Pobierz - Hereditas Monasteriorum Redakcja • Editorial Board Marek Derwich (Wrocław, redaktor naczelny • Editor in Chief ), Ludovic Viallet (Clermont-Ferrand, zastępca redaktora naczelnego • Deputy Editor), Marek L. Wójcik (Wrocław, sekretarz • Secretary), Ołeh Duch (Lviv), Marie-Élisabeth Henneau (Liège, redaktor językowy tekstów francuskich • Language Editor of French Texts), Waldemar Könighaus (Göttingen, redaktor językowy tekstów niemieckich • Language Editor of German Texts), Pavel Krafl (Brno), Dom Aidan Bellenger OSB (Stratton-on-the-Fosse, redaktor językowy tekstów angielskich • Language Editor of English Texts), Joanna Pietrzak-Thébault (Warszawa), Zofia Smyk (Wrocław, redaktor językowy • Language Editor) Rada Naukowa • Scientific Council Marie-Madeleine de Cevins (Rennes), Artūras Grickevičius (Vilnius), Krzysztof Kaczmarek (Poznań), Arkadij Komissarienko (Moscow), Fiorenzo Landi (Bologna), József Laszlovszky (Budapest), Jean-Marie Le Gall (Paris), Gert Melville (Dresden), Javier Antón Pelayo (Barcelona), Richard Sharpe (Oxford), Petr Sommer (Praha) Recenzenci tekstów publikowanych w tym tomie • Reviewers of the texts published in this volume Józef Baniak (Poznań), Antoni Barciak (Katowice), Tomasz Ciesielski (Opole), Kazimierz Dola (Opole), Czesław Grajewski (Warszawa), Janusz Gruchała (Kraków), Piotr Guzowski (Białystok), Włodzimierz Kaczorowski (Opole), Janusz Królikowski (Tarnów), Mieczysław Mejor (Warszawa), Agata Mirek (Lublin), Dariusz Nawrot (Katowice), Eugeniusz Niebelski (Lublin), Piotr Oliński (Toruń), Maria Pidłypczak-Majerowicz (Kraków), Remigiusz Pośpiech (Wrocław), Roland Prejs (Lublin), Marian Radwan (Lublin), Urszula Sowina (Warszawa), Grzegorz Strauchold (Wrocław), Wojciech Strzyżewski (Zielona Góra), Marek J. Szczepański (Katowice), Stanisław Wiech (Kielce), Rafał Witkowski (Poznań), Wanda Wojtkiewicz-Rok (Wrocław), Filip Wolański (Wrocław), Wojciech Zawadzki (Warszawa) VOL. VOL.1 2 2012 2013 Wrocław 2013 Hereditas Monasteriorum półrocznik wydawany przez Pracownię Badań nad Dziejami Zakonów i Kongregacji Kościelnych (LARHCOR) w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Wrocławskiego. half-yearbook published by Laboratoire de Recherches sur l’Histoire des Congrégations et Ordres Religieux (LARHCOR) in Institute of History at University of Wrocław. Publikacja tekstów oznaczonych asteryskiem (*), przygotowanych w ramach projektu Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja, została sfinansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Publication of texts marked with an asterisk (*), prepared within the project Cultural heritage of dissolved monasteries on the territory of former Poland and in Silesia in 18th and 19th c.: fate, significance, cataloguing, was financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016. Adres Redakcji • Editorial Office ul. Szewska 49, 50-139 Wrocław, Poland [email protected] www.hm.kasaty.pl Otwarty dostęp • Open access: www.hm.kasaty.pl Teksty publikowane w „Hereditas Monasteriorum” są recenzowane. Texts published in “Hereditas Monasteriorum” are reviewed. „Hereditas Monasteriorum” jest streszczane i indekso wane w następujących bazach: “Hereditas Monasteriorum” is abstracted and indexed in the following databases: The Central and Eastern European Online Library (www.ceeol.com), The Central European Journal of Social Sciences and Humanities (www.cejs.icm.edu.pl), Bazhum. Baza Czasopism Humanistycznych i Społecznych • Bazhum. Database of Humanities and Social Sciences Journals (www.bazhum.icm.edu.pl) Deklaracja o wersji pierwotnej: W związku z równoległym publikowaniem czasopisma w wersji papierowej i elektronicznej Redakcja informuje, że wersją pierwotną „Hereditas Monasteriorum” jest wersja drukowana. Declaration on the original version: Because journal is published simultaneously in both print and online versions, the Editorial Board informs that the original version of “Hereditas Monasteriorum” is the paper version. Projekt okładki • Cover design Andrzej Sznejweis Layout Marek J. Battek, Andrzej Sznejweis Redakcja i korekta • Technical editing and proofreading Maria Derwich Tłumaczenie • Translation Szymon Paleczek, Paulina Parkitna, Tomasz Puzik, Marek L. Wójcik Skład • Typesetting Silesia, Wydawnictwo i usługi, Marek J. Battek Druk i oprawa • Printing and binding Drukarnia SOWA – Druk na życzenie, www.sowadruk.pl, tel. +48-22-43181-40 ISSN 2299-5609 (print), 2299-9078 (online) © Pracownia Badań nad Dziejami Zakonów i Kongregacji Kościelnych (LARHCOR) w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Wrocławskiego Oddano do druku • Put into print 30 VI 2013 r. Nakład 200 egzemplarzy • Number of copies 200 Hereditas Monasteriorum, vol. 2 Spis treści • Contents Od Redakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Editor’s Note. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 ROZPRAWY • DISSERTATIONS Marcin Jewdokimow, Barbara Markowska Study of the heritage of dissolved monasteries in local collective memories. . . . . . . . . . . . . . . . . . Badanie dziedzictwa skasowanych klasztorów w lokalnych pamięciach zbiorowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rafał Kubicki Sieć młynów wodnych w dobrach klasztornych na Pomorzu Wschodnim w XIII–XVI w.. . . . . . . 19 33 Network of watermills in monastic premises in Eastern Pomerania in 13th-16th centuries. . . . . . . . . . . . . . . . . 35 56 Magdalena Walter-Mazur Muzyka jako element klasztornych uroczystości w świetle XVIII-wiecznych archiwaliów benedyktynek kongregacji chełmińskiej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Music as the element of monastic celebrations in the light of 18th century archives of Benedictine nuns congregation in Chełmno. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 Ewa Hauptman-Fischer „Rerum patris Pii Hancke”. O muzykaliach nyskiego dominikanina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . “Rerum patris Pii Hancke”. The musical scores of the Nysa Dominican. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ks. Wojciech Zawadzki Losy franciszkanów w Prusach Zachodnich w okresie kasaty ich klasztorów. . . . . . . . . . . . . . . . . Fate of Franciscans from West Prussia during the dissolution of their monasteries. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 93 95 107 Maksymilian Kuśka Pochodzenie pacjentów przyjętych do szpitala bonifratrów w Cieszynie w jubileuszowym roku 1900. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Origin of the patients admitted to the Brothers Hospitallers’ hospital in Cieszyn in a jubilee year, 1900 . . . . 139 Antoni Maziarz Siostry elżbietanki w Festung Breslau. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 Sisters of St. Elisabeth in Festung Breslau. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 MATERIAŁY • MATERIALS Marek L. Wójcik Nieznana pieczęć opata rudzkiego Piotra Sebickiego z 1602 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 An unknown seal belonging to the abbot of Rudy, Piotr Sebicki, from 1602. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 Spis treści 6 Olga Miriam Przybyłowicz „Pamięć obłóczyn kożdy probantki”. Ceremonia obłóczyn w świetle rękopisu „Modus suscipiendi novitias ad habitum S. Clarae” z 1600 r. z klasztoru klarysek gnieźnieńskich . . . . . . 179 „Pamięć obłóczyn kożdy probantki” [“Memory of veiling ceremony of each novice”]. Ceremony of veiling in the light of the “Modus suscipiendi novitias ad habitum S. Clarae” manuscript from 1600 from the Poor Clares convent of Gniezno. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 Izabela Wiencek O cenzurowaniu ksiąg w dawnych bibliotekach klasztornych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 About censorship in historical monastic libraries. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218 Ryszard Mączyński Jak pijarzy dykcjonarz Daneta wydawali (czyli o pożytku sięgania do źródeł). . . . . . . . . . . . . . . . 219 How the Piarists issued the dictionary of Danet (about the benefit of using sources) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250 Beata Lorens Inwentarz biblioteki archimandrii bazyliańskiej w Uniowie z 1789 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 Inventory of the Basilian monastic library in Uniów from 1789. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 Tadeusz M. Trajdos O losach archiwaliów z klasztorów dominikańskich w Kamieńcu Podolskim i Smotryczu oraz o kilku wybranych archiwaliach, szczególnie „Księdze Arcy-Bractwa Różańca Świętego”. . 271 Fortunes of the archive records from the Dominican monasteries in Kam’yanets’ Podil’s’kiy and Smotrych as well as a few chosen archive records, especially the “Book of the Rosary Arch-Fraternity”. . . . . . . . . . . . . . 277 EDYCJE ŹRÓDŁOWE • SOURCE EDITIONS Ewa M. Ziółek Dekret Fryderyka Augusta z 23 III 1811 r. w sprawie zasad łączenia klasztorów liczących poniżej 12 zakonników, uproszczenia egzaminów do nowicjatu oraz zniesienia zakazu przyjmowania braci laików. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281 Frederick Augustus’s decree from 23 March 1811 on rules regarding mergers of monasteries housing less than 12 religious, simplification of novitiate entrance examinations, and cancellation of the ban on admission of lay brothers. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290 Małgorzata Kośka Memoriał z 11 VIII 1820 r. o stanie zagospodarowania majątków poklasztornych przez Deputację Spraw Zniesionych Instytutów Duchownych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 Memorial of 11 August 1820 on the management and development of post-dissolution monastic estates by the Deputation for the Affairs of Dissolved Religious Institutes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309 ks. Janusz Królikowski Kasata klasztoru kartuzów w Gidlach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311 Dissolution of the Carthusian monastery in Gidle. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347 ARTYKUŁY RECENZYJNE I RECENZJE • REVIEW ARTICLES AND REVIEWS Katalog śląskich dokumentów joannickich przechowywanych w Narodowym Archiwum w Pradze, oprac. Roman Stelmach [Catalogue of Silesian records of the Order of the Hospital of St. John of Jerusalem at the National Archives in Prague] • Marek L. Wójcik. . 351 Agnieszka Krzepkowska, Zygmunt Lauxmin. Traktat „Ars et praxis musica” [Sigismundus Lauxmin. Treatise “Ars et praxis musica”] • Tomasz Jeż . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359 Contents 7 Andrzej Kozieł, Emilia Kłoda (red.), Jeremias Joseph Knechtel (1679–1750) – legnicki malarz doby baroku [Jeremias Joseph Knechtel (1679–1750), ein Liegnitzer Maler der Barockzeit] • Rainer Sachs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363 Anna Szylar, Działalność wychowawczo-edukacyjna żeńskich zgromadzeń zakonnych w Małopolsce w okresie potrydenckim do 1815 roku [Educational activity of female religious congregations in Little Poland in the period between the Council of Trent and 1815] • ks. Janusz Królikowski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375 Mariusz Krzysztofiński, Józef Marecki, Bogdan Stanaszek (red.), Aparat represji wobec Kościoła w latach 1944–1956. Terytorium obecnej diecezji sandomierskiej [Repressive measures against the Church in 1944–1956. The territory of the present-day Sandomierz diocese] • ks. Piotr Tylec. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378 NOTKI RECENZYJNE • BOOK NOTICES Archiwa Kościoła katolickiego w Polsce. Informator [Archives of the Catholic Church in Poland. A Guide], ed. Maria Dębowska • Marek Derwich. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393 Paolo Bianchini (cura), Morte e resurrezione di un Ordine religioso. Le strategie culturali ed educative della Compagnia di Gesù durante la soppressione (1759-1814) • Marek Derwich. . 393 Andrzej Paweł Bieś SJ, Jan Badeni SJ (1858–1899). U początków ruchu społecznego katolików w Galicji [Jan Badeni S.J. (1858-1899). Beginnings of the Catholic social movement in Austrian Galicia] • Marek Derwich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394 Fr. Franciszek Borowski, Dekret kasacyjny z roku 1819 i jego wykonanie w stosunku do zakonów diecezji sandomierskiej [Execution of the Dissolution Decree from 1819 in the Diocese of Sandomierz] • Marek Derwich. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394 Antonio Calisi, Monachesimo ed iconoclastia. La partecipazione dei monaci al Concilio di Nicea II (787) • ks. Janusz Królikowski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395 Czerwińsk [Czerwińsk], text by Janusz Nowiński S.D.B., photographs collective work • Marek Derwich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395 Marek Derwich, Marek L. Wójcik (eds), Pruskie kasaty klasztorne na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Polsce i Europie. Międzynarodowa konferencja naukowa, Wrocław, 18–21 listopada 2010. Księga streszczeń = The Prussian dissolution of monasteries in Silesia against a background of secularization processes in Poland and Europe. International scientific conference, Wrocław, 18–21 November 2010. Book of summaries • Bartłomiej Stawiarski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396 Fr. Kazimierz Dola, Dominikanie w Nysie 1749–1810. Przyczynek do historii zakonu i miasta [Dominicans in Nysa 1749-1810. A Contribution to the History of the Order and the City] • Marek Derwich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396 Fr. Kazimierz Dola, Kapucyni w Nysie 1658–1810 [Capuchins in Nysa 1658-1810] • Marek Derwich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397 Jan Dukała C.M., Jan Kopiec (eds), Sto tomów „Naszej Przeszłości” – bibliografia – dzieje – ludzie [One Hundred Volumes of “Nasza Przeszłość” [“Our Past”] – Bibliography - History - People] • Marek Derwich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398 Dorota Dukwicz (ed.), Bracia Załuscy – ich epoka i dzieło. Zbiór studiów [Załuscy brothers – their age and work. A collection of studies] • Marek Derwich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398 8 Spis treści Silvia Evangelisti, Nuns. A History of Convent Life, 1450-1700 • ks. Janusz Królikowski. . . . . . . . . . . . 399 „Examina novitiorum” (Egzaminy nowicjuszów) jezuitów z Braniewa z lat 1569–1574 [“Examina Novitiorum” (Jesuits Entrance Examinations) taken in Braniewo between 1569-1574] • Marek Derwich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400 Patryk Frankowski, Alina Mądry (eds), W służbie sacrum. Z kultury muzycznej Jasnej Góry i Poznania w XVIII wieku = In the Service on the sacred. Selected Aspects of the Music Culture in Jasna Góra and Poznań in the 18th Century • Marek Derwich. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401 Anna Gąsior, Janusz Królikowski (eds), Dzieje diecezji tarnowskiej, t. 2: Instytucje i wydarzenia [History of the Diocese of Tarnów, vol. 2: Institutions and events] • Marek Derwich . . . . . . . . . . 401 Inwentarz archiwum konwentu bonifratrów w Cieszynie [Inventory of the Archive of the Brothers Hospitallers Monastery in Cieszyn], ed. Maksymilian Kuśka, Józef Marecki • Marek Derwich . . 403 Edeltraud Klueting, Stephan Panzer, Andreas H. Scholten (Hg.), Monasticon Carmelitanum. Die Klöster des Karmelitenordens (O.Carm.) in Deutschland von den Anfängen bis zur Gegenwart • Marek Derwich. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403 Korespondencja Adama Adamandego Kochańskiego SJ (1657–1699) [Correspondence of Adam Adamandy Kochański S.J. (1657-1699)], ed. Bogdan Lisiak S.J., cooperation Ludwik Grzebień S.J. • Marek Derwich. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404 „Krakowski Rocznik Archiwalny” [“Cracow Archival Annual”] • Marek Derwich. . . . . . . . . . . . . . . . . . 405 Księga kasowa konwentu bonifratrów w Cieszynie z lat 1833–1844 [Cash book of the Brothers Hospitallers Monastery in Cieszyn from 1833-1844], ed. Maksymilian Kuśka, Józef Marecki, transliteration and translation Jakub Grudniewski, Barbara Kalinowska-Wójcik • Marek Derwich 406 Ląd nad Wartą [Ląd on the River Warta], text by Janusz Nowiński S.D.B., photographs collective work • Marek Derwich. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406 Luis Marín de San Martín OSA (cura), Le soppressioni del secolo XIX e l’Ordine Agostiniano. Congresso dell’Istituto Storico Agostiniano, Roma 19–23 ottobre 2009 • Marek Derwich. . . . . 407 Bogusław Migut (ed.), Leksykografia chrześcijańska na progu trzeciego tysiąclecia [Christian Lexicography on the Eve of the Third Millennium] • Marek Derwich. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408 Tomasz Mika, „Kazania świętokrzyskie” – od rękopisu do zrozumienia tekstu [The “Holy Cross Sermons” – From the manuscript to the understanding of the text] • Marek Derwich. . . . . . . . 409 Ottone III e Romualdo di Ravenna. Impero, monasteri e santi asceti. Atti del XXIV Convegno del Centro Studi Avellaniti, Fonte Avellana 2002 • ks. Janusz Królikowski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409 Waldemar Jan Pałęcki, Służba Boża kamedułów polskich. Tradycje życia monastycznego w świetle potrydenckiej liturgii rzymskiej (1605–1963) [Divine Service of the Polish Camaldolese. Tradition of Eremitic Life in the Light of the Post-Tridentine Roman Liturgy] • Piotr Szukiel . . . 410 Gregorio Penco, Dom Jean Leclercq tra storia e profezia del monachesimo: una svolta epocale • ks. Janusz Królikowski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410 Podstawowa bibliografia do dziejów Towarzystwa Jezusowego w Polsce, t. 1–2 [Basic Bibliography for the History of the Society of Jesus in Poland, vol. 1-2], ed. Ludwik Grzebień S.J. • Marek Derwich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411 Contents 9 Polonika hagiograficzne w Archiwum Kongregacji ds. Kanonizacji, cz. 1: Jakub Strepa, Kinga, Salomea; cz. 2: Czesław, Sadok i towarzysze, Wincenty Kadłubek [Polish Hagiographical Records in the Archives of the Congregation for the Causes of Saints, part 1: Jakub Strepa, Kinga, Salomea; part 2: Czesław, Sadok, and comrades, Wincenty Kadłubek], ed. and commentary Janusz Królikowski • Marek Derwich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412 Remigiusz Pośpiech (ed.), Liturgia w klasztorach paulińskich w Polsce. Źródła i początki [Liturgy in Pauline monasteries in Poland. The sources and origins] • Piotr Szukiel . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412 o. Roland Prejs OFMCap, Administracja diecezjalna w Królestwie Polskim w latach 1864–1918. Studium prozopograficzne [Diocesan administration in the Kingdom of Poland in the years 1864-1918. A prosopographical study] • Marek Derwich. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413 André Ravier, Saint Bruno le Chartreux • ks. Janusz Królikowski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414 Repertorium konwentu bonifratrów w Cieszynie z 1724 roku [Repertory of the Convent of the Brothers Hospitallers in Cieszyn from 1724], ed. Maksymilian Kuśka, Józef Marecki, translation Przemysław Stanko • Marek Derwich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414 Waldemar Rozynkowski, Studia nad liturgią w Zakonie Krzyżackim w Prusach. Z badań nad religijnością w późnym średniowieczu [Studies on the liturgy of the Teutonic Order in Prussia. Research on religiosity in the late Middle Ages] • Marek Derwich. . . . . . . . . . . . . . . . . 415 Sanctimonialis autem femina. Magnificat, motety i pieśni na dwa chóry żeńskie z rękopisu L 1643 Biblioteki Diecezjalnej w Sandomierzu [Sanctimonialis Autem Femina. Magnificat, Motets and Songs for Two Female Choirs Manuscript L 1643 of the Sandomierz Diocese Library], introduction and commentary Magdalena Walter-Mazur • Marek Derwich. . . . . . . . . . . . . . . . . 415 Serce me daję. Archiwum Klarysek w Starym Sączu – 2 [I give my heart. Archive of Poor Clares in Stary Sącz – 2], ed. Janusz Królikowski • Marek Derwich. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416 Wiktor Szymborski, Janusz Kozioł (eds), Kultura religijna i społeczna Małopolski od XIII do XVI wieku [Religious and social culture of Little Poland in the 13th-16th centuries] • Marek Derwich. . . . . 417 Świętokrzyskie Studia Archiwalno-Historyczne [Archival and Historical Studies of Świętokrzyskie region] • Marek Derwich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418 ks. Franciszek Wolnik (ed.), Sekularyzacja dóbr kościelnych na Górnym Śląsku w 1810 roku. Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej w dniu 23 października 2010 r. w Rudach przez Centrum Formacyjno-Edukacyjne Diecezji Gliwickiej i Wydział Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego z okazji 200 rocznicy sekularyzacji dóbr kościelnych na Śląsku w 1810 roku [Secularisation of Church property in Upper Silesia in 1810. Materials from a conference held on 23 October 2010 in Rudy by the Gliwice Diocese Formation and Education Centre and the Theological Faculty of the Opole University to commemorate the 200th anniversary of the secularisation of Church property in Silesia in 1810] • Bartłomiej Stawiarski . . . . . . . . . . 418 Tu warto zajrzeć • Recommended readings Marek Derwich, o. Roland Prejs OFMCap „Studia Franciszkańskie” i „Biblioteka »Studiów Franciszkańskich«”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423 “Studia Franciszkańskie” [“Franciscan Studies”] and “Biblioteka »Studiów Franciszkańskich«” [“Library of »Franciscan Studies«”] Spis treści 10 KRONIKA NAUKOWA • SCIENTIFIC CHRONICLE Elżbieta Bylinowa „Samuel Bogumił Linde w kręgu książki” – omówienie wystawy w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 427 [„Samuel Bogumił Linde in the realm of books: overview of the exhibition at the University Library in Warsaw] Czesław Hadamik Pierwszy etap badań archeologicznych w obrębie pobenedyktyńskiego klasztoru Świętego Krzyża na Łyścu w 2013 r. Wstępne wnioski i interpretacje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434 [First stage of excavation work at the former Benedictine monastery of the Holy Cross on Łysiec [also known as Łysa Góra, or Bald Mountain] in 2013. Preliminary conclusions and interpretations] Aleksander Krzysztof Sitnik OFM Sesja popularnonaukowa „Powstanie Styczniowe na Ziemi Kolskiej – w 150. rocznicę zrywu narodowego”, Koło, 6 V 2013 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 440 [Academic conference (open for the general public) “January Uprising in the Koło region: the 150th anniversary of the national bid for independence,” Koło, 6 May 2013] KRONIKA PROJEKTU Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej rzeczypospolitej oraz na śląsku w xviii i xix w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja. Program Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016 CHRONICLE OF PROJECT Cultural heritage of dissolved monasteries on the territory of former Poland and in Silesia in 18th and 19th c.: fate, significance, cataloguing. Programme of the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016 Biuro Projektu • Office of Project Katarzyna Bock, Angelika Lipka Sprawozdanie z realizacji Projektu, 1 XII 2012–30 IV 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 445 [Report on the progress of the Project, 1 December 2012-30 April 2013] Michał Skoczyński Sprawozdanie z konferencji „Losy i znaczenie dziedzictwa po klasztorach skasowanych w Wielkopolsce pod rządami pruskimi (do 1871 r.)”, Poznań, 4–7 IV 2013 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453 [Report from the conference “Fortunes and significance of the heritage of suppressed monasteries in Greater Poland under the Prussian rule (till 1871),” Poznań, 4–7 April 2013] Dorota Matyaszczyk Szlakiem wielkopolskich klasztorów Woźniki – Przemęt – Wschowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457 [The trail of Greater Poland monasteries: Woźniki – Przemęt – Wschowa] Contents 11 Zespół I • Team I Tomasz Ciesielski Sprawozdanie z prac w dniach 30 X 2012–30 IV 2013 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 472 [Report on the research work from 30 October 2012-30 April 2013] Witalij Rosowski Sprawozdanie z kwerendy w Państwowym Archiwum Obwodu Chmielnickiego na Ukrainie w dniach 19–30 XI 2012 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 476 [Report on the query in the National Archive of Khmelnytskyi Oblast in Ukraine held on 19-30 November 2012] Witalij Rosowski Sprawozdanie z kwerendy w Wilnie w dniach 2–4 IV 2013 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 484 [Report on the query in Vilnius held on 2-4 April 2013] Zespół II • Team II Piotr Oliński Sprawozdanie z prac w dniach 30 X 2012–30 IV 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495 [Report on the research work from 30 October 2012-30 April 2013] Sławomir Kościelak Sprawozdanie z kwerendy w Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz w Berlinie w dniach 4–8 II 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 496 [Report on the query in Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz in Berlin held on 4–8 February 2013] Waldemar Rozynkowski Archiwalia dotyczące toruńskich jezuitów w Archiwum Akt Dawnych Diecezji Toruńskiej. . . . . 498 [Archival records concerning Toruń-based Jesuits in the Archives of Historical Records of the Toruń Diocese] Zespół III • Team III ks. Janusz Królikowski Sprawozdanie z prac w okresie od listopada 2012 do kwietnia 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 500 [Report on the research work from November 2012 to April 2013] Zespół IV • Team IV Małgorzata Milecka, Iwona Brankiewicz, Ewelina Widelska Sprawozdanie z prac nad losami założeń ogrodowych po skasowanych klasztorach w okresie od listopada 2012 do maja 2013 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 503 [Report on the research work on the fortunes of gardens of dissolved monasteries conducted between November 2012 and May 2013] Zespół V • Team V Marcin Jewdokimow, Barbara Markowska Sprawozdanie z prac w okresie od listopada 2012 do kwietnia 2013 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 505 [Report on the research work from November 2012 to April 2013] Spis treści 12 Zespół VI • Team VI Małgorzata Kośka Sprawozdanie z prac w okresie od listopada 2012 do maja 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507 [Report on the research work from November 2012 to May 2013] Zespół VII • Team VII Piotr Dymmel Sprawozdanie z prac w okresie od listopada 2012 do maja 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 508 [Report on the research work from November 2012 to May 2013] Zespół VIII • Team VIII Izabela Wiencek Zakończenie pierwszego etapu prac nad bazą online oraz przewodnikiem „Biblioteki po skasowanych klasztorach: historia, znaki własnościowe, źródła”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 509 [Completion of the first stage of research work on the online database and the guide “Libraries of suppressed monasteries: history, bookplates, sources”] Zespół X • Team X Urszula Bończuk-Dawidziuk Sprawozdanie z postępu prac nad wydaniem „Akt Büschinga” w dniach 30 X 2012–30 IV 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 514 [Report on the progress of work on the publication of “Büsching Papers” carried out between 30 October 2012 and 30 April 2013] Zespół XI • Team XI Alina Mądry Sprawozdanie z działalności w dniach 1 XI 2012–30 IV 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 516 [Report on the work carried out between 1 November 2012 and 30 April 2013] Alina Mądry, Patryk Frankowski Sprawozdanie z kwerendy w zbiorach muzycznych Archiwum Ojców Paulinów na Jasnej Górze w dniach 3–8 III 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 520 [Report on the query in the musical collection of the Archive of Pauline Fathers at Jasna Góra held on 3-8 March 2013] Zespół XII • Team XII Ewa Hauptman-Fischer, Katarzyna Spurgjasz Sprawozdanie z inwentaryzacji muzykaliów poklasztornych w zbiorach Gabinetu Muzycznego Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie w dniach 30 X 2012–30 IV 2013 r. . . . . . . 523 [Report on the inventory of musical records of former monasteries from the Department of Musical Collection of the University Library in Warsaw compiled in 30 October 2012-30 April 2013] Contents 13 Zespół XIII • Team XIII Andrzej Kozieł Wstępne sprawozdanie z prac nad projektem „Klasztor Cystersów w Lubiążu. Katalog dzieł sztuki” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 527 [Preliminary report on the work on the project “Cistercian Monastery in Lubiąż. Catalogue of works of art”] Zespół XIV • Team XIV Dorota Rejman, Monika Kopeć Sprawozdanie z pierwszego etapu prac inwentaryzacyjnych druków z bibliotek klasztornych znajdujących się w Bibliotece Diecezjalnej w Sandomierzu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 529 [Report on the first stage of inventory work cataloguing prints from monastery libraries kept in the Diocesan Library in Sandomierz] Zespół XV • Team XV Rafał Cholewa, Krzysztof Kleczek Sprawozdanie z pierwszego etapu prac dokumentacyjno-informacyjnych nad drukami z XV–XIX w. ze skasowanych klasztorów w zbiorach Książnicy Cieszyńskiej w Cieszynie w dniach 3 XII 2012–18 III 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 534 [Report on the first stage of documentation and informational work on 15-19th-century prints from dissolved monasteries in the collection of Cieszyn Historical Library [Książnica Cieszyńska] carried out in Cieszyn between 3 December 2012 and 18 March 2013] Zespół XVI • Team XVI Łukasz Guldon Powstanie zespołu do inwentaryzacji archiwaliów ilustrujących losy dziedzictwa kulturowego po skasowanych klasztorach przechowywanych w zasobie Archiwum Państwowego w Kielcach oraz sprawozdanie z jego prac w dniach 1 III–30 IV 2013 r. . . . . . . . . . 540 [Establishment of the team responsible for the inventory of archival records documenting the fortunes of the cultural heritage of dissolved monasteries which are kept in the State Archive in Kielce as well as the report on its work from 1 March-30 April 2013] Zespół XVII • Team XVII Anna Gadomska, Anna Jaroszek Powstanie zespołu do inwentaryzacji archiwaliów ilustrujących losy dziedzictwa kulturowego po skasowanych klasztorach przechowywanych w zasobie Archiwum Państwowego w Radomiu oraz sprawozdanie z jego prac w dniach 1 XII 2012–30 V 2013 r. . . . 542 [Establishment of the team responsible for the inventory of archival records documenting the fortunes of the cultural heritage of dissolved monasteries which are kept in the State Archive in Radom as well as the report on its work from 1 December 2012-30 May 2013] Spis treści 14 Badania indywidualne • Individual research Grzegorz Joachimiak Sprawozdanie z badań nad muzykaliami po skasowanych klasztorach śląskich i wielkopolskich w dniach 31 X 2012–30 IV 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 544 [Report on the research on musical scores from dissolved Silesian and Greater Poland monasteries carried out between 31 October 2012 and 30 April 2013] Tomasz Niklas Sprawozdanie z kwerendy w zbiorach graficznych o. Wacława Nowakowskiego w Archiwum Krakowskiej Prowincji Kapucynów w Krakowie w dniach 10–15 II i 21–23 IV 2013 r. . . . . . . . . . . 546 [Report on the preliminary survey of the Fr. Wacław Nowakowski’s graphic arts collection at the Archive of the Cracow Capuchin Province carried out in Cracow in 10–15 February and 21–23 April 2013] Michał Skoczyński Sprawozdanie z kwerendy w Archiwum Państwowym oraz Archiwum Diecezjalnym w Płocku w dniach 14–18 I 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 547 [Report on the query in the National Archive and the Diocesan Archive in Płock held on 14-18 January 2013] Anna Szylar Sprawozdanie z prac nad archiwaliami ze skasowanych klasztorów w Archiwum Diecezjalnym w Kielcach, Archiwum Państwowym w Radomiu i Archiwum Państwowym w Kielcach. . . . . . . 552 [Report on the research work on archival records from dissolved monasteries kept in the Diocesan Archive in Kielce, the State Archive in Radom, and the State Archive in Kielce] Zdzisław Włodarczyk Sprawozdanie z kwerendy w Archiwum Państwowym w Poznaniu w dniach 26–30 XI 2012 r.. 557 [Report on the query in the National Archive in Poznań held on 26-30 November 2012] Marek L. Wójcik Sprawozdanie z kwerendy w Zemským archivie w Opawie w dniach 10–14 XII 2012 r. . . . . . . . . 560 [Report on the query in the Zemský archiv in Opava held on 10-14 December 2012] Książki nadesłane • Books received 569 Informacje o autorach • Information about authors Autorzy tego tomu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 583 Authors of this volume . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 589 INFORMACJE DLA AUTORÓW • INFORMATION FOR AUTHORS Zasady dotyczące przygotowania nadsyłanych tekstów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 597 Zasady recenzowania tekstów ukazujących się w „Hereditas Monasteriorum” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 601 Zapora „ghostwriting” i „guest authorship”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 602 Rules concerning the preparation of texts sent to Editorial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 603 Peer review rules for papers published in “Hereditas Monasteriorum” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 607 Policy against “ghostwriting” and “guest authorship”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 608 Recenzenci współpracujący z Redakcją. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 609 Reviewers cooperating with Editorial Board Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 15 Od Redakcji Oddając do rąk Czytelników drugi tom „Hereditas Monasteriorum”, z radością informujemy o uzupełnieniu naszego pisma o dwa dodatkowe działy: „Tu warto zajrzeć” oraz „Książki nadesłane”. W pierwszym w miarę możliwości będziemy prezentować najważniejsze i najciekawsze serie wydawnicze, wydawnictwa periodyczne oraz czasopisma poświęcone „naszej” tematyce, wydawane nie tylko w Polsce i nie tylko aktualnie. Będziemy zatem chcieli zaprezentować także wydawnictwa światowe oraz te, które już obecnie się nie ukazują, a odegrały znaczącą rolę w zakresie badań nad szeroko rozumianym dziedzictwem klasztorów i życia klasztornego. Nie mamy ustalonego planu ani zdefiniowanej hierarchii ważności. Zapraszamy wszystkich do współpracy, nadsyłania propozycji wydawnictw, które powinny być uwzględnione, oraz omówień w jednym z języków akceptowanych przez Redakcję. W drugim dziale zamieszczamy informacje o książkach (monografiach, edycjach, pracach zbiorowych, numerach czasopism) nadesłanych na adres Redakcji przez Wydawców, Autorów lub Redaktorów. Będziemy starali się, w miarę potrzeby i możliwości, zamieścić szersze informacje o tych pozycjach (recenzję, omówienie, notkę). Mamy nadzieję, że dział ten pomoże Czytelnikom zapoznać się z nowościami wydawniczymi poświęconymi tematyce zgodnej z profilem „Hereditas Monasteriorum”. W dziale „Informacje dla Autorów” zamieściliśmy informację o zapobieganiu praktykom naruszającym prawo autorskie (ghostwriting i guest authorship) oraz zasady recenzowania tekstów przeznaczonych do publikacji na łamach „Hereditas Monasteriorum”. Marek Derwich redaktor naczelny 16 Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, p. 16 Editor’s Note We are pleased to present the second volume of “Hereditas Monasteriorum,” and to announce that we have supplemented the journal with two additional sections: “Recommended readings” and “Books received.” In the first one, we will include the latest and the most interesting book series, periodicals and journals devoted to “our” area of study, published not exclusively in Poland, and not only contemporarily. We would thus like to present foreign publications, as well as those which are no longer published, but have played a significant role in the study of a broadly-defined heritage of monasteries and monastic life. We have not devised a definite plan nor have determined any priorities. Everyone is welcome to collaborate with us, share their suggestions as to the publications that should be considered for inclusion in the section, and submit summaries written in one of the languages approved of by the Editorial Board. The second section will include information concerning books (monographs, editions, collective works, journal issues) sent to the Editorial Board by Publishers, Authors, or Editors. We will try to provide –within our capacity and according to the need– more information on these titles (a review, a summary, a note). We hope that this section will help Readers get acquainted with latest publications on the subject matter corresponding with the scope of “Hereditas Monasteriorum”. Section “Information for Authors” offers information on the policy preventing copyright infringement (ghostwriting and guest authorship), as well as rules of reviewing manuscripts submitted for publication in “Hereditas Monasteriorum”. Marek Derwich Editor in Chief rozprawy dissertations Marcin Jewdokimow Faculty of Humanities Cardinal Stefan Wyszyński Univeristy in Warsaw Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, p. 19–34 Barbara Markowska Collegium Civitas in Warsaw Study of the heritage of dissolved monasteries in local collective memories* Introduction The past 200 years have witnessed abrupt shifts in the role and function of monasteries in the Polish territories, both in a general perspective and in reference to particular local communities, in which the monasteries –understood as centres of local culture-creating activity– existed or continue to exist. On the one hand, these changes are connected with broader civilisational tendencies such as secularisation, as well as an idiosyncratic domestic context, and within it – mainly nation-forming processes. On the other hand, what must be pointed out are the so-called waves of suppressions, which at the end of the 18th and throughout almost the entire 19th century led to the decline of a vast majority of monasteries.1 Monastery dissolutions entailed shifts in the ownership of property (land, estate, and movable property, e.g. book collections), but they can also be perceived –considering the size of these estates in the local perspective– as the beginning of social, economic and symbolic changes in the local communities where they were occurring. The scope of these changes continues to be an inspiring subject open to discussion, all the more so because [monastery] dissolutions and their consequences have yet to be investigated extensively, and the issue of cultural post-monastic heritage has not been addressed at all so far.2 * Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientific work financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016. 1 M. Derwich, The main assumptions of the project Cultural heritage of dissolved monasteries on the territory of former Poland and in Silesia in 18th and 19th c.: fate, significance, cataloguing (Programme of the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016; no. 11H 11 021280), “Hereditas Monasteriorum”, 1, 2012, pp. 363-368. 2 Ibidem, p. 357. 20Marcin Jewdokimow, Barbara Markowska In what pertains to Poland, an important period influencing the present significance and activity of monasteries was that of the People’s Republic of Poland. It was then that the last “wave of suppressions” took place, affecting, however, not so much monasteries as institutions related to them: places of worship, schools, boarding-school dormitories, etc.3 This resulted from the policy of eliminating the influence monasteries had on the educational and spiritual aspects of social life, and led to alterations in the character of pastoral work (among other changes it brought).4 Another important dimension of the change in the function and significance of monasteries is their being entangled in broader socio-cultural phenomena, as a result of which some of them continue to serve as spiritual and pilgrimage centres, and thus places of worship; other, in turn, are treated as an element of district5 tourism strategy, or of the town’s or region’s image and identity. Certain monasteries, e.g. the Abbey of the Holy Cross at Łysa Góra, are becoming important tourist centres, and setting out to make local products, which partly results from the need to support themselves. The processes mentioned above turn the question as to the present-day state of the post-monastic heritage into a multidimensional one, and require the adoption of a proper research approach. The present paper endeavours to solve the problem of multidimensionality of the post-dissolution monastery legacy by adopting a local perspective, i.e. examining the legacy with regard to specific sites, and selecting the concept of collective memory as an analysis tool for this heritage. The article suggests that the remnants of the dissolved monasteries, as well as the significance of their new incarnations, be considered locally, with reference to their presence –or lack of presence– in the collective memory of a local community, including the significance for the local identity. In other words, it poses a question as to the place which the monastery and its dissolution occupy in the local collective memory. The aim of the paper is to elaborate a theoretical framework of research in the programme defined in this way.6 3 As summed up by D. Zamiatała, Zakony męskie w polityce władz komunistycznych w Polsce w latach 1945–1989 [Monasteries for Men in the Face of the Policy of the Communist Authorities in Poland in 1945-1989], vol. 2: Działalność duszpasterska i społeczna zakonów w latach 1945–1989 [Pastoral and Social Work of The Monasteries in 1945-1989], Warszawa, 2012, p. 338: “by the mid 1960’s, 63 monastic places of worship, 14 secondary schools, 4 elementary schools, 15 boarding-school dormitories, 14 orphanages, 12 hospitals, and 34 other monastic institutions were closed down.” 4 Ibidem. 5 District: administrative unit to be identified with gmina (adj. gminny) (translator’s note). 6 Empirical references in the present paper are limited due to the published report and the introduc tory nature of the field research, cf. M. Jewdokimow, B. Markowska, Dziedzictwo kulturowe klasztorów w perspektywie społecznej: materialne i symboliczne znaczenie wybranych klasztorów dla społeczności lokalnych. Założenia projektu oraz sprawozdanie z badań terenowych w Wierzbniku w dniach 24–25 IX 2012 r. [Cultural heritage of monasteries in social perspective: material and symbolic meaning of selected monasteries for local communities. Project assumptions and report on the field research in Wierzbnik carried out on 24-25 September 2012], “Hereditas Monasteriorum”, 1, 2012, pp. 418-422 (http://hm.kasaty.pl). Study of the heritage of dissolved monasteries in local collective memories 21 It should be observed that although social studies on collective memory have a long tradition dating back to the first half of the 20th century, it was in the 1980’s that the reflection upon the social and cultural facets of memory intensified.7 Presently, as argued by Aleida Assmann, investigator of this issue, “the interest in memory goes considerably beyond the usual passing academic fads.”8 On the one hand, the research on memory has become transdisciplinar, since “no field of study can offer an exhaustive and valid description of the problem.”9 On the other hand, this tendency –which has even been dubbed memory turn or memory boom10– is connected with the growing importance of memory in public debate, where it becomes consciously utilised –top-down and bottom-up– to shape local and national identities, and to exploit them for political purposes. Remembering has become an important practice, both collective and individual. Antze and Lambek note that we refer to memory when we want to heal, blame, validate. It has become an important element of the individual and collective constructs of identity and can serve as a space of both conflict and identification.11 In Poland, the growth in popularity of the subject of memory –and of Polish historical consciousness12– has been discernible since the late 1990’s and the early 2000’s, when numerous works tackling and summarising this issue were published.13 In the middle of the 20th century the subject was brought up in the works of the classic au- 7 B. Szacka, Czas przeszły, pamięć, mit [The Past, Memory, Myth] (Współczesne Społeczeństwo Polskie Wobec Przeszłości, 3), Warszawa, 2006, pp. 16-17. 8 A. Assmann, Przestrzenie pamięci. Formy i przemiany pamięci kulturowej [Realms of memory. Forms and transformations of cultural memory], [in:] M. Saryusz-Wolska (ed.), Pamięć zbiorowa i kulturowa. Współczesna perspektywa niemiecka (Horyzonty Nowoczesności, 80), Kraków, 2009, p. 107. 9 Ibidem, p. 108. 10 M. Sayrusz-Wolska, Wprowadzenie [Introduction], [in:] Eadem (ed.), Pamięć, p. 7; R. Traba, Gdzie jesteśmy? Nowe otwarcie w polskich badaniach pamięci zbiorowej i ich europejski kontekst [Where are we? New opening in Polish research on collective memory and its European context], “Kultura i Społeczeństwo”, 2011, 4, pp. 3-10; K. Kończal, J. Wawrzyniak, Polskie badania pamięcioznawcze: tradycje, koncepcje, (nie)ciągłości [Polish research on memory: traditions, conceptions, (dis)continuities], ibidem, pp. 11-63. 11 P. Antze, M. Lambek, Introduction: Forecasting Memory, [in:] Iidem, Tense Past. Cultural Essays in Trauma and Memory, New York-London 1997, p. VII, cited by: A. Assmann, Przestrzenie pamięci, p. 107. 12 A. Szpociński (ed.), Wobec przeszłości. Pamięć przeszłości jako element kultury współczesnej [Facing the Past. The Memory of the Past as an Element of Contemporary Culture], Warszawa, 2005; Idem, Różnorodność odniesień do przeszłości lokalnej [The diversity of references to the local past], [in:] J. Kurczewska (ed.), Oblicza lokalności. Różnorodność miejsc i czasu, Warszawa, 2006, pp. 337-348. 13 Literature cited by P. T. Kwiatkowski, Pamięć zbiorowa społeczeństwa polskiego w okresie transformacji [Collective memory of the Polish society during the period of transformation] (Współczesne Społeczeństwo Polskie Wobec Przeszłości, 2), Warszawa, 2008, p. 14: “Znak”, 1995, 5; “Res Publica Nowa”, 2001, 7; “Kultura i Społeczeństwo”, 2001, 3-4; 2003, 3; “Borussia”, 2003, 26, 29, 30; 2006, 37; “Konteksty”, 2003, 1-2; 3-4; M. Kula, Krótki raport o użytkowaniu historii [Brief Report on Utilising History], Warszawa, 2004; A. Szpociński (ed.), Wobec przeszłości; B. Szacka, Czas przeszły; K. Pomian, Historia – nauka wobec pamięci [History: science and memory], transl. H. Abramowicz, Lublin, 2006; L. M. Nijakowski, Domeny symboliczne. Konflikty narodowe i etniczne w wymiarze symbolicznym [Symbolical Domains. National and Ethnic Conflicts in the Symbolic Dimension], Warszawa, 2006; M. Saryusz-Wolska, Pamięć. 22Marcin Jewdokimow, Barbara Markowska thors of Polish sociology, such as Nina Assorodobraj14, Ludwik Krzywicki15 (1978), and previously – also Stefan Czarnowski.16 Collective, cultural, and communicative memory The notion of collective memory was introduced to social sciences by Maurice Halbwachs17. He argued that memory is a social phenomenon since it is constructed thanks to the social framework of collective experience (discursive forms, rituals, symbolic situations and institutions). What and how we remember on the individual level is determined by the collective context, i.e. the process of socialisation (primary and secondary), culturilisation, or the policy of memory (museology, historical exhibitions, education) consciously pursued by the state. The processes of remembering clearly transcend the individual, which is also reflected in the conclusions drawn by psychologists. Tomasz Maruszewski remarks that: memory input recorded in the autobiographical memory becomes structuralised by the rules governing the course of social interaction. The autobiographical memory stores chiefly information pertaining to one’s own past behaviour and the behaviour of others.18 In other words, we remember thanks to and using the social dimension. The notion of collective memory, however, is not aimed exclusively at indicating the social provenance of what and how is remembered. According to Halbwachs, reminiscing always takes place in the context and perspective of a group to which the individual belongs. Halbwachs defines collective memory as a Durkheimian social fact: it is external to the individual and it “owes its existence to a peremptory and preponderant force, with which it imposes itself upon the individuals, whether they want it or not.”19 The coercion of a social fact “cannot be perceived or is perceptible to a small extent”20 when the individual yields to it voluntarily, which explains why individuals exhibit a tendency to treat the content of the collective memory as the content of their own memory, and also underlines the group-constituting power of this memory. As far as the conditions for reminiscing are concerned, Halbwachs points out specific occurrences, actions, and objects which are connected with the activity of various 14 N. Assorodobraj, Rola historii w narodzinach świadomości narodowej w Afryce Zachodniej [Role of history in the formation of national consciousness in West Africa], “Studia Socjologiczne”, 1967, 1, pp. 73-109. 15 L. Krzywicki, Idea a życie [Idea and life], [in:] Idem, Wybór pism, Warszawa, 1978, pp. 817-937. 16 S. Czarnowski, Dawność a teraźniejszość w kulturze [The past and the present in culture], [in:] Idem, Dzieła, vol. 1, Warszawa, 1958, pp. 111-121. 17 M. Halbwachs, Społeczne ramy pamięci [Social Frameworks of Memory], transl. and introduction M. Król, Warszawa, 1969. 18 T. Maruszewski, Pamięć autobiograficzna [Autobiographical memory] (Postępy Psychologii), Gdańsk, 2005, p. 19, cited by: P. T. Kwiatkowski, Pamięć zbiorowa, p. 18. 19 É. Durkheim, Zasady metody socjologicznej [The Rules of Sociological Method], transl. J. Szacki (Seria Socjologiczna), Warszawa, 2007, p. 28. 20 Ibidem, p. 29. Study of the heritage of dissolved monasteries in local collective memories 23 groups, and constitute components of the collective memory. In his works, he puts emphasis on the sites of memory and collective events. Collective memory defined in this way is constructed, transferred, and socially shared, hence it does not relate to the historical “truth” about the things past, but rather constitutes a social mechanism which can e.g. integrate the community through the vision of a common past. It could just as well generate divisions through their multiplicity. Collective memory, therefore, is dynamic and keeps changing, and the social facets of memory are used to remember, recall, as well as to forget the past. Thanks to social structures, it is possible to reconstruct the past. It is a collective, national, or local past, bound up with the rhythm of existence of a given social group. The collective memory is a broader phenomenon than tradition or a direct reference to the past, upon which the profession of a historian is based. It also takes into account the very question of reception, or a “levelling reference, which occurs despite the rupture –and its reversal– of forgetting and denial.”21 The reception comprises positive as well as negative mechanisms of the way that memory functions in the social dimension: e.g. historical trends resulting from historical policy, omissions, and ritualised interpretational patterns. Jan Assmann22 introduced subsequent differentiations in the concept of collective memory and distinguished the functional (communicative) and the foundational (cultural) memory. The former is closely related to social communication on the individual as well as the collective level. The condition for the emergence of our own memories are the memories of others – narrative models which we come across in the process of socialisation. This sort of memory, based on human interaction, is called the communicative memory, as it is connected with the transfer of memories in an intergenerational interaction, and continues to be developed as long as the witnesses of a certain crucial event –drawing the boundaries of generational memory– are alive. The preservation of the tradition in individual biographies, not only in the sociocultural space, demarcates the boundaries of the living memory (oral history). After certain time, the living tradition becomes a media content or an archived testimony, present in the public sphere to a greater or lesser extent. The communicative memory, or, more properly, the communicative dimension of memory, is possible owing to the wider scope of the cultural (social) memory, which is mainly of institutional (ritualised social behaviours) or material nature, bound up with memory carriers (monuments, sites, artifacts of culture such as literary texts, films). Within cultural memory the main figures/constellations of memory cristallise, constituting the foundations of social reality: behavioural patterns, values, or myths understood contemporarily as narrations that clarify and validate the order of social reality. Cultural memory focuses on permanent points in the past, and transforms them into carrier-points of symbolic meaning. According to this interpretation, Assmann attributes a sacred nature to it: “Figures of memory have a religious sense, and evoking 21 J. Assmann, Kultura pamięci [Culture of memory], [in:] M. Saryusz-Wolska (ed.), Pamięć, p. 65. 22 Ibidem, passim. 24Marcin Jewdokimow, Barbara Markowska them through reminiscing often takes the form of a holiday.”23 The differences in these two dimensions of memory lie in the structure of participation. Communicative memory does not favour any individuals, since it is included in the command of the language of everyday communication, and it may differ among users only in quantitative terms, whereas the involvement in cultural memory is always of varying and elite character. The knowledge of the community’s origins, its genealogy, undoubtedly offers symbolic power. One of the most interesting mechanisms described by Assmann is the moment when the communicative memory fades away, the moment of symbolic transition and the constitution of a new framework of social remembering, which makes possible a reinterpretation of the past. This moment of the suspension of a homogenous and coherent narration opens the possibility for historical redefinitions and reconfigurations of the social memory. A new scope for interpretation is thus provided, e.g. of the significance of the World War II for the identity of new generations of Germans, or the extermination of Jews and the post-war anti-Semitism in Poland. Another regularity which can be observed is the emergence of the so-called floating gap, related to the process of forgetting whole sweeps of the past due to a complete extinction of living (oral) traditions and the loss of social or political importance.24 Gaps in the social memory pertain to the periods which for various reasons are considered of little significance and have yet to be discovered. It seems to us that the history and significance of monastery suppressions in the territories of the former Rzeczpospolita (the Republic of Poland) is precisely one of these forgotten, repressed –to a certain degree– facts. The course and the consequences of these events have not been fully realised because of, among other reasons, the partitions and the politicisation of the secularisation processes. All the more so today, in the context of political and civilisational changes in East-Central Europe, it is worth posing a question as to the degree to which the activity of monasteries and their dissolution affected the fortunes of the societies surrounding them, the development of towns, and of the whole region; also, as to the extent to which they can presently participate in shaping local identity or open the possibility for the constitution of such an identity (sometimes only through symbolic influence, as with, for instance, the Abbey of the Holy Cross at Łysa Góra, which –despite the dissolution– was revived and continues to function as a symbolic centre of the entire region up to the present day). Local collective memory In line with the previously described premises, any community which defines itself thanks to interactions based on the resources of cultural memory can be the subject 23 Ibidem, p. 85. 24 This notion was introduced by J. Vansina, Oral Tradition as History, Madison 1985, p. 23, when he stated that the historical consciousness operates on only two planes: of the immediate future, and of the earliest beginnings. The boundary between the two shifts with the succession of generations. Hence we have dubbed the gap separating them the floating gap. Cited by: ibidem, p. 80. Study of the heritage of dissolved monasteries in local collective memories 25 of collective memory. It is the stories of others that shape our own history subsumed into the general public discourse, which creates the image of the past. Thus, a map of memory of a given community emerges, setting out the main narrative axes and dividing the matters into those of major and lesser importance. Individual memory, representing the memory of a particular group (“communities of memory”), organises itself around the configuration of events always defined by some specific perspective, which is subject to change. Thus, it must be underlined that the collective memory has a social and a spatial dimension; their combination we propose to refer to with the term local collective memory. The introduction of this term results from our research interests, which arise not so much from the assumed community of memory, hence a group held together by the power of memory which moulds its collective identity, and with reference to which we intend to investigate the significance of the legacy of monasteries, as from the monasteries themselves. We are investigating monasteries of various orders which suffered dissolution in the 19th century, and which are bound –in a loose, yet undefined way– with the group of inhabitants of a given territory, not even in its entirety, but rather with its certain elements. That is because –as our introductory research reveals– monastic issues can be, locally, of both crucial or marginal importance.25 What is more, in the local context, the monastic past can be utilised for diverse purposes: apart from the task of shaping the identity of the local community, or from the spiritual goals, one can as well distinguish the economic and tourist ones, i.e. the emphasis put on the monastic past in order to increase the number of tourists visiting a given town, and thus contributing to its affluence (e.g. Wąchock). Hence, the research method that we put forward takes as point of departure the place in the material sense (the monastery and its geographical location) rather than the local community, which can be defined only through specific heritage (who remembers and how?) and the institutionalised memory of it (who and how refers to the material and immaterial heritage of the monasteries?). The definition of this vector is crucial as it indicates that what we investigate is the unknown place of the monasteries in the local collective memory, allowing us to distance ourselves, at the point of departure, from the assumption of their import for a certain community. Joanna Kurczewska, discussing the issues of a local civil society26, a term related to that of local community, indicates two theoretical frameworks: the temporal and the spatial one,27 in which these issues can be examined. The temporal aspect “focuses on the problem of the reconstruction of tradition (or heritage) in a specific social 25 M. Jewdokimow, B. Markowska, Dziedzictwo kulturowe. 26 J. Kurczewska, Local civil society (two interpretational possibilities), [in:] B. Jałowiecki, W. Łukowski (ed.), Local Communities. The Present and the Future, Warsaw, 2006, p. 12, defines them as “complex structures of voluntary co-operation of individual agents and collective institutions, embedded in a given material and social.” 27 Ibidem, p. 13. 26Marcin Jewdokimow, Barbara Markowska space, the latter – on the issue of the division of the material and social space into the individual space and the environment, and their appropriation.”28 In the temporal perspective, it is the past that becomes the cement of a local populace, which can be compared to a community; thus, we assume the importance of the past for the community by definition. The spatial approach, in turn, aims at setting the boundaries of “the institutional and axiological distinctiveness of the community, expressed in spatial terms towards the social environment [author’s emphasis],”29 and thus – at indicating “where, or, more precisely, between what areas the phenomena and processes constituting the local civil society are located.”30 The act of territorialisation of collective memory (local collective memory), validated in Halbwachs’s theory, is obviously related to the second –spatial– approach. The subject of memory or forgetting is a local community, with reference to which we are investigating the reception of the monastic heritage. We assume that different local communities perceive the past in disparate ways, and in a society undergoing secularisation the cultural impact of monasteries cannot be taken for granted; all the more so since we are dealing with monasteries whose existence and influence exerted upon the local community underwent a sudden rupture (dissolution). The spatial definition of a local community originates also from certain far-reaching social processes, including migrations, but also globalisation, and –more generally speaking– processes typical for late modernity, such as individualisation,31 or an increase in reflectivity. Migrations result in a disruption in the transmission of the communicative memory pertaining to a given place. It can be assumed that for the male and female representatives of various migratory waves, a given location will generate diverse meanings; the monastery itself will be perceived in different ways, and the memory of the dissolution will not even be revealed. However, the said processes of late modernity can lead to a growth in importance of the past, which can be utilised for creating local –individual or collective– narrations serving different purposes (identity-, economy-related, etc.), as well as for fixing boundaries of local communities, e.g. by pointing out the bond between the community and a given territory or its symbol. The question as to whether or not the monastic heritage consolidates a local community, inspires only few inhabitants, or else becomes almost entirely forgotten, and alternatively – redefined as a tourist attraction, remains an open one, and we shall endeavour to answer it. Collective memory and/versus history Before we pass on to the description of the suggested methodology of research, it is worth dedicating a few words to the relationship between the collective and the hi28 Ibidem. 29 Ibidem, p. 14. 30 Ibidem. 31 Structural or Institutional Individualism, U. Beck, E. Beck-Gernsheim, Individualization. Institutionalized Individualism and its Social and Political Consequences, London-New Delhi, 2003. Study of the heritage of dissolved monasteries in local collective memories 27 storical memory, or –speaking in broader terms– history as a special sort of discourse pertaining to the past. It is all the more important since it allows us to explain why a historical project provides for a sociological perspective, which serves as a supplement (not only does it complement, but it also redefines the entire research). Referring to the conceptions of memory mentioned before,32 Aleida Assmann states that [they] underline the constructivist nature of remembering aimed at cementing the identity, and they affirm its prerogatives regarding the objective and neutral historical investigation.33 The authors in question, thus, treat history and memory as opposites. Halbwachs distinguishes three main differences between memory and history (in his terminology: between the collective and the historical memory): collective memory ensures uniqueness and continuity of the group, whereas historical memory does not serve identity purposes; collective memories, just as the groups they are bound up with, continue to function in the plural; collective memory largely abstains from the description of a change, while historical memory, in turn, specialises in the description of changes.34 Collective memory and history are two distinct social approaches to the past, also in the perspective adopoted by Piotr T. Kwiatkowski and Andrzej Szpociński.35 Kwiatkowski, drawing on Szpociński’s conclusions, points out multidimensional differences between collective memory and history, which he organises along three dimensions: functional, cognitive, and structural. The functional differences concern “the motives of referring to the past.”36 Insofar as the work of a historian is focused on pursuing the accuracy of historical facts, the investigation and description of the mechanisms of collective memory have more pragmatic goals: the aim of the research is to “find in the past what is important for the currently living members of a community, e.g. values, political arguments.”37 The cognitive aspect deals with the “practices of ascertaining facts,”38 which differ in: the degree of institutionalisation (high – low), the principles of formulation (formalised – non-formalised), the assumptions regarding the past (distance – emotional commitment), and the mechanisms of content selection (new facts and their interpretations – immediate social needs). The structural dimension, in turn, is connected with the notation and organisation of the depicted reality. As far as collective memory is concerned, 32 Maurice Halbwachs and Pierre Nora, cf. the work we have not referred to either: F. Nietzsche, On the use and abuse of history for life, [in:] Idem, Untimely Meditations, transl. L. Staff, Kraków, 2003, pp. 61-122. 33 A. Assmann, Przestrzenie pamięci. p. 127. 34 J. Assmann, Kultura pamięci, p. 125. 35 A. Szpociński, Formy przeszłości a komunikacja społeczna [Forms of the past and the social communication], [in:] A. Szpociński, P. T. Kwiatkowski, Przeszłość jako przedmiot przekazu (Współczesne Społeczeństwo Polskie Wobec Przeszłości, 1) Warszawa, 2006, pp. 7-66. 36 P. T. Kwiatkowski, Collective memory, p. 25. 37 Ibidem, p. 31. 38 Ibidem. 28Marcin Jewdokimow, Barbara Markowska the princples of organisation of content are [manifold], e.g. syndromes of tradition or of the structure of social time which leave aside the issue of historical time and are constructed from heterogeneous sequences laden with strong evaluative and emotional charge.39 With regard to history, they usually proceed from a previously established methodology of organising and explicating facts. The foregoing comparison drawn between history and collective memory indicates that these are diverse social activities, and the latter differs considerably from the study of sheer historical facts: in the sociological perspective collective memory functions as a relatively autonomic sphere of social consciousness, the result of experience gained by a given community throughout its existence. Its current form is shaped by a process of selection carried out according to the criteria defined by the present. Members of the community select from the past those elements which they perceive as important, and each component of the collective memory becomes the subject of preservation (in various texts or material objects), discussion, and evaluation.40 According to Aleida Assmann, they are clearly interrelated: The essence of going beyond the established model of polarising or equating the concepts of memory and history boils down to defining the relation between the inhabited and uninhabited memory as two complementary modes of remembering. The inhabited memory will be here called the functional memory [Funktionsgedächtnis]. Its most significant characteristics are: the reference to the group, selectivity, prescriptivism, and orientation towards the future. Historical sciences, in turn, constitute a second-degree memory, a memory of other memories, which absorbs what has lost touch with the present. I suggest this memory be dubbed the storage memory [Speichergedächtnis].41 As the German researcher maintains, the separation of the functional memory from the storage memory causes the role of the former to undergo reduction to that of a phantasm; the storage memory, separated from its functional equivalent, becomes an omnium-gatherum of meaningless information.42 Yet, the historical memory, which mainly utilises facts, should desirably become a support and a complement to the orientational schemata generated by the functional memory. The latter cristallises around the questions as to the aim of (and reason behind) cherishing the memory of certain elements of the past, and becomes a direct mechanism of favourising some over the other, thus unquestionably causing serious social disagreement. The unceasing efforts of historians and archivists are capable of reducing the intensity of that disagreement, by filling in the blanks on the map of facts, or by reconstructing narrations about forgotten past events. The principal conclusion drawn from the assumptions specified above is the following: we are not indifferent to what and how we know about the past. Thanks to the carriers of symbolic significance, the functional memory actively participates in the 39 Ibidem, p. 32. 40 Ibidem, p. 33. 41 A. Assmann, Przestrzenie pamięci, p. 128. 42 Ibidem, p. 139. Study of the heritage of dissolved monasteries in local collective memories 29 development of our identity. We remember much more than we have experienced since we live in a universe of meanings co-generated by the culture of memory. Bare facts diminish in importance; what counts is what we remember, since it establishes our point of reference. In social life the boundary between history and the foundational myth of a given community becomes blurry. As stated by Jan Assmann: “One could say that the cultural memory transforms the real history into the history as we remember it, and thus – into a myth.”43 Methodology, or how to investigate the place of monasteries and their dissolution in local collective memories We shall now roughly discuss the methodological assumptions of the proposed research. We will introduce two terms which can prove useful for further analysis of the legacy of monasteries on both the material and symbolic levels. The first one, sites of memory,44 refers to points where collective memory cristallises, and which carry symbolic import for the development of collective identity. A site of memory reveals a link between the location and local community (rooted to a specific territory). While sites of memory are intimately bound with a location, their symbolic meaning changes over time. Such is the case with sites of momentous battles, remains of significant buildings (ruins, etc.); their social reception can dynamically evolve and be consciously constructed. The second useful analytical postulate is the establishment of the division into the primary and secondary tier of history: the facts and their social interpretations (the symbolic level), respectively. The investigation of the social memory focuses chiefly on the latter. Although it takes into account the individual memory (what and how we remember, and what we do not remember at all) and –more broadly speaking– the historical discourse, it primarily concentrates upon the notional discourse and the analysis of the ways in which the past is utilised and operates in relation to the current needs of local communities. Hence, we shall not base our sociological analysis solely on historical records per se, but also on the collective memory “socially” preserved in various forms (including street names, memoirs, documents, websites, activity of local institutions, ceremonies, etc.). In Jan Assmann’s terms, it is not the communicative memory that is crucial for this sort of research; what counts is the ritual and material dimension of the cultural memory. In our investigation we also strongly rely upon the sociological approach based on the Polish school of the sociology of memory.45 This perspective heavily stresses the relation between forms of remembering and the collective identity. Exa43 J. Assmann, Kultura pamięci, p. 84. 44 P. Nora, Między pamięcią i historią: „Les Lieux de Mémoire” [Between Memory and History: “Les Lieux de Mémoire”], [in:] A. Leśniak, M. Ziółkowska (ed.), Tytuł roboczy: archiwum = Working Title: archive, No. 2, Łódź 2009, pp. 8-12. 45 A. Szpociński, Różnorodność [Diversity]; R. Traba, „Lokalność” jako metanarracja o Polsce i sąsiadach [“Localness” as a metanarration about Poles and their neighbours], [in:] S. Krzemień-Ojak (ed.), Przyszłość tradycji, Białystok, 2008, pp. 87-102. 30Marcin Jewdokimow, Barbara Markowska mining various references to the local past (the so-called little past), Andrzej Szpociński puts forward a typology based on the relation between what is remembered and why. This approach distinguishes three basic types of references to the past: (1) region – nation: “it is a memory about events (people, cultural artifacts) connected with a regional or local community, cherished and commemorated in various ways, chiefly because they represent values (ideas, patterns of behaviour) of major importance for the nation to which the regional or local group belongs;”46 (2) region – supranational community: occurs when the connection with the national centre loosens, or when state institutions are accompanied by other centres related to the local past;47 and (3) signum loci: the memory of family events and traditions treated as patterns of behaviour, values, ideas of crucial significance for a given region.48 When the cultural continuity becomes disrupted, what comes into play is the “façade approach”, where references to the local past are geared towards creating a unique image of a town or region. Its seems that the last two types of references are vital for our framework, as they permit us to combine local micro-histories with meta-narrations going beyond the horizon of national culture.49 The presented aspects of collective memory offer means to explicate the problem of the cultural heritage of dissolved monasteries as a problem of its presence in local collective memories. Due to its temporal distance, we tend to treat the act of monastery dissolution itself in purely “metaphorical” terms depending on the meaning attributed to it by the interlocutors (we also engage in a conversation with people who are completely ignorant as to the dissolution as a historical fact). A dissolution tends to be –locally– not only an unknown word, but also a fact unrecognised by interlocutors; hence, we are more interested in the role the memory of the monastery complex’s past activity plays in the social existence of a given locality, as well as in the presence of material and non-material remnants (social practices, e.g. pilgrimages; institutions: schools, hospitals, the geographical-spatial configuration). We will pay special attention to what, how, and for what purpose is presently remembered from the past of a monastery complex, as well as why these events –or more broadly speaking, facts– are stored in memory. We are thus focusing more on the interpretation of the cultural landscape (following the terms used by Robert Traba), posing questions as to the extent to which a given monastery influenced and continues to influence a local community. This approach is characterised by a changing and dynamic nature of the investigated memory, manifesting itself in new contexts, and the possibility of attributing a new sense (and not only discovering the old one). 46 A. Szpociński, Różnorodność, p. 338. 47 Ibidem, pp. 341-342. 48 Ibidem. 49 R. Traba, „Lokalność”, p. 93. Study of the heritage of dissolved monasteries in local collective memories 31 The interpretation of the landscape enables us to decipher history using methods distinct from those utilised for its description ..., and constitutes a call for discovering and reinterpreting those spheres of our reality which –under real socialism– were suppressed or underwent the natural process of forgetting.50 All this is entailed by diverse cultural changes affecting the traditional understanding of memory; the emergence of new digital media provide new tools and modes of communication, including the communication with the past. The post-monastic heritage that has been stored in the virtual space of the Internet can become an important social space, a sphere of practising the memory, which revives what seemed to have been irretrievably lost. In the perspective of the collective memory, the dissolution itself can be conceptualised not so much as an event, but rather as a process which begins with the official suppression, but whose conclusion –understood as actual expunction of the monastery in question from local collective memories– becomes postponed. Therefore, the dissolution initiates the process of forgetting, but does not conclude it; it marks the beginning of the obliteration of meaning. The traces of the dissolution reside in the material (architectural, infrastructural: the street layout, the physical presence of the monastery or its remains) and the symbolic dimensions of collective memory. Within the symbolic dimension, these traces can continue to operate, be revived by grass-roots efforts of history enthusiasts (as in the case of Wierzbnik and Strachowice), or entwined with the local historical policies (e.g. Kartuzy). The research on local collective memories is, on the one hand, a study of the effectiveness of the dissolution; on the other hand, it deals with tracing and searching for their heritage in the material and immaterial dimensions. At the same time, it must be pointed out that the foregoing conceptualisation of the collective memory justifies our choice of research methodology. It consists in working on varoius sources, which in this approach are treated as carriers of the collective memory, as well as conducting individual and group interviews on practices of memory. Conclusion The present paper endeavours to demonstrate that sociological research on the role which monastic complexes currently occupy in local collective memories can be considered as a supplement to the historical project investigating the cultural heritage of dissolved monasteries. The concept of collective memory allows us to perceive the dissolution not as an episode concluding a chapter in the history of a local community, but rather as an event –paradoxically– triggering off a process in which the memory of the monasteries starts to dim and fade away. The collective memory is a sphere of social practices in which the dissolution –with its social consequences– spans over many years. 50 Ibidem, p. 95. 32Marcin Jewdokimow, Barbara Markowska Thus, in the inquiry as to the form and significance of the cultural heritage of monastic complexes, the two dimensions discussed above must be taken into account: material remains and non-material practices. Concurrently, two separate perspectives intertwining in this sort of analysis must be borne in mind: the historical one (drawing on historical evidence, a meticulous reconstruction of facts), and the dynamic perspective of the collective memory, which refers to the production and reproduction of remembering performed by a collective subject –a nation or a local community– as a certain system of meanings. Its configuration may be based on facts and historical sources, but does not necessarily have to boil down to that; the historical narration defined in this way also comprises the so-called foundational myths, or legends: stories with highly symbolic structure, passed from one generation to the next for their group-forming power. The collective memory is the currently experienced narration referring to the broadly defined past, shaped by political, economic, demographical, or historical factors. It exists and is created (reconstructed) in order to maintain or establish a cultural identity. In local collective memories, monastic issues occupy different places: from the significant to insignificant ones. They also vary in function: the identity function is accompanied by the tourist and economic functions. The latter strive to rekindle the memory of the monastery heritage so as to make the town or village more attractive. The study of the place the monasteries and their dissolutions occupy in local collective memories offers a possibility for the analysis of an interesting aspect of remembering and forgetting in the context of secularisation, and, more broadly speaking – the significance of the legacy of the past for the community inhabiting a given territory. Study of the heritage of dissolved monasteries in local collective memories Marcin Jewdokimow Wydział Nauk Humanistycznych Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie 33 Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 19–34 Barbara Markowska Collegium Civitas w Warszawie Badanie dziedzictwa skasowanych klasztorów w lokalnych pamięciach zbiorowych Streszczenie Celem artykułu jest nakreślenie teoretycznych perspektyw umożliwiających badanie dziedzictwa kulturowego klasztorów i kasat klasztornych w ramach koncepcji pamięci zbiorowej. Rozpoczynamy od omówienia wybranych koncepcji pamięci zbiorowej w ujęciu socjologicznym. W drugiej części artykułu wskazujemy na odmienność socjologicznego oraz historycznego ujęcia dziedzictwa skasowanych klasztorów. Proponujemy też metodologię badań lokalnej pamięci zbiorowej uzupełniających historyczne podejście. Słowa kluczowe pamięć zbiorowa, lokalna pamięć zbiorowa, klasztor, kasata, społeczność lokalna 34Marcin Jewdokimow, Barbara Markowska Marcin Jewdokimow Faculty of Humanities Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, p. 19–34 Barbara Markowska Collegium Civitas in Warsaw Study of the heritage of dissolved monasteries in local collective memories Summary The aim of the paper is to delineate theoretical perspectives which will facilitate the study of the cultural heritage of monasteries and their dissolutions following the concept of collective memory. The article opens with a discussion of selected theories of collective memory in the sociological perspective. The second part points out the difference between the sociological and historical approach to the legacy of dissolved monasteries. The authors also put forward a methodology for the study of local collective memory, which could complement the historical approach. Keywords collective memory, local collective memory, monastery, dissolution, local community Rafał Kubicki Instytut Historii Uniwersytet Gdański Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 35–56 Sieć młynów wodnych w dobrach klasztornych na Pomorzu Wschodnim w XIII–XVI w. Badania nad funkcją i znaczeniem klasztorów w życiu społeczeństw średniowiecznej Europy stanowią żywy i wciąż rozwijający się nurt w historiografii. W pracach tych ujmowana jest bardzo szeroka gama zagadnień związanych z działalnością poszczególnych zakonów i konkretnych klasztorów. Takie tendencje widoczne są również w publikacjach powstających w naszym kraju. Wydaje się jednak, że ostatnio mamy do czynienia z mniejszym niż dawniej zainteresowaniem problematyką udziału klasztorów w życiu gospodarczym, co jest zapewne reakcją na obowiązujące wcześniej zawężanie problematyki badawczej jedynie do tego zagadnienia. Stan ten należy jednak zmienić, mając przede wszystkim na względzie potrzebę integralnego spojrzenia nie tylko na warunki, w jakich funkcjonowały wspólnoty zakonne w ówczesnych realiach społeczno-gospodarczych, ale też na udział klasztorów w kształtowaniu form życia innych warstw społecznych1. Wychodząc z tych założeń, podejmiemy w tym miejscu próbę odtworzenia sieci młynów wodnych w dobrach poszczególnych klasztorów na Pomorzu Wschodnim na tle ogólnych tendencji obserwowanych w rozwoju młynarstwa na tych terenach2. Kwestia ta jest o tyle istotna, że pojawienie się mły1 Przegląd wyników badań nad monastycyzmem w Polsce, w tym gospodarką klasztorną, dał M. Derwich, Les communautés monastiques en Pologne au Moyen Âge: bilan et perspectives, [w:] Religious Communities and Corporations in Central Europe 10th–15th Century, „Quaestiones Medii Aevi Novae”, 2, 1997, s. 3–44 – w rozszerzonej i poprawionej formie artykuł ten ukazał się także w języku polskim, zob. Idem, Stan i potrzeba badań nad wspólnotami monastycznymi w Polsce średniowiecznej, „Nasza Przeszłość”, 89, 1998, s. 5–64 (gospodarka – s. 20–27, 50–51, 60–61); Idem, Stan i perspektywy badań nad monastycyzmem, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, 54, 1999, 2, s. 173–183 (gospodarka – s. 180–181). Podsumowanie badań nad gospodarką klasztorną por. ostatnio Idem, Les recherches sur le temporel et l’économie des communautés religieuses en Pologne au Moyen Âge et aux temps modernes: bilan historiographique et perspectives, [w:] R. Di Pietra, F. Landi (cura), Clero, economia e contabilità in Europa. Tra Medioevo ed età contemporanea (Studi Storici Carocci, 122), Roma 2007, s. 297–317. 2 Nie będziemy oddzielnie rozpatrywać roli, jaką w rozwoju młynarstwa na Pomorzu Wschodnim odegrał zakon krzyżacki. Wynika to z faktu, że ta korporacja kościelna występowała tu przede wszystkim w roli władcy terytorialnego. Należy jednak podkreślić, że Krzyżacy wznieśli na Pomorzu Wschodnim kilka wielkich założeń młyńskich, przede wszystkim budując młyny wodne na Raduni, w tym Wielki Młyn w Starym Mieście Gdańsku, czy też niewiele mniejsze obiekty w Tczewie oraz koło Gniewu i Świecia. Wszystkie te urządzenia były administrowane bezpośrednio przez ich urzędników. Krzyżacy, dysponując regale młyńskim, ściśle kontrolowali powstawanie nowych obiektów, udzielając każdorazowo zgody na ich budowę. 36 Rafał Kubicki na wodnego i jego rozpowszechnienie w Europie średniowiecznej widziane jest od dawna jako wydarzenie przełomowe, które zmieniło w zasadniczy sposób warunki egzystencji ówczesnego społeczeństwa3. W przypadku Pomorza Wschodniego na wstępie należy zwrócić uwagę na specyfikę rozwoju młynarstwa na jego obszarze, wynikającą z widocznego podziału badanego okresu na trzy wyraźne etapy: do 1308 r., gdy władzę sprawowali przedstawiciele lokalnej dynastii, lata 1309–1454/1466, czyli okres rządów zakonu krzyżackiego, i okres po 1454/1466 r., w tym wypadku ograniczony ramami artykułu do końca XVI w.4 Dodajmy jeszcze, że w prezentowanych rozważaniach pod uwagę wzięto działalność klasztorów posiadających swe główne siedziby lub znaczące dobra na tym terenie, a więc opactw cystersów w Oliwie i Pelplinie, cysterek w Żarnowcu, norbertanek w Żukowie, komandorii joannitów w Lubiszewie i kartuzji w Kartuzach5. W wyniku tej polityki w okresie ich rządów żadnego młyna nie posiadały działające na tych terenach zakony mendykanckie, a młyny w dobrach innych zgromadzeń klasztornych powstawały na podstawie prawa nadanego im jeszcze w okresie książęcym (przed 1308 r.). W opracowaniu uwzględniono tereny Pomorza Wschodniego w granicach z okresu rządów krzyżackich, a więc bez ziem słupskiej i sławieńskiej. 3 M. Bloch, Avènement et conquête du moulin à eau, „Annales d’histoire économique et sociale”, 7, 1935, s. 538–563; E. M. Carus-Wilson, An industrial revolution of the thirteenth century, „The Economic History Review”, 11, 1941, 1, s. 39–60; M. Dembińska, Energetyczne znaczenie wody w epoce feudalnej, [w:] Pamiętnik XII Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, cz. I, sekcje I–IV, Katowice 1979, s. 251–258; P. Squatriti (ed.), Working with water in medieval Europe. Technology and resource-use (Technology and change in history, 3), Leiden i in. 2000; P. Galetti, P. Racine (ed.), I mulini nell’Europa medievale, Atti del Convegno di San Quirino d’Orcia, 21–23 settembre 2000 (Biblioteca di Storia Agraria Medievale, 21), Bologna 2003; S. Cavaciocchi (cura), Economia e energia secc. XIII–XVIII, Atti della “Trentaquattresima Settimana di Studi”, 15–19 aprile 2002, Prato (Serie II – Atti delle “Settimane di Studi” e altri Convegni, 34), Firenze 2003; J. Klápšte (ed.), Water Management in Medieval Rural Economy: Les usages de l’eau en milieu rural au Moyen Âge, Ruralia V: 27e septembre – 2e octobre 2003, Lyon/Villard-Sallet Région Rhône-Alpes, France (Památky Archeologické – Supplementum, 17, Ruralia, V), Praha 2005. Przegląd nowszych prac dotyczących roli młynów wodnych w średniowiecznej Europie zawiera praca U. Sowiny, Woda i ludzie w mieście późnośredniowiecznym i wczesnonowożytnym. Ziemie polskie z Europą w tle, Warszawa 2009, s. 56, przyp. 78. 4 Zaproponowana periodyzacja, wynikająca ze zmian politycznych, oczywiście nie do końca odpowiada naturze procesów zachodzących w życiu gospodarczym. Ma jednak w przypadku rozwoju młynarstwa związek ze stosowanymi rozwiązaniami prawnymi. W okresach książęcym i krzyżackim władza zwierzchnia dysponowała regale młyńskim. Czas rządów zakonu krzyżackiego charakteryzował się też świadomą polityką zmierzającą do ograniczenia wielkiej własności kościelnej, okres po 1454 r. zaś oznaczał wyraźne osłabienie władzy zwierzchniej i wzrost znaczenia ekonomicznego mieszczaństwa, szczególnie gdańskiego, które rozpoczęło wielkie inwestycje w młyny przemysłowe w dobrach cystersów z Oliwy. 5 W uzupełnieniu należy wspomnieć, że pojedyncze dobra, a w nich młyny wodne, posiadali na Pomorzu Wschodnim także cystersi z Lądu, dysponujący młynem w Kłodawie. W 1275 r. książę Sambor II nadał klasztorowi cysterek w Chełmnie na budowę młyna i stawu m.in. rzekę Strzybok na południe od Tczewa, aż do granic wsi Knibawa, Pommerellisches Urkundenbuch, Hg. M. Perlbach, Bd. 1–2, Danzig 1881–1882 (dalej: PU), nr 272, s. 229–230. Również cystersi z Byszewa otrzymali prawo budowy młyna w Starych Polaszkach, PU, nr 447, s. 400. Takie prawa uzyskali także w 1292 r., w nadaniu wsi Zła Wieś, PU, nr 487, s. 437. W XVI w. młyn we wsi Pręgowo posiadał jeszcze klasztor brygidek z Gdańska, Źródła dziejowe, t. 33: Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, t. 12, cz. 1: Prusy Królewskie, wyd. I. T. Baranowski, Warszawa 1911 (dalej: ŹD), s. 121. Sieć klasztornych młynów wodnych na Pomorzu Wschodnim w XIII–XVI w. 37 Przy odtwarzaniu sieci młynów wodnych istniejących w dobrach wskazanych klasztorów podstawowym źródłem są dokumenty potwierdzające fakt nadania dóbr wraz z młynami lub prawem ich budowy oraz przywileje młyńskie wystawiane przez klasztory własnym młynarzom. Dla XVI w. dysponujemy ponadto szczątkowo zachowanymi wykazami czynszów płaconych z poszczególnych młynów w dobrach klasztornych i rejestrem poboru łanowego z 1570 r., gdzie także odnotowano działające wówczas młyny. Niestety źródła te nie dają pełnego obrazu sieci młynów w dobrach klasztornych istniejącej w danym czasie, nierzadko odnotowując dopiero w XVI w. liczne obiekty powstałe już w średniowieczu. W związku z tym prezentowana rekonstrukcja daje zapewne w wielu elementach obraz jedynie przybliżony. Oczywiście problematyka młynarstwa pojawiała się już wielokrotnie w opracowaniach poświęconych zarówno tym klasztorom6, jak i w ogóle poszczególnym wspólnotom zakonnym w Polsce średniowiecznej7. Jednak czyniono to na ogół okazjonalnie8, bez kontekstu porównawczego oraz próby ujęcia syntetycznego9, co nie pozwalało na pokazanie ewolucji, uwarunkowań oraz znaczenia młynarstwa klasztornego10. W naszym opracowaniu skupimy się tylko na jednej dzielnicy, Pomorzu 6 Z opracowań przedstawiających to zagadnienie w miarę całościowo należy wymienić prace monograficzne poświęcone poszczególnym klasztorom: K. Dąbrowski, Rozwój wielkiej własności ziemskiej klasztoru cysterek w Żarnowcu od XIII do XVI wieku (Gdańskie Towarzystwo Naukowe. Wydział I Nauk Społecznych i Humanistycznych, Seria Monografii, 40), Gdańsk 1970. Ważne uwagi i poprawki wniósł do tej pracy F. Sikora, Początki klasztoru cysterek w Żarnowcu, „Zapiski Historyczne”, 48, 1983, 1–2, s. 7–29; K. Dąbrowski, Opactwo cystersów w Oliwie od XII do XVI wieku (Gdańskie Towarzystwo Naukowe. Wydział I Nauk Społecznych i Humanistycznych, Seria Monografii, 53), Gdańsk 1975 (krytycznie do jego pracy, w tym przedstawienia kwestii młynarstwa, odniósł się F. Sikora, Z dziejów klasztoru oliwskiego w XII–XVI wieku, „Zapiski Historyczne”, 42, 1977, 4, s. 95–129, szczególnie s. 120–121); S. Kujot, Opactwo pelplińskie, Pelplin 1875; R. Frydrychowicz, Geschichte der Cisterzienserabtei Pelplin und ihre Bau- und Kunstdenkmäler, Düsseldorf 1905; A. Czacharowski, Uposażenie i organizacja klasztoru norbertanek w Żukowie od XIII do połowy XV wieku (Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, 68/2), Toruń 1963; P. Czaplewski, Kartuzja kaszubska, Gdańsk 1966. Powstało także kilka opracowań odnoszących się wprost do roli klasztorów w kształtowaniu obrazu gospodarczego tych terenów, w tym i młynarstwa, zob.: W. Łęga, Obraz gospodarczy Pomorza Gdańskiego w XII i XIII wieku (Prace Instytutu Zachodniego, 14), Poznań 1949; J. Jellonnek, Urządzenie młynów wodnych w dobrach cystersów pelplińskich, „Teki Gdańskie”, 5, 2004, s. 126–138; R. Kubicki, Młyny zbożowe i przemysłowe w dobrach cystersów z Oliwy do początku XVII wieku, „Cistercium mater nostra. Tradycja – historia – kultura”, 4, 2010, s. 93–119. 7 W wypadku cystersów podsumowanie stanu badań nad gospodarką klasztorną, sygnalizując też rolę młynarstwa, dali J. Dobosz, A. M. Wyrwa, Działalność gospodarcza cystersów na ziemiach polskich – zarys problematyki, [w:] A. M. Wyrwa, J. Strzelczyk, K. Kaczmarek (red.), Monasticon Cisterciense Poloniae, t. 1, Poznań 1999, s. 189–212. 8 Przykładem praca S. Trawkowskiego, Gospodarka wielkiej własności cysterskiej na Dolnym Śląsku w XIII w., Warszawa 1959, s. 102. 9 Nie badając specjalnie młynarstwa w dobrach klasztornych, zestawienia liczby wzmianek o nadaniu lub prawie budowy przez nie młynów w XIII w. w poszczególnych dzielnicach kraju dokonała M. Dembińska, Przetwórstwo zbożowe w Polsce średniowiecznej (X–XIV wieku), Wrocław i in. 1973, s. 79–85. 10 Jedynie do wymienienia dokumentów wzmiankujących młyny w dobrach klasztornych ograniczył się A. Wałkówski, Młyny w gospodarce cystersów filiacji portyjskiej na Śląsku do końca XIII wieku na podstawie zachowanych dokumentów, [w:] J. Kułtuniak, T. Martychewicz (red.), Rola muzeów w popularyzacji dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego rzek Przymorza. Materiały pokonferencyjne, Słupsk, 31 maja – 1 czerwca 1999 r., Słupsk 2001, s. 125–127. Rafał Kubicki 38 Gdańskim, wykorzystując w znacznej mierze wyniki własnych prac nad młynarstwem w państwie zakonu krzyżackiego11. 1. Okres książęcy (do 1308 r.) Początki młynów wodnych na Pomorzu Wschodnim przypadają na przełom XII i XIII w., a wśród pierwszych instytucji, które zabiegały o ich wykorzystanie w swej gospodarce wiejskiej, znalazły się miejscowe klasztory12. Tempo rozwoju sieci urządzeń młyńskich zależało od kilku czynników. Po pierwsze prawem do wznoszenia młynów na Pomorzu Wschodnim dysponował władca terytorialny, który zaliczał je do swych wyłącznych uprawnień (tzw. regale młyńskie) i udzielał go innym podmiotom tylko na podstawie jednostkowych zezwoleń13. Ograniczeniem były również wysokie koszty budowy urządzeń młyńskich i brak ludzi przygotowanych do budowy i prowadzenia całego przedsięwzięcia. Wszystko to powodowało, że w najwcześniejszym okresie młyny wodne powstawały jedynie w dobrach władzy terytorialnej14. Jednak już w XIII w. wśród instytucji wznoszących młyny stopniowo obok władcy terytorialnego i bogatych przedstawicieli stanu rycerskiego coraz ważniejszą rolę zaczęły odgrywać poszczególne klasztory15. a. Cystersi W dawniejszej literaturze przedmiotu wskazywano na pionierską rolę cystersów w rozwoju nowych form rolnictwa, w tym i zastosowania młynów wodnych16. Nowsze badania prostują jednak ten obraz, podkreślając, że także w warunkach polskich wiele fundacji cysterskich wbrew regule zakonnej miało miejsce na terenach już gęsto zaludnionych i rozwiniętych rolniczo17. Podobnie było w przypadku klaszto- 11 R. Kubicki, Młynarstwo w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach w XIII–XV w. (do 1454 r.), Gdańsk 2012. 12 Na ich rolę wskazywał już w swej pracy W. Łęga, Obraz gospodarczy, s. 134. 13 Na temat problemu regale młyńskiego, w tym na Pomorzu Gdańskim, zob. K. Buczek, Przemiany ustrojowe na Pomorzu Zachodnim w XII i XIII wieku, „Kwartalnik Historyczny”, 72, 1965, s. 367–369; Idem, Z dziejów młynarstwa w Polsce średniowiecznej, „Studia Historyczne”, 12, 1969, 1, s. 38–51 (szczególnie s. 42). 14 Brak młynów wodnych w pierwotnym uposażeniu klasztorów zakładanych na terenie dzisiejszej Polski w XII w., a nawet pierwszej ćwierci XIII w., podkreślał K. Buczek, Z dziejów młynarstwa, s. 25. 15 Prawidłowości te dotyczyły nie tylko Pomorza Wschodniego, zob. M. Dembińska, Przetwórstwo, s. 79– –84. 16 Zagadnienie to omówili szerzej J. Dobosz, A. M. Wyrwa, Działalność gospodarcza cystersów, s. 196–197. Podsumowania wyników najnowszych badań nad gospodarką wiejską cystersów dokonał W. Rösener, Die Agrarwirtschaft der Zinsterzienser: Innovation und Anpassung, [w:] F. J. Felten, W. Rösener (Hg.), Norm und Realität. Kontinuität und Wandel der Zisterzienser im Mittelalter (Vita Regularis, 42), Berlin 2009, s. 67–95. 17 T. Dunin-Wąsowicz, Rola cystersów w rozwoju kultury materialnej w Polsce wczesnośredniowiecznej, [w:] J. Strzelczyk (red.), Cystersi w kulturze średniowiecznej Europy (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Historia, 165), Poznań 1992, s. 20. Sieć klasztornych młynów wodnych na Pomorzu Wschodnim w XIII–XVI w. 39 ru cystersów w Oliwie18. Wprawdzie zgodnie z treścią noszącego datę 18 III 1178 r. dyplomu Sambora I zakonnicy mieli uzyskać prawa do wznoszenia młynów na potoku Strzyża, jest to jednak o kilkadziesiąt lat późniejszy falsyfikat formalny19. Również wzmianka o młynach wodnych w ich posiadłościach znajdująca się w bulli papieża Honoriusza III z 1226 r.20 zatwierdzającej ich stan posiadania nie oznaczała, że klasztor rzeczywiście rozporządzał już młynami21. W tej sytuacji pierwszym poświadczonym źródłowo młynem wodnym w ich dobrach było urządzenie przemiałowe na Raduni w pobliżu miejscowości Pławno (Plavano, ob. Chmielonko), które wspomniano w bulli papieża Innocentego IV z 26 IX 1245 r.22 Zapewne jeszcze wcześniej funkcjonował młyn przy samym klasztorze oliwskim, który w źródłach odnotowano jednak dopiero w połowie XIV w.23 Charakterystyczne, że cystersi oliwscy w tym okresie zwiększali liczbę swych młynów, nie budując nowych urządzeń, lecz nabywając już istniejące, przede wszystkim od księcia. W ten sposób weszli najpierw w posiadanie dwóch młynów książęcych na Strzyży (1247 r.), a potem też młyna we Wrzeszczu, należącego do dawnego sołtysa w Gdańsku (1263 r.)24. Ważną okolicznością w rozwoju sieci młynów należących do opactwa oliwskiego było wystawienie w 1283 r. przez księcia Mściwoja II dwóch dokumentów zatwierdzających jego posiadłości. W pierwszym, z 5 marca, cystersi otrzymali prawo do całego potoku Strzyża, od jego źródeł koło 18 Szczegółowo rozwój sieci urządzeń napędzanych energią wodną przedstawiłem już w pracy R. Kubicki, Młyny zbożowe i przemysłowe, s. 93–119. Zestawienie młynów klasztornych istniejących do połowy XV w. zob. R. Kubicki, Młynarstwo w państwie zakonu, s. 37–38. 19 „Insuper ipsis libertatem conferimus construendi molendini in rivulo, qui Stricza nominatur”, PU, nr 6, s. 4. Na rok 1230 przesuwał faktyczne powstanie dokumentu jego wydawca M. Perlbach (ibidem). Przeciw istnieniu w treści pierwotnego dyplomu formuły dotyczącej prawa budowy przez cystersów młynów na Strzyży i za powstaniem sfałszowanego dokumentu po 1283 r. argumenty przytaczał R. Koebner, Urkundenstudien zur Geschichte Danzigs und Olivas von 1178 bis 1342, „Zeitschrift des Westpreußischen Geschichtsvereins”, 71, 1934, s. 11–16. Odmiennego zdania, dopuszczającego istnienie tej regulacji w pierwotnym dyplomie, był E. Keyser, Oliver Studien I, ibidem, 66, 1926, s. 74–79; Idem, Neue Forschungen über die Entstehung der Stadt Danzig, ibidem, 75, 1939, s. 63–64. Pogląd R. Koebnera poparli natomiast: H. Lingenberg, Die Anfänge des Klosters Oliva und die Entstehung der deutschen Stadt Danzig. Die frühe Geschichte der beiden Gemeinwesen bis 1308/10 (Kieler Historische Studien, 30), Stuttgart 1982, s. 164–167; J. Powierski, B. Śliwiński, K. Bruski, Studia z dziejów Pomorza w XII wieku (Biblioteka Słupska, 35), Słupsk 1993, s. 183–184. 20 „In quibus hec propriis duximus exprimenda vocalibus: locum ipsum, in quo prefatum monasterium situm est, cum omnibus pertinenciis suis, cum possesionibus, pratis, vineis, terris, nemoribus, usuagiis et pascuis, in bosco et plano, in aquis et molendinis, in viis et semitis et omnibus aliis libertatibus et immunitatibus suis”, PU, nr 32, s. 26–27; W. Łęga, Obraz gospodarczy, s. 126. 21 Była to stereotypowa formuła pertynencyjna w dokumentach papieskich, niepotwierdzająca rzeczywistego istnienia młynów w dobrach klasztornych, zob. K. Buczek, Z dziejów młynarstwa, s. 26, przyp. 38. 22 „Starsin, Plawono cum molendino in Raduna, cuius termini sunt usque ad lapideum pontem”, PU, nr 87, s. 74; D. A. Dekański, Z dziejów opactwa cysterskiego w Oliwie ze szczególnym uwzględnieniem problematyki zmian majątkowych w latach 1308–1342, [w:] J. Powierski, B. Śliwiński (red.), Ludzie, władza, posiadłości (Gdańskie Studia z Dziejów Średniowiecza, 1), Gdańsk 1994, s. 31. 23 Wzmianka o jego zniszczeniu w pożarze klasztoru pochodzi z roku 1350, Die Ältere Chronik von Oliva und die Schrifttafeln von Oliva, Hg. T. Hirsch, [w:] Scriptores Rerum Prussicarum, Hg. Idem, M. Töppen, E. Strehlke, Bd. 1: Die Geschichtsquellen der preussischen Vorzeit. Untergange der Ordensherrschaft, Leipzig 1861, s. 726. 24 PU, nr 189, s. 161; nr 202, s. 169. 40 Rafał Kubicki Kiełpina aż do ujścia do Wisły, i budowy tam młynów25, w drugim natomiast, z 7 marca, uzyskali nie tylko możliwość wykorzystania gospodarczego tego strumienia, ale też młynisko poniżej wsi Wrzeszcz, należące uprzednio do mieszczan gdańskich26. Była to decyzja przełomowa dla dalszego rozwoju gospodarki młyńskiej opactwa, w której można widzieć jego ostateczne zwycięstwo w rywalizacji z mieszczaństwem gdańskim o prawo do gospodarczego użytkowania wspomnianego strumienia27. Ponadto w 1297 r. otrzymało ono prawo do połowy młyna położonego nad Walewką pod Puckiem28, a w 1305 r. nabyło część potoku Szpęgawa (dzisiaj górna Motława), płynącego na południe od Lubiszewa, i część wsi Swarożyn (las) w celu założenia przy tej rzece młyna – późniejszego młyna Jezgnina29. Zapewne podobnie wyglądała sytuacja w przypadku drugiego opactwa cystersów na Pomorzu Wschodnim, działającego początkowo w Pogódkach, a następnie w Pelplinie30. Nie ma wątpliwości, że tam powstały ich pierwsze młyny, choć z okresu śred niowiecza brak źródłowego potwierdzenia faktu ich istnienia31. Wyraźnym śladem starań cystersów pelplińskich o zapewnienie sobie uprawnień w zakresie młynarstwa analogicznych do posiadanych przez opactwo oliwskie są powstałe wówczas w ich kręgu dwa dokumenty noszące datę 10 VII 1258 r. W pierwszym książę Sambor II miał nadać im nie tylko dobra w Pogódkach z prawem posiadania młynów, ale też zabronić innym osobom budowy młynów na Wierzycy i Wiecy32. W drugim zaś cystersi pel25 PU, nr 353, s. 312. 26 PU, nr 358, s. 320. Zawarte w tym dokumencie regulacje dotyczące młynów na Strzyży zostały wpisane do będącego falsyfikatem rzekomego przywileju Świętopełka z 9 VIII 1235 r., który w 1305 r. przedstawiono do zatwierdzenia królowi Wacławowi III, PU, nr 51, s. 41. 27 Powodem korzystnej dla cystersów decyzji księcia była przede wszystkim chęć ukarania mieszczan gdańskich, którzy w okresie wojny domowej opowiedzieli się przeciw władzy Mściwoja II, a po stronie Brandenburczyków. Gdy książę, dzięki wsparciu Bolesława Pobożnego, uzyskał kontrolę nad Pomorzem i Gdańskiem, wyraźnie osłabił pozycję mieszczan, R. Kubicki, Młyny zbożowe i przemysłowe, s. 95–96. 28 PU, nr 547–548, s. 493–494. 29 PU, nr 639, 641–643, s. 562–563, 565–568. Sprawa rozliczeń dotyczących tego młyna toczyła się również w okresie rządów krzyżackich, Preußisches Urkundenbuch (dalej: PrUB), Bd. 2, Hg. M. Hein, E. Maschke, Königsberg 1939, nr 330, s. 247. Na tę transakcję i lokalizację młyna zwrócił uwagę już wydawca kroniki oliwskiej T. Hirsch, Die Ältere Chronik, s. 699, przyp. 72. 30 Fundatorem klasztoru w Pogódkach był książę Sambor II. W wyniku wojny domowej prowadzonej w latach 1269–1272 książę opuścił Pomorze, a około 1276 r. konwent cystersów przeniósł się z Pogódek do Pelplina, gdzie zwycięski książę Mściwój II być może planował początkowo własną fundację nowego opactwa cystersów. Ostatecznie jednak nastąpiło połączenie obu nadań i od końca lat 70. XIII w. konwent w Pelplinie dysponował również majątkami klasztoru w Pogódkach. Zestawienie młynów klasztornych istniejących do połowy XV w. zob. R. Kubicki, Młynarstwo w państwie zakonu, s. 38. 31 S. Kujot, Opactwo pelplińskie, s. 411–415; R. Frydrychowicz, Geschichte der Cisterzienserabtei Pelplin, s. 233, 282–284. Za średniowieczną metryką młyna w Pelplinie przemawia użycie do jego budowy cegieł gotyckich. W późniejszym czasie obok tzw. dużego młyna (zbożowego) pracował również młyn mały (młyn zameszniczy), zob. R. Frydrychowicz, Geschichte der Cisterzienserabtei Pelplin, s. 538. 32 PU, nr 170, s. 143–144; W. Łęga, Obraz gospodarczy, s. 127. Część badaczy kwestionowała prawdziwość treści tego dokumentu. Za jego autentycznością opowiedziała się ostatnio A. Gut, Falsyfikaty pelplińskie do 1309 roku, [w:] B. Śliwiński (red.), Kaci, święci, templariusze (Studia z Dziejów Średniowiecza, 14), Malbork 2008, s. 100–102; B. Śliwiński, Sambor II, książę tczewski, Tczew 2010, s. 117. Sieć klasztornych młynów wodnych na Pomorzu Wschodnim w XIII–XVI w. 41 plińscy mieli otrzymać młyn Szpęgawa, a książę zastrzec sobie dożywotnio darmowy przemiał33. O swe prawa do posiadania młynów opactwo w Pelplinie występowało także w okresie rządów księcia Mściwoja II. Datę roczną 1276 nosi falsyfikat, w którym miał on przyznać mnichom prawo do zakładania młynów na Jonce34. b. Cysterki Cystersi oliwscy oprócz własnych dóbr sprawowali również zarząd gospodarczy w posiadłościach klasztoru cysterek w Żarnowcu. W 1257 r. otrzymały one od księcia Świętopełka prawo do wzniesienia młyna we wsi Wierzchucino35. Podobne zezwolenie na budowę urządzeń przemiałowych zyskały również w Żarnowcu36 (1279 r.) i Świecinie37 (1281 r.). Wydaje się jednak, że najpierw powstał ich młyn w Żarnowcu, a znacznie później pozostałe urządzenia, które okazały się potrzebne dopiero, gdy nastąpiło właściwe zagospodarowanie należących do nich ziem. c. Norbertanki Na podstawie zezwoleń udzielanych przez lokalnych książąt postępowała również budowa sieci młynów należących do klasztoru norbertanek w Żukowie38. 19 IX 1239 r. książę Świętopełk nadał mu dwie wsie, Skarszewy i Grabowo, wraz z miejscami na młyny39, a w 1259 r. potwierdził i rozszerzył darowiznę swego ojca, Mściwoja I, z 24 IV 1209 r. W dyplomie tym wspomniano miejsca na budowę młynów nad Wisłą, Wdą i Radunią40; nad tą ostatnią powstał młyn klasztorny w Żukowie41. d. Joannici W 1289 r. książę Mściwój II zezwolił joannitom lubiszewskim na budowę młyna na Szpęgawie42. W ten sposób również oni uzyskali prawo do posiadania własnych urządzeń przemiałowych, wykorzystywanych w ramach swojej gospodarki wiejskiej. 33 PU, nr 173; W. Łęga, Obraz gospodarczy, s. 142. Młyn został wspomniany w 1260 r., PrUB, Bd. 2, nr 260, s. 169. Potwierdzenie faktycznego nadania tego młyna cystersom pochodzi z 1276 r., PU, nr 277, s. 236. 34 PU, nr 282, s. 240–241; K. Bruski, Ziemie nad dolną Wierzycą od XIII do początku XV wieku, Gdańsk 1997, s. 106; A. Gut, Falsyfikaty pelplińskie, s. 118–119. 35 PU, nr 168, s. 141–142. 36 PU, nr 302, s. 257–259. 37 PU, nr 327, s. 282–283. 38 Ogólne zestawienie młynów klasztornych istniejących do połowy XV w. zob. R. Kubicki, Młynarstwo w państwie zakonu, s. 37. 39 PU, nr 69, s. 59; W. Łęga, Obraz gospodarczy, s. 127; A. Czacharowski, Uposażenie i organizacja klasztoru norbertanek, s. 51–52. W 1316 r. siostry wymieniły z zakonem krzyżackim wieś Grabowo na inne wsie. 40 PU, nr 186, s. 158–159. 41 Zob. B. Śliwiński, Wieś Żukowo wedle najdawniejszych źródeł pisanych, [w:] Idem (red.), Dzieje Żukowa, Żukowo 2003, s. 69. Dane na temat wspomnianego młyna w drugiej połowie XV w. zestawiła B. Możejko, Żukowo od schyłku XIV w. do początków XVI w., ibidem, s. 102–104. 42 PU, nr 454, s. 407. Rafał Kubicki 42 e. Podsumowanie Tabela 1. Młyny zbożowe w dobrach klasztornych na Pomorzu Wschodnim do 1308 r. Cystersi Zakon Klasztor Oliwa Cysterki Pelplin razem Żarnowiec Liczba 7 4 11 młynów Źródło: opracowanie własne. 2 Norbertanki Żukowo 3 Ogólna liczba młynów Ogólna liczba w dobrach klasztornych młynów na Pomorzu Lubiszewo na Pomorzu Wschodnim Wschodnim Joannici 1 17 około 5043 Jak wynika z danych zawartych w tabeli 1, w rękach klasztorów znajdowało się około 1/3 młynów istniejących w tym okresie na Pomorzu Wschodnim44. Szacunki te trzeba jeszcze odnieść do ogólnych danych na temat zezwoleń na budowę nowych urządzeń młyńskich, które otrzymywały od władcy terytorialnego poszczególne podmioty w XIII w.45 Na Pomorzu Gdańskim o nadaniach młynów decydowali miejscowi władcy, a odbiorcami 70% wydanych przez nich przywilejów młyńskich w XIII w. były właśnie klasztory. Tylko 17% trafiło do sołtysów i młynarzy, 5,5% do rycerstwa, a 3% do biskupów46. Takie proporcje zdecydowanie wyróżniają tę dzielnicę na tle innych części kraju47. Zjawisko to miało zapewne związek z późniejszym rozpoczęciem się procesu nadawania praw do budowy młynów sołtysom zakładającym wsie lub przenoszącym już istniejące na prawo niemieckie48. 43 Dla Pomorza Gdańskiego w XIII w., obejmującego wówczas także ziemie słupską i sławieńską, wzmianki o 51 koncesjach na budowę młynów zestawił W. Łęga, Obraz gospodarczy, s. 129–133. Znacznie zawyżone były natomiast szacunki mówiące o 120 młynach istniejących do końca XIII w., które podawała M. Dembińska, Przetwórstwo, s. 77, tab. III, s. 78, tab. VIII, s. 81. Dyskusja z jej szacunkami zob. R. Kubicki, Młynarstwo w państwie zakonu, s. 299. 44 Podane szacunki opierają się na założeniu, że prawo do budowy młynów, jakie przyznawano poszczególnym instytucjom, było przez nie w krótkim czasie zrealizowane. Niestety nie wiemy, czy tak było w rzeczywistości. Przykład cysterek z Żarnowca może wskazywać, że część zezwoleń na budowę młynów w praktyce wykorzystano dopiero w okresie znacznie późniejszym; w tym przypadku niektóre dane w tabeli 1 byłyby nieznacznie zawyżone. 45 Z wyliczeń Marii Dembińskiej wynikało, że na Pomorzu Gdańskim na ogólną liczbę 31 zezwoleń na budowę nowych młynów aż 26 otrzymać miały klasztory, a tylko 4 sołtysi. Było to znacznie więcej niż w pozostałych dzielnicach kraju. Dla porównania w Małopolsce na 23 zezwolenia po 10 otrzymali sołtysi i klasztory, a 3 – miasta, w Wielkopolsce zaś na 25 zezwoleń po 12 trafiło do sołtysów i klasztorów, a po jednym do miasta, zob. M. Dembińska, Przetwórstwo, s. 79. Prezentowane przez autorkę szacunki dotyczące Pomorza Gdańskiego w świetle prezentowanych tu danych okazują się jednak zawyżone, czego przyczyną była nadinterpretacja części wzmianek źródłowych. 46 M. Dembińska, Przetwórstwo, s. 81, 83. Z analogicznych szacunków dla Pomorza Gdańskiego wraz z ziemiami słupską i sławieńską wynika, że 66% koncesji uzyskało duchowieństwo zakonne, tylko 7,8% duchowieństwo diecezjalne, 19,6% rycerstwo i 5,9% mieszczaństwo, zob. W. Łęga, Obraz gospodarczy, s. 134. 47 W poszczególnych dzielnicach klasztory były odbiorcami następujących części przywilejów młyńskich: na Mazowszu – 60%, na Śląsku – 47% (wójtowie, sołtysi i młynarze – 45%), w Wielkopolsce – klasztory i kościoły 44% (sołtysi i młynarze – 35%, rycerze – 8%, inni – 3%), w Małopolsce – klasztory i kościoły 31% (sołtysi i młynarze – 45%), zob. M. Dembińska, Przetwórstwo, s. 80–83. 48 Ibidem, s. 83–84. Sieć klasztornych młynów wodnych na Pomorzu Wschodnim w XIII–XVI w. 43 2. Okres rządów krzyżackich (1309–1454/1466) a. Cystersi W 1316 r. klasztor oliwski sprzedał norbertankom z Żukowa Pławno wraz z młynem klasztornym49. W wielkim przywileju konfirmacyjnym, uzyskanym w 1342 r. od wielkiego mistrza Ludolfa Königa50, wymieniono dwa ich młyny na Strzyży oraz po jednym w Tłuczewie51 i Jezgninie52. W 1356 r. powstał młyn w Smolinie53, w 1379 r. w Pomysku Małym54, a w 1395 r. w Starym Mechowie55. W 1404 r. cystersi oliwscy kupili od Krzyżaków młyn nad Strzyżą (mieli go spłacić do Zielonych Świątek 1406 r.)56. W 1381 r. natomiast, w związku z pozbyciem się oddalonego kompleksu dóbr wokół Pomyska Małego, klasztor odsprzedał Krzyżakom także tamtejszy młyn57, a w 1407 r. odstąpił im również młyn w Jezgninie58. Opactwo pelplińskie nadal posiadało młyny w Pogódkach i Pelplinie. W 1314 r. pojawia się informacja o zamianie jego wsi Sąbocz i Jezioro Sąbocz oraz młyna zwanego Drybok (położonego prawdopodobnie koło wsi Wielka Słońca) na należącą do zakonu krzyżackiego wieś Czatkowy59. 49 PrUB, Bd. 2, nr 160, s. 111; nr 161, s. 112. Dalsze dane na temat dziejów młyna zob. R. Kubicki, Młynarstwo w państwie zakonu, s. 432–433. 50 PrUB, Bd. 3/2, Hg. H. Koeppen, Marburg 1958, nr 490, s. 355–371. Przebieg sporu krzyżacko-cysterskiego przed zatwierdzeniem posiadłości w 1342 r. omówił F. Sikora, Z dziejów, s. 109–112. Jego ustalenia powtórzył D. A. Dekański, Z dziejów opactwa, s. 45–48. 51 Od 1330 r. klasztor miał prawa do czynszów z tego młyna, M. Perlbach, Materialien zur Geschichte Pommerellens hauptsächlich während der Ordenszeit, „Altpreußische Monatsschrift”, 40, 1903, 9, s. 277. W 1342 r. młyn był już jego własnością, PrUB, Bd. 3/2, nr 490, s. 357, 364, 368. 52 PrUB, Bd. 3/2, nr 490, s. 357, 364, 368. 53 PrUB, Bd. 5, Hg. K. Conrad, Marburg 1969, nr 414, s. 233. Smolino to zaginiona wieś koło Barniewic. K. Dąbrowski, Opactwo, s. 114, nietrafnie wskazywał na położenie młyna we wsi Smołdzino, co podważył F. Sikora, Z dziejów, s. 114. 54 PrUB, Bd. 4, Hg. H. Koeppen, Marburg 1960, nr 482, s. 443. 55 Archiwum Państwowe w Gdańsku (dalej: AP Gdańsk), sygn. 940/413, Akta klasztoru cystersów w Oliwie, Liber privilegiorum Monasterii Oliviensis, k. 87r. 56 C. Sattler (Hg.), Handelsrechnungen des Deutschen Ordens (Publication des Vereins für die Geschichte von Ost- und Westpreussen, [4]), Leipzig 1887, s. 23. Najprawdopodobniej był to młyn położony powyżej wsi Wrzeszcz. W wykazach czynszowych zakonu krzyżackiego zapisano go przy tej wsi. W 1261 r. książę Świętopełk nadał tam jedno z dwóch młynisk mieszczanom gdańskim, PU, nr 189, s. 161. Gdy jednak przed 1283 r. pozbawił ich praw do młynów, tylko jedno młynisko poniżej wsi Wrzeszcz przekazał cystersom. Drugie zachował dla siebie. Po 1308 r. prawa książęce do tego młyna przeszły na Krzyżaków. 57 R. Cramer, Geschichte der Lande Lauenburg und Bütow, Th. 2, Königsberg 1858, nr 28, s. 25. 58 M. Perlbach, Materialien, nr 29, s. 297–299. 59 K. Bruski, W. Długokęcki, Dwa dokumenty krzyżackie dla klasztoru cystersów w Pelplinie z lat 1314–1315, [w:] J. Powierski, B. Śliwiński (red.), Ludzie, władza, posiadłości (Gdańskie Studia z Dziejów Średniowiecza, 1), Gdańsk 1994, dok. 1, s. 251–252. Rafał Kubicki 44 b. Cysterki Dopiero w 1406 r. pojawiają się w źródłach dwa młyny opactwa w Żarnowcu (w Żarnowcu i Świecinie), których prawo budowy otrzymało ono w okresie książęcym60. c. Norbertanki Jak już wiemy, w 1316 r. opactwo żukowskie kupiło od cystersów oliwskich Pławno wraz z młynem61. Reorganizując gospodarkę wiejską, opactwo wydawało przywileje młyńskie dla dziedzicznych młynarzy: w 1318 r. w Rębiechowie62, w 1333 r. na rzece Jeżowska Struga koło Luzina63, a w 1334 r. w Zęblewskim Młynie64. Poza tym w źródłach pojawiają się jeszcze trzy inne młyny położone w dobrach norbertanek żukowskich: w 1333 r. w Cecenowie65, w 1348 r. (drugi) w Zęblewie66, a w 1381 r. w Chmielnie67. d. Joannici W 1334 r. joannici lubiszewscy odsprzedali Krzyżakom młyn w Lubiszewie68. Znamy też dwa wydane przez nich przywileje młyńskie – z 1350 r. dla mającego powstać młyna w Obozinie69 oraz z 1356 r. dla młyna położonego koło Szczodrowa (1356 r.)70. Wszystkie one przeszły w ręce zakonu krzyżackiego, gdy joannici sprzedali mu w 1370 r. dobra lubiszewskie71. e. Kartuzi W odmiennej sytuacji od wymienionych wcześniej znajdował się klasztor kartuzów w Raju Maryi (ob. Kartuzy), który został ufundowany dopiero w 1382 r. przez rycerza pomorskiego Jana z Rusocina. Kartuzi nie uzyskali od Krzyżaków prawa do zakłada- 60 AP Gdańsk, sygn. 942/202, s. 14–17; R. Kubicki, Przywileje na młyny w dobrach cysterek w Żarnowcu (Świecino 1406 r., Wierzchucino 1516 r.), [w:] B. Możejko, M. Smoliński, S. Szybkowski (red.), Dzierżawcy, literaci, posłowie (Studia z Dziejów Średniowiecza, 16), Malbork 2011, dok. 1, s. 295–297. 61 PrUB, Bd. 2, nr 160, s. 111. W 1332 r. siostry nadały wspomniany młyn Konradowi von Schwerin, PrUB, Bd. 2, nr 759, s. 505; A. Czacharowski, Uposażenie i organizacja klasztoru norbertanek, s. 69. 62 PrUB, Bd. 2, nr 208, s. 140; A. Czacharowski, Uposażenie i organizacja klasztoru norbertanek, s. 80. 63 PrUB, Bd. 2, nr 814, s. 544; A. Czacharowski, Uposażenie i organizacja klasztoru norbertanek, s. 81. 64 PrUB, Bd. 2, nr 848, s. 571; A. Czacharowski, Uposażenie i organizacja klasztoru norbertanek, s. 82. 65 PrUB, Bd. 2, nr 793, s. 530. 66 PrUB, Bd. 4, nr 373, s. 343–345. 67 Ad historiam ecclesiasticam Pomeraniae apparatus pauper subsidia literaria poscens a viris bonis et doctis collectus ad interim a Georgi Schwengel Cartusiae Priore 1749, curavit B. Czapla (Fontes Towarzystwa Naukowego w Toruniu, 16–19), Toruń 1912–1915, s. 506 (dalej: G. Schwengel, Ad historiam ecclesiasticam). 68 PrUB, Bd. 2, nr 819, s. 549. 69 PrUB, Bd. 4, nr 591, s. 532–533. 70 PrUB, Bd. 5, nr 403, s. 227–228. 71 R. Kubicki, Młynarstwo w państwie zakonu, s. 36. Sieć klasztornych młynów wodnych na Pomorzu Wschodnim w XIII–XVI w. 45 nia młynów w swych dobrach, które z nadania książęcego posiadały inne działające na Pomorzu Wschodnim klasztory72. Otrzymali natomiast od fundatora młyny w Kiełpinie73 (1382 r.) i Czaplach Starych74 (1382 r.), od zakonu krzyżackiego młyn w Bielkowie75 (przed 1395 r.), a od okolicznego rycerstwa nabyli młyny w Osłoninie76 (1418 r.), Ostrzycach77 (1422 r.) i Gołubiu78 (przed 1433 r.). Przed 1434 r. powstał zapewne również młyn klasztorny w samych Kartuzach79. f. Podsumowanie Tabela 2. Młyny zbożowe w dobrach klasztornych na Pomorzu Wschodnim około 1454 r. Zakon Cystersi Klasztor Oliwa Liczba młynów 9 Pelplin razem 3 12 Cysterki Norbertanki Kartuzi Żarnowiec Żukowo Kartuzy 2 7 7 Ogólna liczba młynów Ogólna liczba w dobrach klasztornych młynów na Pomorzu na Pomorzu Wschodnim Wschodnim 28 około 220 Źródło: opracowanie własne. Należy podkreślić, że pomimo utrudnień, jakie klasztorom stwarzała polityka gospodarcza prowadzona wobec nich przez Krzyżaków80, zdołały one w tym czasie znacznie zwiększyć liczbę posiadanych w swych majątkach młynów wodnych, z 17 do 28. Gdy jednak weźmiemy pod uwagę, że 7 z tych młynów należało do późno powstałego klasztoru kartuzów, przyrost ten okaże się niewielki (4 młyny) oraz wypracowany tylko przez cystersów oliwskich i norbertanki żukowskie. Równocześnie, wobec wielkiego rozwoju młynarstwa, przede wszystkim we wsiach czynszowych, udział pro- 72 Spis młynów klasztornych istniejących do połowy XV w. zob. R. Kubicki, Młynarstwo w państwie zakonu, s. 38–39. 73 G. Schwengel, Ad historiam ecclesiasticam, s. 410–411. 74 Dokumenty do dziejów średniowiecznej Gdyni (1253–1457). Regesty i teksty źródłowe, wyd. T. Rembalski, [w:] B. Śliwiński (red.), Kopijnicy, szyprowie, tenutariusze (Gdańskie Studia z Dziejów Średniowiecza, 8), Gdańsk 2002, dok. 6, s. 329–330; G. Schwengel, Ad historiam ecclesiasticam, s. 410–411. 75 Archiwum Diecezjalne w Pelplinie, Monastica, Kartuzy (dalej: Kartuzy), nr 5, dok. 14, s. 175; nr 28, k. 4v–5r. 76 Biblioteka Gdańska PAN, mps 1311, G. Schwengel, Apparatus ad annales Cartusie Paradisi B. M. V., t. 4 (1589–1645), s. 66. 77 Kartuzy, nr 5, dok. 47, s. 207–209. 78 Ibidem, dok. 63, s. 244. 79 Wówczas to wzmiankowano młynarza klasztornego, ibidem, dok. 66, s. 246–247. 80 W tym miejscu trzeba przypomnieć, że Krzyżacy nie dopuścili do powstania choćby jednego klasztoru mniszego w Prusach właściwych. Po zajęciu Pomorza Gdańskiego podjęli działania zmierzające do ścisłego określenia zasięgu posiadłości ziemskich i przywilejów miejscowych klasztorów, a potem do stopniowego ich przejmowania w drodze wykupu, co w pełni udało się im jedynie w przypadku joannitów. Wszystkie wspólnoty zakonne szybko odczuły, że pod nową władzą nie mogą liczyć na kolejne zapisy, a drogą rozwoju ich dochodów może być tylko zagospodarowanie już posiadanych majątków. Trudność w realizacji tych działań polegała na pozyskaniu kapitału potrzebnego na inwestycje, szczególnie w sytua cji, gdy Krzyżacy próbowali ograniczać kontakty gospodarcze zakonników z mieszczaństwem. 46 Rafał Kubicki centowy młynów klasztornych w ogólnej liczbie młynów uległ ponaddwukrotnemu obniżeniu, z około 34 do około 13%. Rozwój sieci młynów wodnych w dobrach klasztornych w XIV w. szedł w parze z nowym modelem całej gospodarki wiejskiej, w której wsie organizowano na prawie niemieckim, przyznając chłopom samorząd i zamieniając dotychczasowe czynsze zbożowe na sumy wyrażone w pieniądzu81. Procesy te dotyczyły oczywiście również organizacji sieci młynów wodnych, które były ściśle powiązane z gospodarką wiejską także w dobrach klasztornych. Cystersi z Oliwy nadawali swoje młyny, wraz z przynależącą do nich ziemią, dziedzicznym młynarzom za czynsz wyrażony w pieniądzu (Smolino – 3 grzywny i 6 kur rocznego czynszu; Pomysk Mały – 1,5 grzywny i 4 kury; Stare Mechowo – 2 grzywny i 8 skojców)82. Nakładali na nich obowiązek darmowego przemiału na swoje potrzeby (Smolino – w szczególnych wypadkach dla folwarku klasztornego w Barniewicach; Pomysk Mały – dla miejscowego sołtysa i jego dziedziców), gwarantując zarazem młynarzom przymus mlewny ze wsi klasztornych, który obligował ich mieszkańców do mielenia swego zboża wyłącznie w oznaczonym młynie (w młynie w Smolinie – ze wsi Smolino, Tuchom i Nywadów/Nywadow, późniejszy Tuchomek; w młynie w Starym Mechowie – ze wsi Domatowo, Nowe Mechowo i Stare Mechowo). W pierwszej połowie XV w. opactwo oliwskie w celu lepszego wykorzystania nie tylko istniejących młynów, ale także posiadanych cieków wodnych rozpoczęło współpracę z mieszczaństwem gdańskim, zainteresowanym wznoszeniem nowych urządzeń przemysłowych w jego dobrach. Świadczy o niej wydzierżawienie przed 1438 r. młyna na Strzyży właścicielowi wsi Wrzeszcz, mieszczaninowi gdańskiemu Hermanowi von der Beke, który za zgodą zakonników zbudował jeszcze powyżej tego młyna tartak83. W 1450 r. cystersi planowali wzniesienie młyna miedziowego (kuźni miedzi), na co jednak nie wyraził zgody komtur gdański, którego zdaniem młyn cystersów stanowiłby konkurencję dla młynów (kuźnic) krzyżackich na Raduni84. Nowy etap współpracy z Gdańskiem nastąpił po wojnie trzynastoletniej, gdy uwolnione od naci- 81 W tym wypadku jako rozwiązanie prawne stosowano najczęściej model ustanowiony przez zakon krzyżacki w Prusach, znany jako prawo chełmińskie. Jedynie w dobrach norbertanek z Żukowa wsie i młyny nadawano na prawie magdeburskim, które było mniej korzystne dla odbiorcy przywileju w zakresie zasad dziedziczenia, ograniczonego do męskich spadkobierców. Na temat prawa chełmińskiego zob. W. Długokęcki, Społeczeństwo wiejskie, [w:] M. Biskup, R. Czaja (red.), Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Władza i społeczeństwo, Warszawa 2008, s. 460–464. 82 W systemie monetarnym Prus krzyżackich funkcjonowały: 1 grzywna pruska = 4 wiardunki = 24 skojce = 45 półskojcy = 60 szelągów = 180 kwartników = 720 denarów, zob. W. Odyniec, Chełmiński system miar i chełmińska stopa mennicza w rozwoju historycznym, [w:] Z. Zdrójkowski (red.), Księga pamiątkowa 750-lecia prawa chełmińskiego, t. 1, Toruń 1990, s. 406. 83 Herman zmarł przed 1438 r., a prawa do dwóch młynów położonych w Czerwonym Dworze nad Strzyżą nabył od wdowy po nim Tillmann Watsewoden, AP Gdańsk, sygn. 940/413, k. 213. 84 R. Kubicki, Młyny zbożowe i przemysłowe, s. 106. Sieć klasztornych młynów wodnych na Pomorzu Wschodnim w XIII–XVI w. 47 sku krzyżackiego mieszczaństwo gdańskie mogło podjąć współpracę z cystersami na niespotykaną wcześniej skalę85. Przemiany w gospodarce młynnej podobne do obserwowanych w dobrach cystersów z Oliwy zachodziły w dobrach opactwa cysterek w Żarnowcu. W 1406 r. siostry za zgodą opata z Oliwy wydzierżawiły za czynsz młyn w Świecinie. Zastosowano tu rozwiązania analogiczne do znanych z opactwa oliwskiego – czynsz dzierżawny w pieniądzu (2,5 grzywny i 2 kury), obowiązek darmowego przemiału na rzecz folwarku klasztornego w Żarnowcu i gwarancje przymusu mlewnego z wsi klasztornych (Świeciono, Karlikowo, Sobieńczyce, Odargowo i Kartoszyno)86. Takież postępowanie obserwujemy w dobrach norbertanek z Żukowa, które także nadawały młyny dziedzicznym młynarzom za czynsz w pieniądzu (Rębiechowo – 2 grzywny; Luzino – 7 wiardunków; Zęblewski Młyn – 2,5 grzywny wraz z karczmą, w tym 1 grzywnę dla właściciela Lewina). W przywileju na młyn w Luzinie norbertanki zastrzegały sobie prawo do darmowego przemiału na potrzeby swego folwarku, gdyby taki powstał, i tamtejszego plebana. Także joannici lubiszewscy swoje nowe młyny w Obozinie i Szczodrowskim Młynie nadali dziedzicznie, pierwszy za czynsz w pieniądzu (5 grzywien), a drugi za czynsz w naturaliach (50 korców ziarna). Młynarzom zagwarantowali przymus mlewny z wsi, w których znajdowały się te młyny. Analogiczne rozwiązania prawne zastosowali w swych dobrach także kartuzi. Młynarze posiadający własność dziedziczną na prawie chełmińskim zobowiązani byli do płacenia rocznego czynszu (Ostrzyce – 4 dobre grzywny z młyna i karczmy, Osłonino – 6 grzywien i 4 kury, Kiełpino – 7 grzywien, Bielkowo – 4 grzywny). Nadając w 1397 r. młyn w Kiełpinie, klasztor zagwarantował sobie ponadto darmowy przemiał na swoje potrzeby87. W regulacjach dotyczących niektórych młynów przyznawano ich nowym dzierżawcom przymus mlewny co najmniej z wsi, przy której istniał młyn. Nowy dzierżawca młyna w Ostrzycach (1429 r.) otrzymał wyłączność przemiału tylko z Ostrzyc88, w 1433 r. natomiast kartuzi nakazali mieszkańcom Czapli przemiał w młynie w Gołubiu89. Nieco inaczej było w przypadku młyna w Bielkowie. W 1390 r. został on nadany przez komtura gdańskiego bliżej nieznanemu Hannusowi z przywilejem obowiązkowego mielenia w nim zboża przez mieszkańców Bielkowa, Kowal, Żuławy i Lublewa90. Gdy w 1395 r. wielki mistrz (Konrad von Jungingen) nadał go wraz z Biel- 85 Nie analizujemy tutaj bliżej problemu funkcjonowania młynów przemysłowych w dobrach klasztornych. Został on już zaprezentowany na przykładzie dóbr cystersów oliwskich w odrębnym opracowaniu, zob. R. Kubicki, Młyny zbożowe i przemysłowe, s. 106–113. 86 Idem, Przywileje na młyny, dok. 1, s. 295–297. 87 Kartuzy, nr 5, dok. 21, s. 181. 88 Ibidem, dok. 52, s. 232–233. 89 Ibidem, dok. 26, s. 184; P. Czaplewski, Kartuzja kaszubska, s. 188. 90 Kartuzy, nr 5, dok. 15, s. 176. Rafał Kubicki 48 kowem i Kolbudami kartuzom, zaznaczył, że mieszkańcy jego wsi Kowale, Lublewo i Żuława będą w nim, tak jak dawniej, mleć swoje zboże91. Już w 1398 r. klasztor nadał młyn w Bielkowie w dziedziczną dzierżawę za czynsz, gwarantując młynarzowi utrzymanie prawa do przymusu mlewnego, który – jak specjalnie podkreślono – został ustanowiony przez wielkiego mistrza Konrada von Jungingena92. Regulacje te powtórzono w kolejnym nadaniu dzierżawnym tego młyna z 1434 r.93 3. Okres Prus Królewskich (od 1454/1466 do końca XVI w.) a. Cystersi Ze względu na stan zachowania źródeł trudno jednoznacznie rozstrzygnąć, ile ze wzmiankowanych w dobrach cystersów oliwskich w okresie po 1466 r. młynów wodnych istniało już w okresie wcześniejszym. W wykazie młynów klasztornych cystersów oliwskich z 1552 r. wymieniono nieznane wcześniej młyny w Kosakowie, Mostach, Sopocie, Starzynie, Tuchomiu, Warszkowie i Żukczynie94. Były to zazwyczaj niewielkie młyny zbożowe, obsługujące wsie klasztorne, które miały obowiązek przemiału w nich swego zboża95. Obok znanych z wcześniejszych źródeł urządzeń przemiałowych i przemysłowych stanowiły one ważny element gospodarki klasztoru, który oddając je w dzierżawę terminową lub nadając dziedzicznym użytkownikom za określony czynsz roczny, zyskiwał stałe dochody w pieniądzu i zbożu. Wspomniano już, że w okresie tym cystersi oliwscy rozwinęli na wielką skalę współpracę z mieszczaństwem gdańskim. Wynikało to z zainteresowania mieszczan użytkowaniem gospodarczym i wykorzystaniem potencjału energetycznego posiadanych przez klasztor w pobliżu miasta dwóch cieków wodnych – Potoku Oliwskiego i Strzyży. Na początku XVII w. działało w sumie, wraz z istniejącymi już wcześniej obiektami, 35 młynów: 24 młyny przemysłowe na Potoku Oliwskim i 11 na Strzyży. Były to w większości kuźnice żelaza i miedzi, a także tartaki, młyny prochowe, folusze, olejarnie i wytwórnie drutu, a nawet młyn do mielenia kości96. Cystersi nadawali mieszczanom tereny, na których ci wznosili nowe obiekty gospodarcze, w zamian płacąc klasztorowi określony czynsz roczny. 91 Ibidem, dok. 14, s. 175. 92 Ibidem, dok. 22, s. 181–182; P. Czaplewski, Kartuzja kaszubska, s. 187. 93 Kartuzy, nr 5, dok. 66, s. 246–247. 94 K. Dąbrowski, Opactwo, s. 155, tabela 15. 95 Obowiązywanie przymusu mlewnego w dobrach cystersów oliwskich potwierdzono w wilkierzu dla wsi klasztornych wydanym przez opata Dawida Konarskiego w 1616 r. Artykuł 21. stanowił, że „Niema żaden poddany albo pod nami osiadły, zboża do cudzego młyna zawożyć, oprocz gdyby mu to od nas albo od naszych Urzędnikow dozwolono było, pod utraceniem zboża”, Trzy wilkierze wiejskie, wyd. S. Kujot (Fontes Towarzystwa Naukowego w Toruniu, 5), Toruń 1901, s. 215. 96 Dokładne zestawienie zob. R. Kubicki, Młyny zbożowe i przemysłowe, s. 115–117 oraz mapa nr 2. Mieszczanie nie byli natomiast zainteresowani budową młynów zbożowych, gdyż władze miasta Gdańska po 1454 r. przejęły największy młyn krzyżacki, tzw. Wielki Młyn w Starym Mieście Gdańsku, i aby zwiększyć jeszcze jego dochody, narzuciły przymus mlewny swym posiadłościom ziemskim. Sieć klasztornych młynów wodnych na Pomorzu Wschodnim w XIII–XVI w. 49 Z kolei w dobrach cystersów pelplińskich obok młynów klasztornych w Pelplinie i Pogódkach poświadczono w tym czasie istnienie jeszcze urządzeń przemiałowych w Borkowie97 i Królówlesie98 na Jonce, w samym Pelplinie zaś działały dwa urządzenia młyńskie99. Z późnego, pochodzącego dopiero z 1737 r. kontraktu na młyn w Borkowie wiadomo, że tamtejszy młynarz posiadał przymus mlewny ze wsi klasztornych Rzerzęcin, Morzeszczyn, Nowa Cerkiew i Borkowo100. Zapewne było tak i we wcześ niejszym okresie. b. Cysterki Z okresu po 1454 r. pochodzi również wzmianka o trzecim z młynów, na którego budowę zezwolił cysterkom żarnowieckim książę Świętopełk. W 1516 r. opat z Oliwy za wiedzą sióstr wydzierżawił dziedzicznie młyn w Wierzchucinie za czynsz w wysokości 4 grzywien i 3 kur. Jego gospodarz otrzymał prawo do przymusu mlewnego ze wsi Wierzchucino, w zamian musiał jednak mleć słód na rzecz klasztoru w Żarnowcu w okresie zimowym, gdy unieruchomiony był tamtejszy młyn klasztorny101. W 1590 r., gdy w klasztorze osiadły już benedyktynki, wzmiankowano jeszcze niewielki młyn na stawie we wsi klasztornej Sławoszyno102. c. Norbertanki W XVI w. norbertanki posiadały nadal wspomniane wcześniej młyny w Żukowie, Chmielnie, Luzinie i Rębiechowie103. W 1570 r. w rejestrze poboru łanowego odnotowano młyny klasztorne w Rębiechowie, Chmielnie, Zęblewie i Luzinie104. W okresie tym wzmiankowano również nowe młyny w dobrach norbertanek, w Ręboszewie i Lędziechowie (1552 r.)105 oraz w Mezowie i Oksywiu (1570 r.)106. 97 Młyn wzmiankowano w 1570 r., zob. ŹD, s. 121. 98 Za istnieniem już w XIV w. młyna w Borkowie, który jednak źródłowo poświadczony jest dopiero w XVI w., opowiedział się K. Bruski, Ziemie nad dolną Wierzycą, s. 106. Podobnie o młynie w Królówlesie sądził R. Frydrychowicz, Geschichte der Cisterzienserabtei Pelplin, s. 282. 99 Na temat funkcjonowania tych urządzeń w XVII–XVIII w. część informacji zebrała J. Jellonnek, Urządzenie młynów wodnych, s. 126–134. 100 Ibidem, s. 132, 137. 101 R. Kubicki, Przywileje na młyny, dok. 2, s. 297–299. 102 Archiwum Diecezjalne we Włocławku, sygn. 10 (29), Archiwum biskupie, Inwentarz prowentow imion klasztora Zarnowieckiego spisani anno 1590 die 27 Augusti (dalej: Inwentarz prowentow), k. 157v. 103 Ibidem, k. 145v–146r. 104 ŹD, s. 247, 249, 262, 277. 105 Inwentarz prowentow, k. 145v–146r. Miejscowość Lędziechowo była własnością klasztoru do 1569 r., zob. M. Biskup, A. Tomczak, Mapy województwa pomorskiego w drugiej połowie XVI w. Rozmieszczenie własności ziemskiej, sieć parafialna (Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, 58/1), Toruń 1955, s. 134. 106 ŹD, s. 247, 284. Rafał Kubicki 50 d. Kartuzi W ramach gospodarki młyńskiej w swych dobrach również kartuzi dokonywali po 1454 r. kolejnych regulacji tyczących się przekazywania młynarzom urządzeń przemiałowych w zamian za roczny czynsz. Nowe kontrakty często dotyczyły młynów posiadanych przez klasztor prawie od początku jego istnienia. W 1518 r. zakonnicy zawarli nową umowę na użytkowanie młyna w Bielkowie, a rok później zezwolili na wzniesienie tam również kuźni (kolejna regulacja – z 1591 r. – polegała na nadaniu za czynsz w wysokości 10 grzywien)107. Podobnie w 1559 r. klasztor przekazał prawa do użytkowania młyna w Kiełpinie burmistrzowi gdańskiemu Konstantemu Ferberowi (za czynsz roczny w wysokości 4 zł)108. Z kolei w 1482 r. zawarto nowe kontrakty na użytkowanie młynów klasztornych w Ostrzycach (kolejne podpisano w latach 1549, 1570 i 1591)109 i Osłoninie (kolejne w latach 1591 i 1599)110, a w 1487 r. odnośnie do młyna klasztornego w Gołubiu (kolejny w 1591 r.)111. Kartuzi nie tylko utrzymali wcześniej posiadane urządzenia, ale zdołali w tym okresie jeszcze powiększyć liczbę swoich młynów. W 1488 r. nabyli wieś Smołdzino koło Przodkowa wraz z tamtejszym młynem112. W tym czasie klasztor toczył też spór o okoliczne dobra, w tym młyn papierniczy w miejscowości Młynek na zachód od Małkowa113. Spory o prawa do tego urządzenia przemysłowego klasztor prowadził z okolicznymi dzierżawcami dóbr królewskich także później (w latach 1522, 1526 i 1599)114. Najpewniej na początku XVI w. powstał także młyn w Somoninie, który okresowo znajdował się w bezpośrednim zarządzie prokuratora klasztornego (w latach 1562–1565), a następnie był oddawany w dzierżawę za ustalony z góry czynsz (1570 r.) lub „za trzecią miarę” (1591 r.)115. W połowie XVI w. zakonnicy zamierzali odbudować młyn w Goręczynie (1562 r.), który istniał już w 1436 r., do czego ostatecznie jednak nie doszło116. e. Podsumowanie Pomimo że klasztory zwiększyły w tym czasie swój stan posiadania o wiele nowych młynów wodnych, ich udział w ogólnej liczbie urządzeń przemiałowych istniejących 107 Kartuzy, nr 5, dok. 188–189, s. 397–403; P. Czaplewski, Kartuzja kaszubska, s. 187. 108 P. Czaplewski, Kartuzja kaszubska, s. 190. 109 Kartuzy, nr 5, dok. 129, s. 323; P. Czaplewski, Kartuzja kaszubska, s. 192. 110 Kartuzy, nr 5, dok. 130, s. 323–324. Młynarz otrzymał prawo do przymusu mlewnego ze wsi Błądzikowo i Osłonino. 111 Ibidem, dok. 148, s. 351–352. 112 Ibidem, dok. 149, s. 352–353. 113 P. Czaplewski, Kartuzja kaszubska, s. 190–191, dalsze wzmianki w latach 1522, 1526, 1599, 1620, 1670. 114 Ibidem. 115 Ibidem, s. 193. 116 Ibidem, s. 188–189. W późniejszym okresie kartuzi posiadali jeszcze młyny w Grabowie, Grzybnie i Przejazdowie. Wszystkie one powstały w pierwszej połowie XVII w. Sieć klasztornych młynów wodnych na Pomorzu Wschodnim w XIII–XVI w. 51 na Pomorzu Wschodnim zasadniczo się nie zmienił. Wynikało to ze wzrostu liczby urządzeń młyńskich w dobrach prywatnych, co prezentuje tabela 3. Tabela 3. Młyny zbożowe w dobrach klasztornych na Pomorzu Wschodnim w drugiej połowie XVI w. Cystersi Zakon Cysterki Klasztor Oliwa Pelplin razem Żarnowiec Liczba młynów 16 5 21 3 (4) Norbertanki Kartuzi Żukowo Kartuzy 11 11 Brygidki Ogólna liczba młynów w dobrach klasztornych Gdańsk na Pomorzu Wschodnim 1 48 Ogólna liczba młynów na Pomorzu Wschodnim około 320 Źródło: opracowanie własne. Wyraźnie wzrosła natomiast liczba młynów przemysłowych w dobrach cystersów oliwskich. Były to jednak urządzenia budowane i wykorzystywane przez inwestorów z Gdańska, z czego klasztor czerpał oczywiście znaczne dochody w postaci corocznie pobieranego czynszu dzierżawnego117. Liczbę młynów wodnych w dobrach poszczególnych klasztorów trzeba jeszcze odnieść do ogólnej struktury ich gospodarki wiejskiej118. Oczywiste jest, że miała ona związek zarówno ze stopniem zagospodarowania i warunkami naturalnymi, jak i z ogólną powierzchnią posiadanych dóbr. W tym kontekście nie dziwi liczebna przewaga urządzeń przemiałowych cystersów z Oliwy, zwraca natomiast uwagę ich niewielka liczba, w stosunku do powierzchni posiadłości, w dobrach cystersów z Pelplina, co ilustruje tabela 4. Dla porównania: dysponujący blisko dwa razy mniejszym areałem od cystersów z Pelplina kartuzi posiadali dwakroć więcej urządzeń młyńskich. Ważnym czynnikiem były tu z pewnością stosunki wodne panujące na posiadanych terenach i możliwości energetyczne kontrolowanych cieków wodnych. Równie ważną okolicznością był jednak także fakt, że cystersi z Pelplina od początku świadomie kształtowali sieć osadniczą w swych dobrach, budując młyny zgodnie z aktualnymi potrzebami, kartuzi zaś rozpoczęli tworzenie swych posiadłości w okresie gdy sieć wiejska, w tym i młynów wodnych, była już ukształtowana zgodnie z potrzebami gospodarczymi miejscowych dóbr rycerskich i krzyżackich. W drodze nadań i zakupów, powiększając swe posiadłości, przejmowali więc siatkę gospodarczą, w tym i sieć młynów wodnych, budowaną w celu zaspokajania odmiennych potrzeb. Z pewnością nie sprzyjało to racjonalnemu planowaniu potrzeb osad klasztornych w zakresie budowy i użytkowania młynów wodnych. Obraz sieci młynów klasztornych w drugiej połowie XVI w. prezentuje mapa 1. 117 R. Kubicki, Młyny zbożowe i przemysłowe, s. 106–113. 118 W tym miejscu nie rozpatrujemy szczegółowo znaczenia ekonomicznego młynów w strukturze dochodów poszczególnych klasztorów, ponieważ zagadnieniu temu poświęcone będzie odrębne opracowanie pt. Uwagi na temat znaczenia młynarstwa w ekonomice cystersów (Oliwa, Pelplin, cysterki Żarnowiec) i kartuzów (Kartuzy) na Pomorzu Wschodnim od XIII do połowy XVIII w. Rafał Kubicki 52 Tabela 4. Młyny zbożowe w strukturze gospodarki klasztornej na Pomorzu Gdańskim w drugiej połowie XVI w. Cystersi Zakon Cysterki Norbertanki Kartuzi Brygidki Klasztor Oliwa Pelplin Żarnowiec Żukowo Kartuzy Gdańsk Ogółem teren Pomorza Gdańskiego Liczba osad 51 38 10 19 24 + 1 6 1242 Przybliżona powierzchnia osad w km2 134,43 114,22 20,32 50,73 61,45 10,18 12 981 Liczba młynów 16 5 3 (4) 11 11 1 około 320 Obszar przypadający na 1 młyn w km2 8,3 22,8 6,77 (5,08) 4,61 5,5 10 40,56 Źródło: Inwentarz prowentow, k. 159v; M. Biskup, L. Koc (oprac.), Prusy Królewskie w drugiej połowie XVI wieku (Atlas Historyczny Polski, 1), Warszawa 1961, s. 54–55; K. Mikulski, Osadnictwo wiejskie województwa pomorskiego od połowy XVI do końca XVII w. (Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, 86/2), Toruń 1994, tab. s. 46. Prawie wszystkie posiadane urządzenia przemiałowe omawiane wspólnoty klasztorne oddawały zazwyczaj w dzierżawę dziedziczną za określony czynsz pieniężny119. Wyjątek stanowiły jedynie młyny klasztorne, znajdujące się przy ich siedzibach. Te zasadniczo znajdowały się w bezpośrednim zarządzie wyznaczonych prokuratorów lub konwersów120. Podsumowując rozważania nad siecią młynów wodnych w dobrach klasztornych na Pomorzu Wschodnim, należy wskazać na kilka najważniejszych elementów. Klasztory dzięki posiadanym kapitałom i możliwościom organizacyjnym odegrały ważną rolę w kształtowaniu sieci młynów wodnych, szczególnie w okresie książęcym do 1308 r. Wprawdzie zakonnicy nie byli pionierami w zagospodarowaniu pustkowi i budowie pierwszych młynów wodnych na tych terenach, jednak z biegiem czasu występowali obok władców terytorialnych jako główni użytkownicy istniejących i nowo budowanych młynów wodnych. Pewną zmianę przyniosło przejście tych terenów pod władztwo zakonu krzyżackiego, który sam będąc korporacją zakonną, prowadził jednocześ nie bardzo konsekwentną politykę gospodarczą wobec innych podmiotów, w tym przede wszystkim klasztorów dysponujących wielkimi nadaniami z wcześniejszego okresu. Jego działania wyraźnie zahamowały dalszy rozwój klasztornych posiadłości, 119 Dochody z młynów pochodziły z opłaty przemiałowej, tzw. miarki (macy). W państwie krzyżackim ordynację młyńską wydał wielki mistrz Dytrych von Altenburg (1335–1341). Ustalono w niej, że jeśli przemiału lub śrutowania zboża dokonywała własna służba, to od każdego korca („mensura”, „Scheffel”) należało zapłacić miarę (mecze = maca), PrUB, Bd. 3, nr 416, s. 285. Ta podstawowa miara („maca”) obliczeniowa czynszu wynosiła 1/16 korca (1 korzec ≈ 55 l), tj. około 3,4 l, a pobierano ją od każdego zmielonego korca zboża. Miara ta obowiązywała również i później. W 1440 r. powtórzono, że pobierano „eyne metcze ader den sechtzenden scheffel”, zob. Acten der Ständetage Preussens unter der Herrschaft des Deutschen Ordens, Hg. M. Toeppen, Bd. 2: Die Jahre 1436–1446, Leipzig 1880, nr 166, s. 239. 120 R. Kubicki, Młynarstwo w państwie zakonu, s. 42. Sieć klasztornych młynów wodnych na Pomorzu Wschodnim w XIII–XVI w. 53 zmuszając ich właścicieli niejako do skupienia się na lepszej organizacji już posiadanych dóbr. Na to nakładały się ogólne procesy przemian prawnych i organizacyjnych w gospodarce wiejskiej, zachodzące także w dobrach wielkiej własności klasztornej. Poszczególne zgromadzenia starały się w związku z tym prowadzić samowystarczalną politykę gospodarczą, której przejawami w zakresie młynarstwa były nakładanie 54 Rafał Kubicki przymusu mlewnego na posiadane wsie i świadoma budowa własnej, niezależnej od zewnętrznych warunków sieci urządzeń przemiałowych121. Politykę tę kontynuowały także po 1454 r., gdy kontrola ze strony władzy zwierzchniej nie była już tak rygorystyczna. Nową okolicznością w tym czasie było również zniesienie regale młyńskiego, co pozwoliło na wielki rozwój sieci młynów w dobrach prywatnych. To ostatnie zapewne pośrednio oddziaływało na warunki rozwoju i dalszego działania młynów w dobrach klasztornych. Obok modelu, który w przybliżeniu obowiązywał we wszystkich opisanych przypadkach, odmiennym czynnikom podlegały przemiany w sieci urządzeń napędzanych energią wodną znajdujących się na terenach należących do cystersów z Oliwy. Bliskość Gdańska, wielkiego ośrodka miejskiego przeżywającego w tym okresie ogromny rozwój gospodarczy, spowodowała, że klasztor stał się naturalnym partnerem działań podejmowanych przez miejscowe mieszczaństwo. Dzięki inwestowaniu swych kapitałów w budowę kolejnych urządzeń napędzanych energią wodną na należących do klasztoru dwu ważnych ciekach wodnych (Potok Oliwski i Strzyża) doprowadziło ono do powstania tam około 30 urządzeń, w zdecydowanej większości młynów przemysłowych. Przypadek Oliwy, zasadniczo odmienny od pozostałych klasztorów, był wynikiem współpracy dwóch różnych partnerów: reprezentującego model tradycyjnej gospodarki wiejskiej klasztoru i dysponujących wielkimi kapitałami inwestorów – przedsiębiorców miejskich. Nie klasztor był tu jednak czynnikiem inicjującym tę współpracę, przykład pozostałych wspólnot zakonnych pokazuje, że brak zewnętrznego impulsu pchającego do zmiany oznaczał trwanie w tradycyjnych wzorcach gospodarczych także w zakresie młynarstwa. 121 Było to zgodne z ogólnymi zasadami gospodarowania klasztorów, w tym i cystersów, których system ekonomiczny opierał się na utrzymaniu samowystarczalności poszczególnych opactw, zob. J. Dobosz, A. M. Wyrwa, Działalność gospodarcza cystersów, s. 193; K. Morajko, Charyzmat zakonu cystersów. Studium historyczno-prawne, Kraków 2006, s. 309. Sieć klasztornych młynów wodnych na Pomorzu Wschodnim w XIII–XVI w. Rafał Kubicki 55 Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 35–56 Instytut Historii Uniwersytet Gdański Sieć młynów wodnych w dobrach klasztornych na Pomorzu Wschodnim w XIII–XVI w. Streszczenie Opracowanie poświęcono rekonstrukcji procesu powstawania sieci młynów wodnych w dobrach poszczególnych klasztorów na Pomorzu Wschodnim na tle ogólnych tendencji obserwowanych w rozwoju młynarstwa na tych terenach. Rozpatrując to zagadnienie, wskazano na trzy wyraźne etapy: do 1308 r., gdy władzę sprawowali przedstawiciele lokalnej dynastii, lata 1309–1454, a więc rządy zakonu krzyżackiego, i okres po 1454 r., w tym wypadku ograniczony ramami artykułu do końca XVI w. Klasztory dzięki posiadanym kapitałom i możliwościom organizacyjnym odegrały ważną rolę w kształtowaniu sieci młynów wodnych, szczególnie w okresie książęcym do 1308 r. Wprawdzie zakonnicy nie byli pionierami w zagospodarowaniu pustkowi i budowie pierwszych młynów wodnych na tych terenach, jednak z biegiem czasu występowali obok władców terytorialnych jako główni użytkownicy istniejących i nowo budowanych młynów wodnych. Pewną zmianę przyniosło przejście tych terenów pod władztwo zakonu krzyżackiego, który prowadził bardzo konsekwentną politykę gospodarczą wobec innych podmiotów, w tym przede wszystkim klasztorów dysponujących wielkimi nadaniami z wcześniejszego okresu. Jego działania wyraźnie zahamowały dalszy rozwój klasztornych posiadłości, zmuszając ich właścicieli do lepszej organizacji już posiadanych dóbr. Na to nakładały się ogólne procesy przemian prawnych i organizacyjnych w gospodarce wiejskiej, zachodzące także w dobrach wielkiej własności klasztornej. Poszczególne zgromadzenia starały się w związku z tym prowadzić samowystarczalną politykę gospodarczą, której przejawami w zakresie młynarstwa były nakładanie przymusu mlewnego na posiadane wsie i świadoma budowa własnej, niezależnej od zewnętrznych warunków sieci urządzeń przemiałowych. Politykę tę kontynuowały także po 1454 r., gdy kontrola ze strony władzy zwierzchniej nie była już tak rygorystyczna. Nową okolicznością w tym czasie było również zniesienie regale młyńskiego, co pozwoliło na wielki rozwój sieci młynów w dobrach prywatnych, w tym i zapewne w dobrach klasztornych. Odmiennym czynnikom podlegały przemiany w sieci urządzeń napędzanych energią wodną znajdujących się na terenach należących do cystersów z Oliwy. Bliskość Gdańska, wielkiego ośrodka miejskiego przeżywającego w tym okresie ogromny rozwój gospodarczy, spowodowała, że klasztor stał się naturalnym partnerem działań podejmowanych przez miejscowe mieszczaństwo. Dzięki inwestowaniu swych kapitałów w budowę kolejnych urządzeń napędzanych energią wodną na należących do klasztoru dwu ważnych ciekach wodnych doprowadziło ono do powstania tam około 30 urządzeń, w zdecydowanej większości młynów przemysłowych. Przypadek Oliwy, zasadniczo odmienny od pozostałych klasztorów, był wynikiem współpracy dwóch różnych partnerów: reprezentującego model tradycyjnej gospodarki wiejskiej klasztoru i dysponujących wielkimi kapitałami inwestorów – przedsiębiorców miejskich. W uzupełnieniu prezentowanych rozważań do artykułu dołączono mapę sieci młynów klasztornych, ilustrującą jej stan istniejący w drugiej połowie XVI w. Słowa kluczowe młyn wodny, młynarstwo, energia wodna, Pomorze Wschodnie, cystersi, cysterki, norbertanki, joannici, kartuzi, brygidki Rafał Kubicki 56 Rafał Kubicki Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, p. 35–56 Institute of History University of Gdańsk Network of watermills in monastic premises in Eastern Pomerania in 13th-16th centuries Summary The study is devoted to the reconstruction of the process of watermills network developing in the estates of separate monasteries in Eastern Pomerania on the background of general milling trends development in this area. Considering this subject, three distinct stages were identified: up to 1308, when the representatives of local dynasty ruled, the years 1309-1454, so the rule of the Teutonic Order, and the period after 1454, in this case limited with the frames of this article to the end of 16th century. The monasteries, thanks to the owned assets and organizational capabilities, have played an important role in the watermills’network developing, especially in the ducal period, up to 1308. Although the monks were not the pioneers in the wastelands management and construction of the first watermills in these areas, they have acted as the main users of existing and newly built mills along with the territorial rulers in the course of time. A certain change has brought the rule of the Teutonic Knights, who ran a consequent economic policy towards other entities, including in particular the monasteries possessing extensive grants from the earlier period. Their actions clearly hindered the further development of the monastic estates, forcing their owners to improve organization of the already held premises. Additionally, on that has imposed the general legal and organizational processes change in the rural economy, also occurring in the goods of great monastic property. Due to that fact each congregation was trying to led self-sufficient economic policy, of which manifestation in the flour milling was imposition of milling coercion on the possessed villages, and conscious construction of own, independent from external conditions, network of milling machines. This policy was continued even after 1454, when the control of the public authority was not so strict. The new circumstance at that time was the abolishment of milling regalia, what enabled the rapid development of mill networks in private estates, possibly including the monastic premises. Different factors were subject to change in the network of hydro-powered devices in the territories belonging to the Cistercians of Oliwa. The proximity of Gdańsk, the great urban center, experiencing at that time a massive economic development resulted, that the monastery has become a natural partner for the actions taken by local townspeople. By investing their capital in the construction of more hydro-powered devices on the monastery’s two major waterways, they led to establishment of about 30 devices, in the vast majority – of industrial mills. The case of Oliwa, fundamentally different from other monasteries, was a result of cooperation between two different partners: the monastery –representing the model of a traditional rural economy, and the investors possessing large assets– urban entrepreneurs. In addition to the considerations presented in the article, there is enclosed the monastic mill network map illustrating the status quo in the second half of the 16 th century. Keywords watermill, flour-milling, hydropower, Pomerelia, Cistercian Monks, Cistercian Nuns, Norbertine Nuns, Hospitallers of St. John of Jerusalem, Carthusian Friars, Bridgettine Sisters Magdalena Walter-Mazur Katedra Muzykologii Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 57–80 Muzyka jako element klasztornych uroczystości w świetle XVIII-wiecznych archiwaliów benedyktynek kongregacji chełmińskiej Muzyka w opactwie benedyktynek Muzyka była bardzo ważnym elementem życia codziennego benedyktynek kongregacji chełmińskiej, wydaje się nawet, że wyróżniały się one pod tym względem na tle innych zakonów żeńskich działających w Rzeczypospolitej w XVII i XVIII w. Muzyka stanowiła przede wszystkim ozdobę liturgii będącej osią życia wspólnoty, formę modlitwy, ale miała także znaczenie reprezentacyjne i rekreacyjne. Pośród bardzo wielu dni świątecznych, jakie w tym okresie obchodzono w Kościele, znajdowały się dni szczególne, wymagające specjalnie przewidzianej oprawy liturgicznej i muzycznej. Ze względu na głęboką treść szczególnej celebracji wymagały te święta, w które wspominano największe tajemnice zbawienia, a więc Triduum Paschalne, Wielkanoc i Boże Narodzenie, a także Pogrzebek NMP, obchodzony wówczas uroczyście 13 sierpnia, czyli na trzy dni przed Wniebowzięciem. Dużą wagę przykładano również do celebracji oktawy Bożego Ciała oraz świąt patronów zakonu i danego miejsca. Pierwsze z wymienionych miały charakter przede wszystkim manifestacji wiary katolickiej, drugie – w dużej mierze reprezentacyjny. Niezależnymi od cyklu roku liturgicznego, ale bardzo ważnymi dla wspólnoty zakonnej ceremoniami były także obłóczyny i składanie profesji zakonnej, czyli ślubów wieczystych1. Charakterystyczny dla niektórych żeńskich zakonów, w tym dla benedyktynek, był zwyczaj konsekracji dziewic2, ceremonia symbolizująca mistyczne zaślubiny duszy z Chrystusem, odprawiana nie wcześniej niż rok po profesji oraz dopiero po ukończeniu 25. roku życia. Muzykowano także dla uczczenia konkretnych osób, przy okazji podejmowania ważnych gości, obchodzenia imienin, sprawowania egzekwii. 1 Zwyczaje benedyktynek w tym względzie omawia M. Borkowska, Życie codzienne polskich klasztorów żeńskich w XVII–XVIII wieku, Warszawa 1996, s. 46–49. 2 Ibidem, s. 50–54. 58 Magdalena Walter-Mazur Praktyka muzyczna benedyktynek przyjmowała różne formy. Najprostszą z nich był śpiew jednogłosowy bez towarzyszenia instrumentu, mający postać ściśle przypisanego w liturgii na dany dzień chorału oraz dobieranych do okoliczności i święta pieś ni łacińskich i polskich. Jak dowodzą zapisy w zachowanych księgach organowych, śpiewowi chorałowemu mniszek towarzyszył często akompaniament organowy, dlatego przełożonym klasztorów zależało, aby wśród zakonnic znajdowała się siostra organistka, najczęściej wyuczona muzycznego rzemiosła w domu rodzinnym, przyjmowana chętnie nawet bez posagu3. Organy mogły także współtowarzyszyć liturgii w tzw. technice alternatim – taki sposób wykorzystania instrumentu był określany w źródłach jako „przegrawanie”4. Kolejną formą muzykowania był śpiew wielogłosowy, mający inny charakter w XVII i inny w XVIII w. Zachowane księgi głosowe, pochodzące z opactw w Toruniu (z lat 30. XVII w.)5 i Jarosławiu (z lat 1620–1640)6, zawierają repertuar profesjonalny, polifoniczny, przeznaczony na od czterech do ośmiu głosów; są to głównie motety stylistycznie sytuujące się w końcowych dekadach XVI w. Kancjonały XVIII-wieczne7 natomiast zawierają już repertuar typowo pieśniowy, opracowany czterogłosowo, w prosty, choć oczywiście niepozbawiony uroku sposób. Zakonnice w swoich pismach nazywały śpiew wielogłosowy bez towarzyszenia instrumentów „figurą”8. Najbardziej zaś podniosłe i uroczyste były celebracje liturgiczne, podczas których wykonywano utwory wokalno-instrumentalne. Często tego typu oprawę muzyczną liturgii powierzano wynajmowanym okolicznym kapelom, jednakże wiemy, że w XVIII w. w niektórych klasztorach udało się stworzyć własne zespoły wokalno-instrumentalne złożone z zakonnic – na pewno było tak w opactwach benedyktynek w Jarosławiu9, 3 M. Walter-Mazur, Status zakonnic śpiewaczek i instrumentalistek w XVII i XVIII wieku. Profesjonalizacja zakonnic-muzyków na przykładzie polskich benedyktynek, „Polski Rocznik Muzykologiczny”, 8, 2010, s. 72–75. 4 Było to naprzemienne wykonywanie wersetów lub strof przez głosy i przez organy. 5 O nich M. Walter-Mazur, A New Perspective on Musical Culture of the Polish Benedictine Nunneries in the Light of Toruń Sources, [w:] Early music – context and ideas II: International Conference in Musicology, 11–14 September, Kraków 2008, s. 137–159; Eadem, Rękopis 127 Biblioteki Gdańskiej PAN księgą głosową toruńskich benedyktynek, „Muzyka”, 2, 2010, s. 113–121. 6 Jest to zbiór motetów, magnificatów i pieśni przeznaczonych na dwa chóry czterogłosowe, M. Walter-Mazur, Utwory polichóralne na głosy żeńskie z pierwszej połowy XVII wieku ze zbiorów Biblioteki Diecezjalnej w Sandomierzu, „Muzyka”, 4, 2011, s. 29–73. 7 Mowa tu o pochodzącym z 1721 r. kancjonale benedyktynek sandomierskich, Biblioteka Diecezjalna w Sandomierzu (dalej: BD Sandomierz), sygn. L 1642. Mniej jednorodny repertuar zawierają kancjonały benedyktynek staniąteckich, choć i on wykazuje cechy retrospektywne i popularne raczej niż profesjonalne – o nich S. Dąbek, Wielogłosowy repertuar kancjonałów staniąteckich (XVI–XVIII) (Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Źródła i Monografie, 158), Lublin 1997. 8 Od łac. cantus figuralis, oznaczającego w pismach teoretycznomuzycznych polifonię. 9 BD Sandomierz, sygn. A VIII 139, nr 499, przeznaczony na sopran solo, dwoje skrzypiec i organy utwór Concerto pro defunctis Parendum est, podarowany s. Helenie Żaboklickiej, mniszce jarosławskiej (1693– –1734). Muzyka jako element klasztornych uroczystości benedyktynek w XVIII w. 59 we Lwowie, w Nieświeżu10 i Sandomierzu. Muzykę wokalno-instrumentalną zakonnice nazywały „fraktem”11. Źródła Wiadomości na temat celebracji wspomnianych uroczystości i udziału w nich muzyki czerpiemy z kroniki opactwa sandomierskiego (ryc. 1)12, najpóźniejszej i najbogatszej w szczegóły13, obejmującej lata 1762–178014, oraz z pochodzących z XVIII w. zwyczajników (zwanych też agenda lub rytuale) lwowskiego15 i sandomierskiego16. Pewnych informacji dostarczają także spisy wydatków klasztornych, z których zachowały się te pochodzące za Lwowa17, z Nieświeża18 i Sandomierza19, akta wizytacyjne opactw jarosławskiego20 i przemyskiego21 oraz ceremoniarz opactwa w Nieświeżu22. 10 W księgach wydatków opactwa w Nieświeżu z lat 1740–1760 znajdują się zapisy o sumach przeznaczonych na zakup strun do skrzypiec i dla nauczyciela „P. Cięciełowicza, co grać uczy”. Był opłacany także drugi nauczyciel, „p. Płoszyński od śpiewu” – wykonania XVIII-wiecznych utworów wokalno-instrumentalnych wymagały sporych umiejętności wokalnych. 11 Użycie tego terminu w XVIII w. w stosunku do muzyki wokalno-instrumentalnej jest dość zaskakujące. Występuje on w źródłach proweniencji nie tylko benedyktyńskiej, ale także np. dominikańskiej (R. Świętochowski, Tradycje muzyczne zakonu kaznodziejskiego, „Muzyka”, 4, 1963, s. 20). W wiekach XVI i XVII stosowano go raczej w odniesieniu do wspomnianej wyżej praktyki alternatim, czyli wykonania naprzemiennego. Prawdopodobnie stosowanie terminu „frakt” w odniesieniu do muzyki wokalno-instrumentalnej w XVIII w. wynikało z naprzemiennego występowania głosów i instrumentów w utworach w stylu koncertującym. Na temat terminu „frakt” por. M. Walter-Mazur, On how the nuns sang Vespers in fractus – alternatim practice of Polish female Benedictines, [w:] P. Gancarczyk, A. Leszczyńska (ed.), The musical heritage of the Jagiellonian era, Warszawa 2012, s. 269–276. 12 Kronika Benedyktynek Sandomierskich czyli Dzieje klasztoru sandomirskiego od roku 1615. 30 października spisane w roku 1763 za przełożeństwa P. Maryanny Siemianowski ksieni 13, t. 1, przypisami opatrzyła i do druku przygotowała A. Szylar, Sandomierz 2005 (dalej: KBS). 13 Zachowały się także inne kroniki benedyktynek: z XVII w. chełmińska, toruńska, poznańska i radomska, a z XVIII w. grudziądzka (brak informacji o muzyce), wszystkie mające XX-wieczne edycje. Z opactwa lwowskiego pochodzą przechowywane w Archiwum Benedyktynek Lwowskich w Krzeszowie (dalej: ABL Krzeszów) rękopisy Opisanie wypadków i różnych interesów tyczących się zgromadzenia i dóbr konwentu lwowskiego (sygn. B3) i Pamiątka 300-letniej rocznicy założenia klasztoru (sygn. B6), spisane ex post w XIX w. – jest tu bardzo mało wiadomości o muzyce. 14 Kronikę zaczęto spisywać wraz z nastaniem ksieni Marianny Siemianowskiej w roku 1762. Wcześniejsze wydarzenia są relacjonowane skrótowo na podstawie wspomnień starszych mniszek i zachowanych dokumentów. 15 ABL Krzeszów, sygn. D4, [A. Szklińska], Porządek godzin y zabaw zakonnych przez cały dzień w regule opisanych... (dalej: PL, czyli Porządki lwowskie). 16 BD Sandomierz, sygn. L 1651, s. 177–190, [S. Moszyńska], Porządki chorowe (dalej: PS, czyli Porządki sandomierskie). 17 ABL Krzeszów, sygn. G 16-19, Regestry przychodów i rozchodów klasztoru lwowskiego. 18 Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Radziwiłłów, dział VIII, sygn. 324, Rejestr rozchodu i przychodu klasztoru nieświeskiego 1733–1811. 19 BD Sandomierz, sygn. G 889, Regestra podskarbskie zaczynające się w R.P. 1769. 20 Ibidem. 60 Magdalena Walter-Mazur Ryc. 1. Widok na kościół św. Michała w Sandomierzu i część zabudowań po benedyktynkach. Obecnie mieści się w nich Wyższe Seminarium Duchowne oraz bogata w archiwalia Biblioteka Diecezjalna w Sandomierzu. Fot. M. Walter-Mazur Kroniki i zwyczajniki to z natury rzeczy źródła zupełnie innego rodzaju. W kronikach zapisywano nie to, co powtarzalne, ale to, co wydarzało się szczególnego, dlatego w kronice opactwa sandomierskiego nie zasięgniemy informacji o muzyce towarzyszącej liturgii bożonarodzeniowej lub Wielkiego Tygodnia, znajdziemy natomiast zapis o muzykowaniu na cześć goszczącej w 1773 r. w opactwie pułkownikowej austriackiej czy o mszy fraktem z okazji imienin kapelana klasztornego, jezuity Józefa Karśnickiego. Ze zwyczajników dowiadujemy się natomiast, jaką oprawę muzyczną przewidywano dla cyklicznie powtarzającej się liturgii świątecznej; zawarte w nich zalecenia opierają się na utrwalonej w danym ośrodku tradycji i mają na celu jej dalsze przekazywanie. Zwyczajnik sandomierski, Porządki chorowe, został spisany przez s. Scholastykę Moszyńską dla jej rodzonej siostry Marianny, także mniszki sandomierskiej. Moszyńska opisała w nim sposób przygotowania liturgii na każde święto obchodzone w opactwie sandomierskim – czy i jakiego rodzaju oprawa muzyczna ma mu towarzyszyć. Śpiew chorałowy jest tu przewidziany na 92 święta w roku liturgicznym oraz we wszystkie soboty i niedziele. Udział organów przewidziano w okresie 15 świąt; oprócz tego wydaje się, że grano we wszystkie niedziele z wyjątkiem wielkopostnych. 14 razy 21 Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, sygn. 101/II: Opisanie praw, funduszów y przywilejów wielebnym Pannom Oyca św. Benedykta klasztoru jarosławskiego w roku 1740 zaczęte, por. J. Ataman, W. H. Sierakowski i jego rządy w diecezji przemyskiej (Studia Historico-Ecclesiastica, 3), Warszawa 1936, passim. 22 Archiwum ss. benedyktynek wileńskich w Żarnowcu, sygn. F 12, Ceremoniarz obrządków kościelnych według reguły i zwyczaju zakonu ojca s. Benedykta [...] dla pp. zakonnych klasztoru nieświeskiego (kopia z 1807 r.), por. M. Borkowska, Życie codzienne, s. 263–269. Muzyka jako element klasztornych uroczystości benedyktynek w XVIII w. 61 wspomina Moszyńska o śpiewaniu figurą, czyli wielogłosowo bez akompaniamentu instrumentów, a celebracjom sześciu świąt w ciągu roku miała towarzyszyć muzyka wokalno-instrumentalna. Obszerniejszy i bogatszy w informacje dotyczące nie tylko liturgii jest zwyczajnik lwowski, przechowywany obecnie w opactwie benedyktynek w Krzeszowie. Został on spisany przez s. Aldegundę Szklińską i składa się z trzech oprawionych razem i poprzedzonych polską litanią Na czasy niebespieczne, od powietrza części: 1. Porządek godzin y zabaw zakonnych przez cały dzień w regule opisanych, s. 1–24; 2. Porządki chorowe na niektóre dni przez rok z starych przepisane R.P. 1780 słowo w słowo, s. 25–47; 3. Porządki chorowe na wszystkie dni w roku spisane w roku Pańskim 1748 [...] na nowe przepisanie [...] w Roku Pańskim 1780, s. 49–124. Oba lwowskie Porządki chorowe, zapisane w tym samym, 1780 r. i wkrótce zapewne razem oprawione, choć w wielu miejscach jednobrzmiące, różnią się jednak w istotny sposób. Pierwszy, jak głosi tytuł, przepisany jest „z starych słowo w słowo”, w drugim z nich zaś autorka, oprócz podawania zwyczajów liturgicznych ze zwyczajnika z 1748 r., dodaje, jakie zmiany wprowadziły kolejne ksienie, co zresztą sprawia, że jest on obszerniejszy. Różnica między „starymi” a „nowymi” porządkami polega przede wszystkim na obchodzeniu większej liczby świąt, poza tym młodszy zawiera więcej szczegółów ceremonii, zapewne w celu utrwalenia zastanych zwyczajów w poczuciu zbliżającego się końca epoki. Boże Narodzenie i kolędy Z celebracją Bożego Narodzenia w klasztorach żeńskich kojarzą się przede wszystkim kolędy23. Część z nich stanowi specyficzny podgatunek kolędy, mający najczęściej formę życzeń, powinszowań skierowanych do ksieni, dobrodziejów lub zacnych gości, niekiedy przez nich odwzajemnianych24. Kolędy tego rodzaju stanowiły dar noworoczny i odnosiły się do realiów klasztornych. Kolędy z opactwa benedyktynek lwowskich utrwalono bez melodii, jednak dzięki zapisce z 1794 r., według której kolęda „nie była śpiewana w rezydencji przełożeńskiej, tylko oddana w ręce” ksieni lwowskiej Elżbiety Benigny Kruszelnickiej, wiemy, że przeważnie były śpiewane, a nie recytowane25. Można przypuszczać, że mniszki posługiwały się obiegowymi, prostymi melodiami – sugeruje to przeważnie prosta i rytmiczna forma tekstów. Z kolei w zbiorze z opactwa sandomierskiego większość kolęd miała opracowanie muzyczne, niekiedy wokalno-instrumentalne26 (ryc. 2). Poza kolędami mającymi charakter daru noworocznego znajdują się tu kolędy z tekstami o charakterze refleksyjno-mistycznym oraz ludowym. 23 Literaturę na temat kolęd zakonnych zbiera J. Gwioździk, Old polish christmas carols by contemplative nuns (seventeenth and eighteenth centuries), „Interdisciplinary Studies in Musicology”, 11, 2012, s. 169186. 24 Ibidem. 25 ABL Krzeszów, sygn. E16, b.p. 26 Zachowany w BD Sandomierz – zbiór ten będzie przedmiotem osobnego opracowania. 62 Magdalena Walter-Mazur Ryc. 2. BD Sandomierz, sygn. A VII 119, s. 3 i 6 – Gloria in excelsis Deo – Kuba i Michał, czyli śpicie; głosy sopranu pierwszego i basu pastorelli na dwa soprany, alt, tenor, bas, dwoje skrzypiec, dwie trąbki, wiolę basową i organy. Zapisana przez benedyktynkę Zofię Bratysiewiczównę w 1726 r. Publikacja za uprzejmą zgodą Dyrektora Biblioteki Diecezjalnej w Sandomierzu Do liturgii klasztornej przenikały znane powszechnie kolędy: W dzień Bożego Narodzenia [...], jak ksiądz zacznie Gloria in Excelsis przegrać na organach potym zaraz Panny śpiewac będą Quem pastores, a prześpiewawszy dwa razy po łacinie i po polsku dopiero Gratias śpiewać znowu potym dali aż do końca, pod czas offertorium po elewacyey y po Agnus Dei śpiewać figurą z kancjonalików pieśni27. Pochodzący z opactwa sandomierskiego czterogłosowy kancjonał z 1721 r. zawiera 18 kolęd: łacińskich, polskich i łacińsko-polskich: Salve parvule Dzieciątko dostojne Angelus pastoribus, dixit vigilantibus Anuntio nobis quod natus est nobis Dominus Rex (pod łacińskim tekstem dopisany tekst polski – W Betlejem tej nocy Dziecię boskiej mocy z Panny się nam dziś narodziło) Śpijże Dziecię malusieńkie Resonet in laudibus Cur flos Jesu dulcis Psallite senes psallite iuvenes Puer nobis nascitur de pura Virgine 27 PS, s. 177. Muzyka jako element klasztornych uroczystości benedyktynek w XVIII w. 63 Puer natus in Bethleem Nie chwalcie dziś swojego Pałacu Niebieskiego (poniżej alternatywny tekst „Na Gromnicę” serce i myśl wesoła) Angelus ad pastores Quem vidistis pastores Hodie Christus natus est Witaj Jezu ukochany, na zbawienie nasze dany Natus est parvulus hodie Dicite nobis Pastores qui fertis novos honores Decantemus hodie Regi Regum glorie (pierwsza zwrotka łacińska, dalej tekst polski Śpiewajmy dziś krzykliwie) Zginąć nie mogę lubo mnie strofuje28. Być może właśnie je należało śpiewać w dzień Bożego Narodzenia. Wigilia Bożego Narodzenia w opactwie lwowskim aż do nieszporów miała charakter pokutny. Po pierwszej mszy procesja mniszek przechodziła do refektarza „w wielkim milczeniu”, gdzie odbywał się obrzęd pokutny z leżeniem krzyżem i mówieniem (trzykrotnie) psalmu Miserere oraz psalmów pokutnych, biczowaniem się i wyznaniem win przed ksienią. Potem ksieni kropiła wodą święconą, siostry zaś przepraszały się nawzajem za popełnione podczas całego roku przewiny. Na nieszpory dzwoniono w wielki dzwon na cmentarzu „i przedzwaniano”, ogłaszając przybliżanie się wielkiego święta. Nieszpory były fraktowane, czyli wykonywane wokalno-instrumentalnie29. Po wieczerzy odbywała się procesja do szopki przygotowanej przy ołtarzu w kościele, siostry opuszczały więc na chwilę klauzurę: Po wieczerzy P. Kustoszka dzwonić będzie na Processyą y litanią, na którą gdy się znida wszyscy y D.P. Xieni przyidzie do refektarza wychodzą wszystkie parami z zapalonymi swiecami; y ido do kościoła spiewając Pieśń Za czasu Augusta pokoju złotego etc; D.P. Xieni Najswiętszą Pannę, przeorysza św. Józefa inne Aniołków a młodsze wołka z osiołkiem do szopki betlejemskiej wprowadzać będą. Gdy dokończą śpiewania pieśni onej, PP Siostr kilka powraca na chor dla śpiewania przy pozytywie litaniji o Imieniu Pana Jezusowym30. Reszta sióstr pozostawała w części nieklauzurowej kościoła, klęcząc na stopniach ołtarza. Po wysłuchaniu litanii, skróconej według podanej przez s. Szklińską instrukcji, kantorka albo inna wyznaczona siostra odmawiała modlitwy pisane na ten dzień, po czym następował obrzęd pokropienia wodą święconą wszystkich zgromadzonych w kościele. Następnie, na znak dzwonka dany przez przeoryszę, panny „wszystkie parami wyiść powinne z kościoła wskromności wielkiej”31. Potem, również procesjonal28 BD Sandomierz, sygn. L1642, s. 28–50. 29 PL, s. 6. 30 Ibidem, s. 114. 31 Ibidem, s. 115. Nie jest jasne, czy w tym czasie laicy mogli przebywać w kościele. Magdalena Walter-Mazur 64 nie, wnosiły do chóru zakonnego inną, mniejszą szopkę, „niosąc Pustynię w której jest Narodzenie Pana Jezusowe y Najświętsza Panna etc.etc.” i śpiewając Ave maris stella32. Porządki sandomierskie wspominają także o jasełkach, tyle że nie wiadomo, czy szopka ustawiona była w części nieklazurowej kościoła, czy w chórze zakonnym: „zwyczaj też jest dawny, że P. Kantorka z śpiewaczkami chodzi do jasełek wieczor po kolędzie śpiewać panu Jezusowi, upatrzywszy wolny od prace chorowy dzień”33, czyli wtedy, kiedy zespół muzyczny zakonnic nie wykonywał utworów w czasie liturgii. Uwaga ta dotyczyła już okresu Bożego Narodzenia, jego wigilia była odprawiana w opactwie sandomierskim skromnie, ze śpiewem chorałowym; gdyby natomiast wypadła w niedzielę, należało śpiewać na mszy figurą, bez grania na organach34. Dzwony W lwowskim Porządku godzin zwraca uwagę wielkie znaczenie przywiązywane do brzmienia dzwonów. Było ich kilka, różniących się wysokością i głośnością dźwięku: dzwon (dzwonek) refektarski, mały dzwonek, średni dzwon, wielki dzwon. Był także dzwon na cmentarzu, być może tożsamy z „wielkim dzwonem”: Wigilia Nowego Lata: na nieszpor pierwsze [najpierw – M. W.-M.] dzwonio społudnia w Wielki Dzwon, drugi raz na Nieszpor we wszystkie dzwony, o 3 społudnia Nieszpor grany, kompleta śpiewana, laudes śpiewany; po Rozmyślaniu w mały dzwonek zadzwonią; potym pryma spiewana [.] W kalende dzwonią w średni dzwon na pirwszą mszę świętą po prymie tercja śpiewana; po tercji litania z kolektami, po tym msza święta czytana, na której Panny komunikują; po mszy dzwonią w wielki dzwon, a PP sextę spiewają y zakończą antyfoną; za tym msza grana, potym w kolekty we mszy dzwonią w wielki dzwon na kazanie, po skończeniu summy zaraz na obiad dzwonią, po obiedzie litania, godzinki kursowe [.] We trzy kwatery po południu zadzwonio w średni dzwon na nonę, kiedy wiersze śpiewają w nonie pierwsze na nieszpor zadzwonią w wielki dzwon; kiedy uderzy dwie społudnia drugi raz na nieszpor dzwonią we wszystkie dzwony; Nieszpor, kompleta tak jako wczoraj – Tenże sposób chwały Pańskiej i dzwonienia jako i w insze święta uroczyste, to jest: Pana Jezusa, Najśw. Panny, Zakonu i Kościoła swego35. Dzwony tworzyły ważną część oprawy dźwiękowej uroczystości Wszystkich Świętych i Dnia Zadusznego. W czasie procesji po kościele i na cmentarzu, w której brały udział siostry i księża, gdy kapłan śpiewał responsorium – miały dzwonić wszystkie dzwony, kiedy śpiewał Kyrie eleyson – miały wszystkie ustawać, i tak za każdym razem. Po Salve Regina zaś należało krótko uderzyć w dzwon chórowy i pilnować, by nie rozdzwoniły się wszystkie dzwony36. W tym dniu w czasie Te Deum również dzwoniono we wszystkie dzwony, i powtórnie, kiedy kapłani udawali się do zakrystii przebierać się w czarne szaty37. 14 listopada, w dzień modlitw za fundatorów, dobrodziejów, przyjaciół klasztoru, rodziny i zmarłe siostry, na nieszpory „dzwonić we wszystkie dzwony 32 Ibidem. 33 PS, s. 178. 34 Ibidem. 35 PL, s. 26. 36 Ibidem, s. 42. 37 Ibidem, s. 91. Muzyka jako element klasztornych uroczystości benedyktynek w XVIII w. 65 Ryc. 3. BD Sandomierz, rps L 1642, s. 14–15. Głos Canto czterogłosowej pieśni o Męce Pańskiej Jezu, moy Jezu jedyny. Publikacja za uprzejmą zgodą Dyrektora Biblioteki Diecezjalnej w Sandomierzu i w chórowy dzwon trzy razy przestawając”38. W dzień Najświętszej Panny Śnieżnej natomiast dzwoniono na cmentarzu tylko w mały dzwon39. Wielki post Liturgia wielkopostna wyraźnie wyodrębniała się w roku liturgicznym, co wpływało także na towarzyszącą jej muzykę. W Porządkach sandomierskich zaznaczono, że w wielkim poście organy powinny milczeć, z jedynym wyjątkiem, jeśli w niedzielę trafiłoby się święto w rycie podwójnym. Można natomiast było śpiewać figurą, czyli na głosy, bez instrumentów. W święta i w piątki wielkiego postu należało śpiewać plankty40 (ryc. 3). Według Porządków lwowskich z 1782 r. w każdy piątek quadragesimy śpiewano i grano pasję: w wielkim poście w żaden piątek nie śpiewają „qui passus est pro nobis” dlatego, że przy passyey graney śpiewaczki śpiewają Qui passus, ale gdy nie będzie śpiewaczek, frakt ustanie, passyi nie będzie, powinni śpiewać wszyscy po komplecie, tak, jak zawsze przez cały rok śpiewają [w piątki – M. W-M.]41. Ponadto do szczególnych śpiewów tego czasu należała Salve Regina, śpiewana codziennie po komplecie, po niej zaś, podczas modlitwy sióstr, „drugie PP śpiewać będą litanie albo Passye i postne pieśni”42. 38 Ibidem, s. 44. 39 Ibidem, s. 73. 40 PS, s. 175. 41 PL, s. 120. 42 Ibidem, s. 11. Magdalena Walter-Mazur 66 Wielki Tydzień Najwięcej uwagi w zwyczajnikach lwowskim i sandomierskim oraz w ceremoniarzu nieświeskim poświęca się obrzędom Wielkiego Tygodnia. Godziny kanoniczne Wielkiego Czwartku i Wielkiego Piątku należy czytać w szczególny i przejmujący sposób: „niskim głosem, z przewłoką”43, „bardzo poważnie, jakoby żałośnie, przetłocznie, niskim głosem”44. Małgorzata Borkowska, przytaczając opis obrzędów wielkoczwartkowych i wielkopiątkowych z ceremoniarza nieświeskiego45, zwraca uwagę na ich teatralizację, zgodną z duchem epoki46. W obrzędzie Mandatum odtwarzano wydarzenia Wielkiego Czwartku, czyli umycie nóg apostołom i łamanie chleba, przy czym w roli Chrystusa występowała ksieni, w roli Piotra pytającego: „Tu mihi lavas pedes?” – przeorysza. Wyznaczona mniszka śpiewała odpowiedni fragment Ewangelii św. Jana. Chór był przybrany na kształt wieczernika, ksieni po obmyciu nóg rozdawała siostrom opłatek (niekonsekrowany) i poiła je winem z kielicha. Po ciemnej jutrzni, z lamentacjami Jeremiasza i gaszeniem stopniowo wszystkich świec, w kościele pojawiały się grupy biczowników, którym nierzadko towarzyszył ktoś przebrany za Jezusa, w cierniowej koronie, z krzyżem na ramieniu, prowadzonego przez oprawców na łańcuchu żelaznym. W czasie obrzędów biczowników mniszki z chóru zakonnego śpiewały pieśni pasyjne47. Same biczowały się po wyjściu świeckich z kościoła48. Śpiew towarzyszył teatralizacji liturgicznej także w Wielki Piątek, co zapisała dokładnie s. Aldegunda Szklińska: W Wielki Piątek rano przede dniem o godzinie któro przełożona naznaczy kazanie, na które skoro zakołacą schodzo się do refektarza y dyscyplinę biorą [...] po kazaniu wszyscy padszy krzyżem naziemie pięć paciezy mowią, potym, gdy znak da Przełozona powstaną, wziąwszy krucyfiks na ziemi położony, zaczną śpiewać pieśń Rozmyslajmy dziś wierni chrześcijanie etc., klęcząc, a w tym wierszu „wnet się rzucili” powstają, i tak śpiewając za onym krzyżem z processyą ido do refektarza [...] odśpiewawszy pieśń psalmy pokutne czytają, przyszedszy do psalmu Miserere zastanowią się [zatrzymają się – M. W.-M.] trochę aż siostry rozbiorą się y dyscyplinę biorą [...] skończywszy psalmy ido po iedney każda do pocałowania krucyfixa, to skończywszy, tamże rozmyślania odprawują, nie idąc do kościoła dla rozerwania [tj. rozproszenia – M. W.-M.], bo tam kołacą koło grobu. [...] Po nieszporze Pogrzeb Pański. Po schowaniu do grobu Pana Jezusa, skoro skonczą Kapłani repsonsorya, zaraz śpiwają cichemi głosami fraktem y pieśni o męce Pańskiej y cały dzień tym się bawią. [...] Zakołaczą na to nabożeństwo, którego taki iest porządek: na przód przed kratą nadole, postawi Panna Zakrystianka Pana Jezusa, w trumience, na mareczkach. Tamże się znijdą Panny zakonne wszystkie y zaczna Litanią o Imieniu Pana Jezusowym; dwie PP intonują, a wszystkie odpowiadają; idą wszystkie parami z zapalonymi świecami; jedna w przod idąc niesie krzyż, a cztery starsze mateczki z Ciałem umarłego Pana Jezusa; niosą na chor i tam na miejscu zgotowanym na to postawią i litanie skończą. Całę powinni śpiewać nic nie opuszczając [...]. Potym jedna czyta co czasowi i nabożeństwu temu służące, y kiedy skończy, dwie 43 PS, s. 180. 44 PL, s. 14–15. 45 Archiwum benedyktynek wileńskich w Żarnowcu, sygn. F 12. 46 M. Borkowska, Życie codzienne, s. 266–267. 47 Ibidem. 48 Ibidem. Muzyka jako element klasztornych uroczystości benedyktynek w XVIII w. 67 albo trzy Panny śpiewają które pieśni o Męce Pańskiej po strofie iednej, a insze wszystkie dyscyplinę czynią; tak po siedm razy; gdy się to odprawi krzyżem leżą mówiąc siedm pacierzy y wierze w Boga, a gdy da znak Przełożona, powstaią z krzyża y zaczną śpiewać Jezu Chryste Panie miły, skończywszy rozeydą się na uspokojenie do cel, a drugie, których naznaczy Panna Kantorka Parami śpiewają po dwie godziny Żołtarz [psałterz] we dnie y w nocy, kiedy cicho y milczenie w kościele; albo cicho fraktują wedle sposobności y nabożeństwa swego49. Zarówno zwyczajnik lwowski, jak i sandomierski nakazują śpiewanie, „przegrawanie” i fraktowanie przy Grobie Pańskim przez cały czas, „bo nie należy, aby było przy grobie Pańskim milczenie”50. „Jednak przed podniesieniem z grobu Pana Jezusa uciszają się. Przy podniesieniu Pana Jezusa z grobu sami kapłani tylko śpiewają”51. Jak widać, muzyka nie przeszkadzała modlitewnemu skupieniu, pełniła funkcję tła, a śpiewane słowa zapewne stanowiły materiał do rozmyślań. Prawdopodobnie chodziło też o to, aby przyciągać wiernych muzyką i pokazać im, że mniszki towarzyszą Zbawicielowi przez cały czas. Nieprzerwane muzykowanie przy Grobie Chrystusa stanowi zupełną odwrotność praktyki dzisiejszego przeżywania Triduum Paschalnego, kiedy to nawet organy milkną z chwilą pojmania Jezusa i ponownie rozbrzmiewają dopiero gdy zajdzie słońce w Wielką Sobotę i rozpocznie się obrzęd Wigilii Paschalnej. Pogrzebek i Wniebowzięcie NMP W typowo barokowy sposób obchodziły benedyktynki święto Wniebowzięcia NMP. Na podobieństwo śmierci i zmartwychwstania Jezusa obchodzono w dniu 13 sierpnia Pogrzebek NMP, potem czuwano i modlono się przy Jej „grobie”, który rankiem w dzień Wniebowzięcia, 15 sierpnia, znajdowano pusty52: Dniem trzecim przed Wniebowzięciem Najświętszey Panny pogrzeb Jey takim porządkiem odprawuje się: Z rana o trzecim kwadransie zaśpiewają Zawitaj ranna jutrzenko przed rozmyślaniem na dobry dzień Najświętszej Panience. [...] Naprzod gdy Najswiętszą Pannę w kaplicy w Trumience na katafalku postawią, zwieczora po litaniey wieczornej w chorze odprawioney, zeydo się siostry do kaplicy y zaśpiewają Najświętszey Matce O gloriosa Virginum. Nazajutrz w dzień pogrzebu Jey: Z rana o trzecim kwadransie zaśpiewają Zawitaj ranna jutrzenko przed rozmyslaniem na dobry dzień Najświętszej Panience. [...] w refektarski dzwonek nie dzwonio y nie powinni, dla tego, ze przy Najświętszey Pannie modlic się Siostry powinny. [...] Po skończonej komplecie Salve Regina śpiewają; Panna Kustoszka dzwonić powinna w refektarski dzwonek y długo na processyą, żeby y zabawne [wykonujące jakąś pracę – M. W.-M.] siostry słyszały y zeszły się. [...] Panna Kantorka lub insza siostra, ktorey każą, zaczyna czytać stacyą pierwszą, blisko stojąc trumienki Najświętszey Panny; a gdy skończy z zapalonymi świecami wychodzą Parami całe zgromadzenie swoim porządkiem, młodsze pierwsze, starsze za niemi, śpiewając pieśń, Ty któraś pięknie dni swoje skończyła etc., którą P. Kantorka zacząć powinna, y prowadzą Najświętszą Pannę w jey procesji marki strumienko niosąc przed kratę, gdzie komunikują. Tam się zastanowią [poczekają – M. W.-M.]; drogą stację czytają: po ktorey skonaniu P. Kantorka zacznie Monstrate esse matrem y trzy razy to powtarzają. Na ten czas D.P. Ksieni, jeżeli jest 49 PL, s. 14–17. 50 Ibidem, s. 18. W PS, s. 180: „Śpiewanie po obiedzie [w Wielki Piątek] według rozporządzenia p. kantorki bądź psałterz, bądź co przy instrumencie, także i po jutrzni, żeby milczenia długiego w kościele nie było”. 51 PL, s.18. 52 Pogrzebków zakazał w 1781 r. konsystorz krakowski, zob. M. Borkowska, Życie codzienne, s. 268. 68 Magdalena Walter-Mazur przytomna na tym pogrzebie, albo, jeżeli nie masz Jey, Panna Przeorysza, wziowszy z mar trumienkę z Najświętszą Panną wstawi do grobku lubo na miejsce w ołtarzu na to przygotowanym; po tym skończywszy Montrate esse matrem śpiewają na głosy Sub tuum praesidium bernardyńskie. Gdy się to skończy da znak przełożona, y wyjdo siostry z chóru [...]. Wigilia Najświętszej Panny Wniebowzięcia: kolacyi nie bywa, tak jak w piątki quadragesimy. Lektorka powinna czytać przy obiedzie Martyrologium i Ewangelią [...] z rana Zawitay ranna jutrzenko śpiewac powinni przy grobku Najświętszej Panny. Alleluja nie masz w mszy, tylko zaraz po epistole gradał śpiewają [...] ani przed gradałem ani po gradale nie przegrywać na pozytywie. [...] Jak dwie społudnia uderzy na nieszpory pierwsze dzwonić w wielki dzwon; jak 3 uderzy drugie [nieszpory] dzwonią we wszystkie dzwony. Nieszpory solenne i komplety z kapłanami przy expozycyi Najświętszego Sakramentu, jutrznia śpiewana w chorze przy pozytywie [...] dyscyplina w chorze przy Grobku Najświętszej Panny. [...] Dnia Wniebowzięcia Najświętszej Panny Uroczystość, nieszpory y komplety grane z kapłanami, Te Deum Laudamus i laudes śpiewany. [...] Sekstę powinni zakończyć antyfono Salve regina, kapłani ziele święcic powinni u ołtarza wielkiego przed processyą i summą53. W opactwie sandomierskim kapłani uczestniczyli już w pogrzebie i to oni przejmowali inicjatywę w obrzędowej teatralizacji, która odbywała się w kościele, mniszki zaś towarzyszyły jej z chóru zakonnego modlitwą i śpiewem: Naprzod na trzeci dzień przed świętem Wniebowzięcia Najświętszej Panny o czwartey z południa po komplecie, jak się znidą kapłani, Panny zprocesyją śpiewając In exitu psalm prowadzą na dół z graniem Najświętszą Pannę, gdzie przyszedłszy do kraty kapłani odebrać mają z markami NaySS Pannę y postawić w kaplicy na miejscu nagotowanym. Po tym zaraz kapłan exortę zaczyna. Po exorcie wziąwszy trumienkę y pokropiwszy święconą wodą biorą kapłani z wielkim aplauzem Nayss Pannę śpiewając dalej ten psalm In exitu prowadzą do kościoła na katafalk. Jak skończą psalm kaznodzieja zaczyna kazanie, po kazaniu oracye wdowki prawią y Annioł. Potym wychodzi celebrans w kapie z ministrantem. Śpiewają trzy antyfony y trzy kolekty, po ostatnie kolekcie Benedykamus kapłani śpiewają, chór odpowie Deo dicamus, po tym wezmą NaySS Pannę y kładą do grobu a wten czas we dzwony dzwonią, śpiewa kapella Salve Regina, a po tym litania: finis. Na dobry dzień i na dobrą noc grywają pieśni Nayss Pannie. W sam dzień Wniebowzięcia Nayswietszej Panny około piątey zrana, jak się kapłani poczną schodzić kapella ma śpiewać Ave Marya y Ave Regina Coelorum za tym kapłani wyidą, celebrans w kapie do grobu, y okadziwszy bierze w ręce NaySS Pannę y śpiewa po trzykroć postępując Assumpta esr Maria, a chor przetrębując za każdą razą odpowiada Gaudeant Angeli. [...] Dopiero po tym wystawienie Najświętszego Sakramentu i msza lekta na ktorey grają54. Wydaje się, że obrzęd Pogrzebku w sandomierskim opactwie benedyktynek był w większym stopniu niż w klasztorze lwowskim adresowany do świeckich przybyłych do kościoła. Teatralizacja odbywała się w kościele, nie w chórze zakonnym, przy udziale kapłanów i przy użyciu bardziej wyrazistych środków. Przewidziane było specjalne kazanie, a po nim ciąg dalszy teatralizacji, czyli oracje wdów i anioła – czyżby dialog między opłakującymi śmierć Maryi a pocieszającym je aniołem? Na obraz wejścia do kościoła z paschałem symbolizującym Zmartwychwstałego Jezusa celebrans wyjmuje z grobu figurkę Maryi, podnosi ją i krocząc, trzykrotnie śpiewa Assumpta est Maria. Chór odpowiada przy towarzyszeniu trąbek. Przewidziany był w obu celebracjach – Pogrzebku i Wniebowzięcia – udział kapeli. W Regestrach podskarbskich z opactwa sandomierskiego rzeczywiście często pojawiają się w sierpniu wydatki na 53 PL, s. 75–78. 54 PS, s. 183–184. Muzyka jako element klasztornych uroczystości benedyktynek w XVIII w. 69 kapelę lub przynajmniej na trębacza, jednak nie każdego roku – widocznie czasem mniszki musiały same zapewnić oprawę wokalno-instrumentalną, a „przetrębywanie” bywało z użyciem tromba marina55. Z kroniki opactwa sandomierskiego dowiadujemy się, że w dzień Pogrzebku goszczono zaprzyjaźnione ważne osobistości, które brały czynny udział w procesji za trumienką, niosąc „insygnia”: [rok 1764] Pamiątka zaśnienia matki Najswietszej odprawiła się ze zwykłemi ceremuniami, zakonnice trumienke niesły a JMci pp. Damy świeckie klasztorne z insygniami szły a to z tej przyczyny, iż tego dnia dystyngowani goście nie mogli przybyć dla grzmotów i gwałtownego deszczu, prócz niektórych osób po blisku zostających. Egzortę miał JMci ks. Śliwiński [SJ], kazanie J.Mci ks. Filipecki SJ56. W opactwie lwowskim obrzędy Pogrzebku i Wniebowzięcia Maryi miały charakter bardziej wewnętrzny, a w roli celebransa częściowo występowała ksieni lub przeorysza. Dzień wigilii Wniebowzięcia miał charakter pokutny. Zauważamy także, że przewidziane były częściowo te same, a częściowo inne śpiewy. Doraźne okazje Na podstawie kroniki opactwa sandomierskiego łatwo się zorientować, że muzyka towarzyszyła liturgii nie tylko przy okazji celebracji świąt kościelnych, ale także przy różnych doraźnych okazjach, takich jak imieniny ksieni, rocznice jej elekcji, imieniny jednej z mniszek (np. kasztelanki Morskiej) lub kapelana57, wizytacja biskupia, wizyta prowincjała zakonu jezuitów. Często zapewne siostry, przyjmując „z pompą” dostojnych gości, liczyły na jakieś korzyści dla zgromadzenia, tak jak w przypadku wizyty jezuity Łukasza Lasockiego: 7 czerwca był w naszym kościele ze Mszą J. Mci ks. Lasocki prowincjał oo. Jezuitów, któremu na tej Mszy grały zakonnice litanią fraktem, po mszey zaś z rozkazu przełożony poszły wszystkie zakonnice do furty na przywitanie tegoż J. Mci księdza prowincjała, któremu przełożona po uczynionym przywitaniu rekomendowała siebie i cały konwent nasz prosząc, aby nie bronił dyrekcyi58 oo. jezuitów, w której na ten czas wszystkie były, w czem wszelką otrzymała łatwość59. Zakonnice sandomierskie śpiewały i grały także msze i litanie w intencji bieżących spraw kraju, jak 5 XI i 5 II 1764 i 1765 r., kiedy to „litanię śpiewało zgromadzenie o Najśw. Matce w refektarzu, oddając jej w protekcję Koronę Polską, za którą DPX dała jał55 Tromba marina, łac. Tuba marina, niem. Nonnengeige, Trompetengeige, Trumscheit. Instrument smyczkowy z jedną struną, wydający dźwięk podobny do trąbki. Popularny w Europie w XV i XVI w., później zapomniany. Jego późniejsze użytkowanie jest udokumentowane w niemieckich klasztorach żeńskich, szczególnie w XVII w. Ze źródeł po benedyktynkach polskich wynika, że na pewno grano na tromba marina w opactwach we Lwowie i Sandomierzu. Na temat instrumentu zob. The Tromba Marina – A Study in Organology, http://www.oriscus.com/mi/tm/index.htm. 56 KBS, s. 65. 57 4 listopada, ks. Karolowi Szajewskiemu, ibidem, s. 51. 58 Chodzi zapewne o kierownictwo duchowne, czyli spowiedź i prowadzenie rekolekcji. 59 Ibidem, s. 62. Magdalena Walter-Mazur 70 mużnę wina”60. 22 X 1764 r. zaś w klasztorze odprawiona była „Msza św. śpiewana o śś Trójcy, [śpiewano] Te Deum Laudamus za szczęśliwe obranie króla Mci Stanisława Augusta i dalsze rządy jego”61. Pogrzeby Oprawy muzycznej wymagały także pogrzeby. Kronikarka opactwa sandomierskiego zanotowała, że po śmierci Katarzyny Wybranowskiej (15 IV 1765 r.) śpiewano przy zwłokach figurą De profundis oraz trzy psalmy gradualne. Msza pogrzebowa śpiewana była chorałem – „jako sobie życzyła, jednakże przy graniu na quart cymbale [klawicymbale, czyli klawesynie] i z wiolą”62. Uwagę kronikarki można zinterpretować w taki sposób, że w normalnej sytuacji msza żałobna odbyłaby się z bardziej wystawną oprawą muzyczną, jednak ponieważ zmarła wyraziła przed śmiercią życzenie skromnej i ascetycznej chorałowej oprawy ceremonii, mniszki instrumentalistki mogły jedynie akompaniować i – zapewne – realizować wstępy i fragmenty części mszalnych w praktyce alternatim, stąd wzmianka o klawesynie (quart cymbale) i wioli. W następnym roku, kiedy w klasztornym kościele chowano trzyletnie dziecko sługi klasztornego, niejakiego Królikowskiego, „litania śpiewana i grana była fraktem”63. Kilkakrotnie pojawiają się wzmianki o śpiewaniu figurą przy zwłokach lub podczas mszy żałobnej, np. przy trumnie ks. Marcina Głuszkowskiego śpiewały mniszki Miserere mei Deus figurą64, a podczas egzekwii ks. Stefana Staniowskiego „mszę na głosy zakonnice [śpiewały]”65. Najwidoczniej przy tego rodzaju uroczystościach za stosowną uważano polifonię wokalną, bardziej surową i powściągliwą w wyrazie od wirtuozowskiej wokalno-instrumentalnej muzyki XVIII-wiecznej. Mniszki śpiewały także msze za zmarłych, które były zamawiane przez ich krewnych, wtedy najczęściej kronikarka odnotowywała jałmużnę dla zgromadzenia. Gradacja oprawy muzycznej Ze źródeł wyłania się pewna gradacja rodzajów oprawy muzycznej pod względem „odświętności”. Poza zupełnie podstawową formą odprawiania liturgii, czyli czytaniem, najprostszą, najpowszedniejszą muzyczną jej ozdobą był chorał, niekiedy dołączano także jednogłosowe pieśni łacińskie i polskie, dobierane lub przypisywane dla danej ceremonii liturgicznej. W następnej kolejności sytuowała się polifonia wokalna, uprawiana częściej w sandomierskim niż we lwowskim opactwie, stanowiąca w baroku już relikt przeszłości, oprawę bardziej surową i nie tak efektowną jak wielobarwna 60 Ibidem, s. 70, 74. 61 Ibidem, s. 69. 62 Ibidem, s. 77. 63 Ibidem, s. 92. 64 Ibidem, s. 113. 65 Ibidem, s. 116. Muzyka jako element klasztornych uroczystości benedyktynek w XVIII w. 71 muzyka wokalno-instrumentalna. Na trzecie miejsce wysunął się śpiew jednogłosowy z towarzyszeniem organów. Instrument ten nie tylko zapewniał akompaniament – zarówno śpiewu chorałowego, jak i pieśni – ale występował także solo we wstępach i fragmentach utworów wykonywanych w praktyce naprzemiennej (alternatim). Zdecydowanie najbardziej odświętną formą muzycznego ozdabiania uroczystości klasztornych była muzyka wokalno-instrumentalna, czyli frakt. Wymagała ona dużych kompetencji muzycznych od wykonawczyń, śpiewaczek i instrumentalistek, z racji swego wirtuozowskiego stylu66. Praktyka Praktyka muzyczna i jej wykorzystanie w czasie świąt i uroczystości w opactwach benedyktynek chełmińskich bywały zmienne, w zależności od koniunktury gospodarczej i politycznej. Z pewnością trudniej było muzykować, gdy nieurodzaj rujnował finanse lub gdy nieprzyjaciel okupował miasto. Proporcje, w jakich wykorzystywano nieprofesjonalne formy muzykowania, czyli chorał i pieśń, a w jakim profesjonalne, czyli polifonię (figurę) i muzykę wokalno-instrumentalną (frakt), zależały też od umiejętności muzycznych mniszek aktualnie przebywających w opactwie67. Zachowane źródła pozwalają jedynie uchylić rąbka zasłony wieków i na pewno daleko nam do stworzenia pełnego obrazu zjawiska. Wydaje się ono jednak bardzo interesujące, ważne i stanowczo zbyt mało poznane. 66 Nie wszystkim się on podobał. Praktyka muzyczno-liturgiczna benedyktynek jarosławskich spotkała się z krytyką biskupa przemyskiego, Wacława Hieronima Sierakowskiego, podczas jego wizytacji w 1743 r. Zakaz grania na instrumentach przez mniszki oraz nakaz ograniczania śpiewania figurą per negationem stanowią dowód na istnienie takiej praktyki w opactwie jarosławskim. Wprawdzie mniszki mogą niekiedy popisywać się „śpiewem figurowym”, ale nie powinny śpiewać „pieśni nowych, często dziwacznych”, gdyż „mamy śpiewać mężnie przeciwko tym, którzy tak bardzo skoro i choro śpiewają, że się wielokroć zdają być kotkami a nie śpiewaczkami”, Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, sygn. 101/II, k. 175v–188v. 67 PL, s. 120 – „przy passyey graney śpiewaczki śpiewają Qui passus, ale gdy nie będzie śpiewaczek, frakt ustanie, passyi nie będzie, powinni śpiewać wszyscy po komplecie”. Magdalena Walter-Mazur 72 Tabela 1. Formy oprawy muzycznej liturgii według zwyczajników lwowskiego i sandomierskiego. 1 – śpiew chorałowy; 2 – polifonia wokalna – „figura”; 3 – śpiew chorałowy z akompaniamentem organów oraz z zastosowaniem techniki alternatim, ewentualnie także pieśni z akompaniamentem instrumentalnym; 4 – muzyka wokalno-instrumentalna – „frakt”. Jeśli pojawiają się co najmniej dwie cyfry, oznacza to, że wszystkie formy muzykowania występowały w danym dniu lub że były możliwe do wykorzystania. Brak cyfry oznacza nieuwzględnienie święta w źródle bądź jego odprawianie poprzez liturgię czytaną Lp. Święto68 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 św. Mikołaja Wigilia Niepokalanego Poczęcia NMP Niepokalanego Poczęcia NMP św. Tomasza Wigilia Bożego Narodzenia Boże Narodzenie św. Szczepana św. Jana Młodzianków Wigilia Nowego Roku Nowy Rok Trzech Króli św. Maura św. Agnieszki św. św. Fabiana i Sebastiana Nawrócenia św. Pawła Imienia Jezus MB Gromnicznej Środa Popielcowa Porządki chórowe (Sandomierz) 1, 3 1 Porządki chórowe „stare” (Lwów) 1 1, 2 1, 2, 3, 4 1 1, 2 1 1 1 1 1 1 1, 4 1, 4 1 1 1, 3 1 1, 3 1, 3 1 1, 3 1, 3 1, 3 1, 3 Porządki chórowe „nowe”69 (Lwów) 1, 3 1, 3 1, 3, 4 1, 3 1, 3 1, 4 1, 3 1, 3 1 (1, 3)70 1, 3 1, 3 1, 3 1, 3 1, 3 1, 3 1, 3 68 Kolejność świąt według Porządków chorowych z Sandomierza. 69 W nowej redakcji Porządków lwowskich przybyło bardzo dużo świąt, w które należało śpiewać na jutrzni Te Deum laudamus, pozostałe natomiast godziny i msza były czytane. Nie zostały one umieszczone w tabeli jako święta „śpiewane”. W redakcji tej nie uwzględniono z kolei świąt ruchomych, dlatego nie ma informacji na temat np. Środy Popielcowej czy Wniebowstąpienia. 70 W „nowych” Porządkach lwowskich zaznaczono, że po wprowadzeniu za przełożeństwa Anny Eleonory Kossakowskiej nabożeństwa 40-godzinnego w dniach 1–3 stycznia obchodzono je bardzo uroczyście: „nieszpory obydwa y komplety grane z kapłanami, laudes śpiewany, pryma, tertia, sexta śpiewana, nona mówiona; NB aże czterdziestogodzinne nabożeństwo nastąpiło na te trzy dni nowego roku [...] w Roku Pańskim 1749; [ksieni Kossakowska] postanowiła ażeby przez te trzy dni Msza święta y Nieszpory były grane, tak jak w dni solenne Oktawy Bożego Ciała, y tak było lat kilka. Potym następująca sukcesorka Anna Gertruda Kurdwanowska Xieni za przełożeństwa swego postanowiła, ażeby wszystka chwała boska tak się odprawiała jak zawsze w dni powszednie: msza św. lekta, Żołtarza nie śpiewać ani na żadnych instrumentach nie grać. Tylko w wielkim milczeniu rozmyślać dobrodziejstwa boskie y modlić się w cichości, bo tym sposobem w Rzymie odprawuje się czterdziestogodzinne nabożeństwo, a granie i śpiewanie byłoby przeszkodą y dystrakcją odprawującym godziny y roizmyślaniem się bawiącym” (PL, s. 53). Nie wiemy, czy za kolejnej ksieni, Marianny Potockiej, która sprawowała urząd w latach 1774–1785, wrócono do zwyczaju obchodzenia tego nabożeństwa z muzyką, ale jest to prawdopodobne, gdyż na następnej stronie Szklińska pisze (w 1780 r.), iż w ostatnim dniu wystawienia najświętszego Sakramentu „nieszpory grane być mają” (PL, s. 54). Muzyka jako element klasztornych uroczystości benedyktynek w XVIII w. 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 św. Scholastyki św. Macieja św. Kazimierza św. Grzegorza św. Józefa św. Joachima św. Benedykta Niedziela Palmowa Zwiastowania NMP Wielka Środa Wielki Czwartek Wielki Piątek Wielka Sobota Niedziela Wielkanocna Poniedziałek Wielkanocny św. Wojciecha św. Marka św. św. Apostołów Filipa i Jakuba św. Stanisława Krzyżowe Dni Zjawienia św. Michała Wniebowstąpienia Pańskiego Znalezienia Krzyża Świętego Zesłanie Ducha Świętego Trójcy Świętej Boże Ciało71 Dedicatio kościoła krakowskiego św. Jana Chrzciciela św. św. Piotra i Pawła Nawiedzenia NMP św. Benedykta św. Małgorzaty św. Rozesłańców św. Marii Magdaleny św. Jakuba św. Anny św. Piotra w okowach NMP Śnieżnej Przemienienia Pańskiego św. Wawrzyńca Pogrzebek NMP 1 1 1 1 2 1 1 1, 2 2, 3, 4 2, 3, 4 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1, 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1, 3, 4 1, 3 1, 3 1, 3 1, 3 1 1, 3, 4 1 1, 3 1 1 1, 4 1, 3, 4 1 1 1 1 1, 3 1 1, 3 1, 3 1, 3 1, 3 73 1, 3 1, 3 1, 3 1 1, 3 1, 3, 4 1, 3 1 1 1, 3 1, 3 1, 3 1, 3, 4 1 1, 3 1 1, 3 1 1 1 1 1, 3 1, 3 1, 3 1, 3 1, 3 1, 3 1, 3 1, 3 1, 3 1 1, 3 1, 3 1, 3 1 1, 3 1, 3 1, 3 1, 2 71 Według PS całą oktawę Bożego Ciała śpiewano, w ostatni dzień także grano (1, 3). We Lwowie istniał wcześniej zwyczaj śpiewania psalmów przez siostry parami w czasie wystawienia, ale za czasów Szklińskiej dopuszczano także grę na instrumentach, „aby folga była siostrom w śpiewaniu”, PL, s. 36. Magdalena Walter-Mazur 74 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 Wigilia Wniebowzięcia NMP Wniebowzięcia NMP św. Rocha św. Bartłomieja św. Bernarda Opata Ścięcia św. Jana rocznica poświęcenia kościoła benedyktynek lwowskich Wigilia Narodzenia NMP Narodzenia NMP Imienia NMP Wigilia Podwyższenia Krzyża Podwyższenia Krzyża św. Mateusza św. Jozafata Męczennika Przeniesienia św. Stanisława św. Michała św. Placyda rocznica Zwycięstwa nad Turkami, 10 października Aniołów Stróżów, 2 października św. Fortunata rocznica poświęcenia kościoła benedyktynek sandomierskich św. Urszuli i 11 Tysięcy Towarzyszek św. Rafała św. św. Szymona i Judy Wszystkich Świętych Dzień Zaduszny św. Marcina Opieki Matki Bożej Wszystkich Świętych zakonu św. Benedykta św. Stanisława Kostki Ofiarowania NMP św. Gertrudy św. Katarzyny św. Andrzeja 1, 3, 4 1, 4 1 1, 3 1 1 1 1, 3 1 1, 3, 472 1 1, 3 1, 3 1 1 1 1 1 1 1 1 1, 3 1, 3 1 1, 3 1, 3 1 1 1 1, 3 1 1 1, 3 1, 3 1, 3 1, 3 1, 3 1 1 1, 3 1, 3 1, 3 1 1 1 1 1 1 1, 3 1, 3 1 1 1 1 1, 4 1, 3 1, 3 1 1 1 1 1, 3 1, 4 1, 3 1, 3 1, 3 1, 4 1, 373 1, 3 1, 3, 4 1, 3, 4 1, 3 72 „Litania fraktowana bywa na pierwszej mszy świętej za królewicza MCi Polskiego imieniem Jakoba. Te wiadomosc mam od Matek i Ciotek naszych ss. Pamięci zmarłych”, PL, s. 78. Zapewne chodzi o Jakuba Ludwika Sobieskiego, syna Jana III Sobieskiego. 73 „Na nieszporach tak pierwszych jako y drugich po piatym psalmie śpiewac będą na chorze PP. Pieśń o św. Stanisławie Kostce Nowa Jutrzenko kraju sarmackiego”, ibidem, s. 101. Muzyka jako element klasztornych uroczystości benedyktynek w XVIII w. 75 Tabela 2. Uroczystości i okazje z lat 1762–1780, przy których w kronice klasztoru sandomierskiego wspomina się o jakimś rodzaju praktyki muzycznej Rok 1762 Uroczystość lub okazja Wigilia Bożego Narodzenia 1763 wprowadzenie figury Matki Boskiej do refektarza 1764 Oprawa muzyczna „kolędę nowo skomponowaną głosami dobranymi śpiewało zgromadzenie” (4474) „śpiewało zgromadzenie modlitwę siedmioraką z oddaniem się w opiekę N. Pannie” (50) wizyta biskupa Ignacego Krzyżanowskiego „w kościele naszym miał mszą, na której zakonnice grały i spiewały litanią N. Panny fraktem” (50–51) imieniny kasztelanki przemyskiej Morskiej, „grała kapela75 na pierwszej mszy [...] na drugi mszy wówczas rezydentki klasztornej zgromadzenie [...] litanią [śpiewało]” (51) imieniny kapelana, ks. Karola Szajewskiego „grało zgromadzenie litanią i śpiewało” (52) pierwsza niedziela adwentu „księża nie chcieli śpiwować roratów dlatego, że długo zakonnice śpiewają frazę i inne pieśni figuralne” (53) rocznica elekcji ksieni Marianny Siemianowskiej „śpiewało na Mszy litanię zanięż zgromadzenie” (54) wizyta prowincjała jezuitów, ks. Łukasza Lasockiego „któremu na Mszy grały zakonnice litanią fraktem” (62) imieniny biskupa krakowskiego „zgromadzenie litanią śpiewało fraktem” (65) Ignacego Kajetana Sołtyka modlitwy o szczęśliwą elekcję króla polskiego „wotywa śpiewana o Duchu Św., Litania o Wszystkich Świętych, [antyfony]” (66) nabożeństwo 40-godzinne z wystawieniem „[na sumie] siostry śpiewały i grały” (68) Najświętszego Sakramentu nabożeństwo za duszę Stanisława msza śpiewana (69) Wybranowskiego, skarbnika lubelskiego, za które zgromadzenie otrzymało jałmużnę nabożeństwo za Koronę Polską „litania śpiewana do Najświętszej Panny” (70) święto opieki Matki Boskiej „Kapela grała litanią na pierwszej Mszej” (71) modlitwa w refektarzu za wszystkie potrzeby śpiewana (72) Korony Polskiej rocznica elekcji ksieni „Kapela w 1 mszą grała litanią frakt, na drugiej zaś zgromadzenie na głosy śpiewało litanią i Sub Tuum praesidium” (72) 74 Liczby w nawiasach oznaczają numery stron w KBS. 75 Prawdopodobnie chodzi o kapelę jezuicką. Magdalena Walter-Mazur 76 Rok 1765 1766 Uroczystość lub okazja złożenie daru noworocznego dla ksieni śpiewanie kolęd (składanie życzeń na Nowy Rok76) przez zgromadzenie litania w intencji Korony Polskiej modlitwa za pomyślny rejs statku klasztornego do Gdańska modlitwa przy zmarłej zakonnicy Katarzynie Wybranowskiej pogrzeb Katarzyny Wybranowskiej egzekwie za wszystkie ksienie klasztoru sandomierskiego imieniny biskupa krakowskiego Sołtyka i modlitwa dziękczynna za jego wyzdrowienie modlitwa za szczęśliwy rejs statku do Gdańska pogrzeb żony sługi klasztornego modlitwa za chorego kanonika sandomierskiego Jana Radwańskiego pogrzeb dziecka sługi klasztornego modlitwa w intencji zmarłych ksień klasztoru 1767 1768 1769 życzenia dla ksieni na Nowy Rok msza za duszę Heleny Borowskiej, kasztelanowej zawichojskiej imieniny kapelana klasztornego, jezuity Józefa Karśnickiego modlitwa za duszę Barbary Puzynowej, siostry ksieni egzekwie przy ciele zmarłego księdza kanonika sandomierskiego Marcina Głuszkowskiego egzekwie księdza Stefana Staniowskiego, prowincjała reformatów modlitwa doroczna za zmarłe przełożone Oprawa muzyczna „Śpiewanie kolędy dla ksieni” (73) „Zgromadzenie spiewało kolędę JWMci pp. kasztelance, starościankom, strażnikównie, stolnikównie w refektarzu” (73) śpiewana (74) śpiewana (75) „figurą śpiew De profundis. [...] trzy psalmy gradualne figurą” (77) „odprawił się pogrzeb według zwyczaju zakonnego prócz tego, ze msza spiewana była horałem (jako sobie życzyła) jednakże przy graniu na quart cymbale77 i z wiolą” (77) „Wigilie, msza i litania spiewane” (78) „Śpiewana wotywa i Te Deum laudamus” (81) „modlitwę siedmioraką do Najświętszej matki śpiewano w drugą Mszą” (89) msza śpiewana (91) śpiewana (91) „Litania śpiewana i grana była fraktem” (92) „zakonnice z księżą świeckiem Mszą choralną przy pozytywie także śpiewały” (92) „zgromadzenie kolędę spiewało przełożonej z reprezentacyi śś. Trzech Królów”78 (107) śpiewana (108) „Litanie fraktem śpiewało i grało zgromadzenie” (108) msza śpiewana (111) „Śpiewane figurą Miserere mei Deus i nieszpory rekwialne, następnego dnia msza śpiewana” (113) msza śpiewana na głosy (116) msza śpiewana (127) 76 Kilka dni później przekazano „Od JWMci p. kasztelanki wino zgromadzeniu za kolędę”, KBS, s. 74. 77 Czyli na klawesynie. W kościele benedyktynek sandomierskich klawesyn stał na chórze i był wykorzystywany do wykonań utworów wokalno-instrumentalnych (fraktowych). 78 Może było to wykonanie fragmentu sztuki na temat Trzech Królów. Kronikarka kilkakrotnie wspomina, że sztuki w refektarzu wystawiały uczennice szkoły przyklasztornej. Muzyka jako element klasztornych uroczystości benedyktynek w XVIII w. Rok 1770 Uroczystość lub okazja życzenia noworoczne 1771 odpust z nabożeństwem 40-godzinnym wysyłanie statków do Gdańska egzekwie za kanonika opatowskiego Franciszka Mankiewicza egzekwie za zmarłą służącą klasztorną msza za duszę Heleny hrabiny wizyta bpa Jana Kantego Lenczewskiego i imieniny ksieni modlitwa za fundatorów Elżbietę i Prokopa Sieniawskich życzenia noworoczne 1772 1773 święcenia kleryków z kolegium jezuickiego w kościele benedyktynek przez bpa Lenczewskiego choroba ksieni Marianny Siemianowskiej wizyta pułkownikowej austriackiej wysłanie statku z plonami wiosek klasztornych do Gdańska ekshumacja i przeniesienie zwłok fundatorki z kościoła jezuitów do kościoła benedyktynek (zgodnie z życzeniem zmarłej) egzekwie s. Elżbiety Maliszewskiej 1774 rocznica śmierci ks. Radwańskiego 1775 wizyta księcia Krzysztofa Hilarego Szembeka z jego siostrą80 panią [Symforozą] Moszyńską, podstoliną radomską wizyta matki zakonnicy Franciszki Czarneckiej 1776 pogrzeb zakonnicy Bibianny Borowskiej pogrzeb zakonnicy zmarłej na urzędzie sekretarki, p. Agnieszki Jarosiewiczówny 77 Oprawa muzyczna „Śpiewano kolędę Hadziewiczowi, Moszyńskiemu i innym konfederatom przybyłym do klasztoru”79 (129) „Kolędę śpiewano także księżom sandomierskim Radwańskiemu, Michalczewskiemu i Surmińskiemu” (129) śpiewano O salutaris hostia (129) modlitwa śpiewana (130) wigilie i msza śpiewana (131) wigilie śpiewane i msza (135) msza śpiewana (138) dwie śpiewane litanie (143) wigilie śpiewane (143) „Kolędę śpiewało zgromadzenie pannom Sobańskiej i Wierzbickiej, pod nieobecność ksieni” (147) „Siostry spiewały i grały litanie fraktem” (148) śpiewanie Sub Tuum praesidium (160) „której zgromadzenie oświadczyło wielka przychylność grając na instrumentach i inną wyrażając applikacyą” (161) „śpiewało zgromadzenie siedmioraką modlitwę za szczęśliwe odłożenie statku konwenckiego” (163) „śpiewanie psalmu i Ave maris stella” (167) „zgromadzenie na górze psalmy pokutne odprawowało, a wieczór przed litanią i nazajutrz przed medytacją figurą śpiewało” (168) „Zgromadzenie tedy odśpiewało na chory z Ich Mc księżami kolegiackiemi wigilie, sumę [...] chorałem śpiewało” (184) „[ksieni] dla oświadczenia mu wdzięczności swojej zgromadzenie całe mu prezentowała i zakonnice w furcie koncerta grały na okazanie z jego grzeczności ukontentowania” (195) „która przyjmowana z wielkimi aplauzami. Gdy na schody wchodziła z N.P.J. ksienią, zakonnice na nowej galeryi z muzyką ją witały” ( 205) „Msza śpiewana” (204) „pogrzeb jak zwyczaj, suma fraktem i z trębaczami” (207)81 79 Obaj mieli krewne w klasztorze. Dali zgromadzeniu jałmużnę, prosząc o modlitwę, KBS, s. 129. 80 Żadna Moszyńska nie była rodzoną siostrą Krzysztofa Hilarego Szembeka, być może osoby te łączyło dalsze pokrewieństwo. Symforoza Moszyńska, z domu Niszczycka, żona Łukasza, była podstoliną radomską. 81 Sposób odprawiania egzekwii świadczy o różnicy statusu obu zmarłych mniszek w zgromadzeniu – Borowska przez kilkanaście lat chorowała i nie obejmowała żadnego urzędu. Przy jej ciele w nocy nie czuwały siostry, tylko „przez noc śpiewały przy ciele dwie babki szpitalne z miasta z rozkazu przełożonej”, KBS, s. 204. Magdalena Walter-Mazur 78 Rok 1777 Uroczystość lub okazja konsekracja Franciszki Czarneckiej 1778 1779 – wizyta księcia Szembeka 1780 wizyta archidiakona krakowskiego Józefa Olechowskiego Oprawa muzyczna „wychodziło z nią do kościoła zakonnic cztery do śpiewania” (213)82 – „któremu dano obiad wspaniały i podczas którego grały zakonnice sympchonie [sic!] różne, za co mocno J.P. ksieni dziękował i zakonnicom wielką uprzejmość okazywał” (221) „[ksieni] kazała zgromadzeniu grać na instrumentach, czym mocno był ukontentowany” (230) 82 Konsekracja ta odbyła się dość skromnie, msza była czytana. Być może z powodu problemów finansowych klasztoru w tym roku. Muzyka jako element klasztornych uroczystości benedyktynek w XVIII w. Magdalena Walter-Mazur Katedra Muzykologii Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu 79 Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 57–80 Muzyka jako element klasztornych uroczystości w świetle XVIII-wiecznych archiwaliów benedyktynek kongregacji chełmińskiej Streszczenie W artykule przedstawiono różne formy muzykowania XVIII-wiecznych benedyktynek, nie tylko w ramach odprawianej przez nie liturgii. Autorka wykorzystuje wytworzone przez benedyktynki kongregacji chełmińskiej źródła, m.in. zwyczajniki, kroniki, rejestry wydatków, rękopisy muzyczne. Ukazują one pewną gradację stosowanej praktyki muzycznej, uzależnioną od stopnia jej „odświętności”. Najprostszą formą był śpiew jednogłosowy bez akompaniamentu (chorał i pieśni), następnie śpiew wielogłosowy, wreszcie śpiew z towarzyszeniem organów. Na najważniejsze uroczystości przygotowywano wykonania muzyki wokalno-instrumentalnej, która wymagała od wykonawców profesjonalnego przygotowania muzycznego. Tego typu oprawę muzyczną liturgii często powierzano wynajmowanym okolicznym kapelom, ale w niektórych klasztorach w XVIII w. udało się stworzyć własne zespoły wokalno-instrumentalne złożone z zakonnic. Działały one m.in. w Jarosławiu, Nieświeżu, Sandomierzu i we Lwowie. Najwięcej informacji na temat praktyki muzycznej dostarczają zwyczajniki, mianowicie: Porządki chorowe (fragment sandomierskiego rękopisu liturgiczno-muzycznego L 1651) oraz lwowski rękopis D4, zawierający Porządek godzin y zabaw zakonnych przez cały dzień w regule opisanych i dwie redakcje Porządków chorowych. Pozwalają one porównać sposób wykorzystania muzyki w obu klasztorach podczas różnych świąt i okazji liturgicznych, takich jak: Boże Narodzenie, wielki post, Triduum Paschalne, Pogrzebek NMP i Jej Wniebowzięcie. Z kolei z kroniki klasztoru sandomierskiego można się dowiedzieć, przy jakich jeszcze okazjach zakonnice starały się o uświetnienie liturgii i jak wykorzystywały muzykę dla zapewnienia sobie przychylności ważnych dla klasztoru osób. Słowa kluczowe benedyktynki, muzyka w klasztorach żeńskich, muzyka w liturgii, uroczystości w klasztorach żeńskich, Sandomierz, Lwów Magdalena Walter-Mazur 80 Magdalena Walter-Mazur Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, p. 57–80 Department of Musicology Adam Mickiewicz University in Poznań Music as the element of monastic celebrations in the light of 18th century archives of Benedictine nuns congregation in Chełmno Summary th The article presents various forms of making music by 18 century Benedictines, not only within the frames of celebrated liturgy. The author uses sources created by Benedictines of Chełmno, including the directories, chronicles, registries of expenditures, musical manuscrpits. They show certain gradation of their music practice, dependent on the degree of its ”festivity”. The simplest form was singing in unison without accompaniment (chorale and songs), then polyphonic singing, and finally singing with an organ accompaniment. For the most important celebrations were prepared performances of vocal and instrumental, which required from the performers professional preparation. This type of musical setting for the liturgy was often entrusted to local bands, but some convents in 18th century were able to create their own vocal and instrumental groups consisting of nuns. They have acted for instance in Jarosław, Nieśwież, Sandomierz, and Lviv. Most of the information on the musical practice is provided by the directories, namely Porządki chorowe (Choir schedules) (part of liturgical and musical manuscript of Sandomierz – L 1651) and D4 manuscript of Lviv, containing Porządek godzin y zabaw zakonnych przez cały dzień w regule opisanych (The time schedule of monastic games described in the regulation for the whole day) and two editions of Porządki chorowe. They allow to compare the way of using music in two monasteries during the various feasts and liturgical occasions such as Christmas, Lent, Paschal Triduum, or The Assumption of the Virgin Mary. In turn, from the chronicle of the monastery of Sandomierz one can find out at what other religious occasions the nuns were trying to add splendor to the liturgy, and how they used music to ensure the goodwill of the people important for the monastery. Keywords Benedictine Nuns, music in nunneries, music in liturgy, solemnities in nunneries, Sandomierz, Lviv Ewa Hauptman-Fischer Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 81–93 Gabinet Zbiorów Muzycznych Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie Rerum patris Pii Hancke. O muzykaliach nyskiego dominikanina* Kolekcja Kolekcja nut o. Piusa Hanckego jest jedną z wielu przechowywanych w Gabinecie Zbiorów Muzycznych w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie1. Rękopisy muzyczne znajdujące się w tej bibliotece pochodzą ze Śląska i potocznie nazywane są „kolekcją wrocławską”. Jej historia jest badaczom znana, przedstawili ją m.in. Ernst Kirsch, Maria Burchard oraz Agnieszka Drożdżewska2. Losy bibliotek śląskich klasztorów dominikańskich znane są dzięki monografii Krystyny Zawadzkiej3, która skoncentrowała * Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientific work financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016. 1 Niniejszy artykuł jest uzupełnioną wersją referatu wygłoszonego w Poznaniu na ogólnopolskiej konferencji muzykologicznej Kultura muzyczna w perspektywie źródłoznawczej (Poznań, 22–23 IX 2011 r.). Referat ten ukazał się w języku angielskim pt. The mysterious provenance and uncommon repertoire of the music collection belonging to the Dominican Pius Hancke w „Interdisciplinary Studies in Musicology”, 11, 2012, s. 155–168. Wszystkie rękopisy omawiane w niniejszym artykule przechowywane są w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie, Gabinecie Zbiorów Muzycznych (dalej: BUW, GZM). 2 Literaturę na ten temat zob.: E. Hauptman-Fischer, Muzykalia poklasztorne w Gabinecie Zbiorów Muzycznych Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie – identyfikacja i inwentaryzacja, „Hereditas Monasteriorum”, 1, 2012, s. 438–441. Prawdopodobnie już podczas gromadzenia muzykaliów z terenu Śląska w Królewskim Akademickim Instytucie Muzyki Kościelnej (Königliches Akademisches Institut für Kirchenmusik) zbiory poszczególnych ośrodków klasztornych zostały rozproszone, tzn. porządek ułożenia rękopisów nie odzwierciedlał proweniencji, ułożono je nie według ośrodków, ale według nazwisk kompozytorów, a utwory anonimowe – według gatunków. Tę formę porządkowania rękopisów przejął, wraz ze zbiorami powyższej instytucji, Instytut Muzyczny Uniwersytetu w Breslau (Musikalisches Institut bei der Universität Breslau). Dowodzą tego dawne wrocławskie sygnatury Mf. i Mq. – pierwszym rozproszeniem było bowiem podzielenie rękopisów według formatów: Manuscriptum folio, Manuscriptum quarto. Naturalną koleją rzeczy taki układ źródeł zachowano również w GZM BUW, który w 1952 r. przejął w depozyt zbiory Zakładu Muzykologii Uniwersytetu Wrocławskiego (od 1945 r. następcy niemieckiego Instytutu Muzycznego Uniwersytetu w Breslau). Wiele rękopisów nie ma wpisanych not proweniencyjnych, zatem możliwość poznania całości kolekcji poszczególnych klasztorów czy parafii została bezpowrotnie utracona. 3 K. Zawadzka, Biblioteki klasztorne Dominikanów na Śląsku (1239–1810) (Acta Universitatis Wratislaviensis, 2121, Bibliothecalia Wratislaviensia, 5), Wrocław 1999. Ewa Hauptman-Fischer 82 się na księgozbiorach bibliotecznych. Muzykalia były z nich wyłączone. W klasztorach dominikańskich (i nie tylko) księgi liturgiczne i chórowe oraz nuty używane do oprawy muzycznej liturgii były wyodrębnione z ogólnego księgozbioru, nadzorowanego przez lektora, przeora lub kaznodzieję konwentu, i pozostawały pod opieką kantora4. Po kasacie w 1810 r. zbiory bibliotek klasztorów śląskich uległy rozproszeniu: najcenniejsze przewieziono do Wrocławia, mniej cenne trafiły do bibliotek gimnazjalnych i kościelnych, na aukcje, a gdy nie znalazły chętnych – na makulaturę5. XVIII-wieczna kolekcja nut dominikanina Piusa Hanckego jest zbiorem bardzo ciekawym, głównie za sprawą repertuaru, ale także z powodu jej dotychczas nieustalonej proweniencji. Obecnie tworzy ją 55 rękopisów opatrzonych notami własnościowymi Hanckego – najczęściej „Rerum patris [lub: fratris] Pii Hancke S.Ord. Praedm”. Zawiera 126 utworów, a spośród podobnych kolekcji proweniencji kościelnej wyróżnia ją obfitość repertuaru na harfę. Jak wskazują dawne sygnatury, pierwotnie zbiór był z pewnością większy. Hancke tylko niektórym rękopisom nadawał sygnatury, najwyższa w zachowanym zbiorze to 157, więc co najmniej tyle rękopisów liczyła jego kolekcja. Co najmniej dwa6 znalazły się w posiadaniu innego posesora – Weissego, który w nieznanych okolicznościach zgromadził kilkadziesiąt rękopisów muzycznych pochodzących z różnych klasztorów i parafii7. Na nieszczęście wiele z nich zaopatrzył w nowe, jednolite okładki (na których zapisał tytuł utworu i własne nazwisko), niszcząc przy okazji wiele pierwotnych not proweniencyjnych, w tym, być może, także pochodzących z kolekcji Hanckego. Właściciel Biogram nieznanego bliżej Piusa Hanckego zamieścił w monografii nyskiego klasztoru dominikanów Kazimierz Dola8. Wiemy zatem, że urodził się w 1711 lub 1712 r. w Witkowie koło Kamiennej Góry, w 1734 r. wstąpił do zakonu dominikanów, a 8 IX 1737 r. w kościele św. Idziego we Wrocławiu przyjął święcenia kapłańskie. W latach 1756–1757 pełnił funkcję kapelana zamkowego w należącym wówczas do Larischów Kamieniu Śląskim, a w 1761 r. był zakrystianem w klasztorze dominikanów w Opolu. 29 IX 1764 r. został przełożonym (wikariuszem-superiorem) domu dominikanów 4 Ibidem, s. 92. 5 Ibidem, s. 87. 6 BUW, GZM, RM 5119 (nota proweniencyjna Hanckego na okładce głosu organowego) i RM 5462 (na nowej okładce nota „Weisse [poniżej:] Rerum Hancke”). 7 Najczęściej przyjmuje się, że chodzi tu o Karla Weißa, zakonnika, kierownika chóru w opactwie kanoników regularnych św. Augustyna na Piasku we Wrocławiu, por. P. Maculewicz, Unicum Vivaldiego w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, [w:] S. Paczkowski (red.), Muzyka wobec tradycji. Idee – dzieło – recepcja (Studia et Dissertationes Instituti Musicologiae Universitatis Varsoviensis, Seria B, 14), Warszawa 2004, s. 283; C. Bacciagaluppi, Rom, Prag, Dresden. Pergolesi und die Neapolitanische Messe in Europa (Schweizer Beiträge zur Musikforschung, 14), Kassel i in. 2010, s. 140. Jest to jednak tylko hipoteza. 8 K. Dola, Dominikanie w Nysie 1749–1810. Przyczynek do historii zakonu i miasta (Z Dziejów Kultury Chrześcijańskiej na Śląsku, 52), Opole 2009, s. 116. „Rerum patris Pii Hancke”. O muzykaliach nyskiego dominikanina 83 w Nysie, stanowiącego wikariat klasztoru wrocławskiego9. Funkcję tę pełnił do śmierci w 1798 r. Tę drogę życiową potwierdzają noty własnościowe na rękopisach z jego kolekcji. Na dwóch znajdują się, późniejsze niż karta tytułowa, noty „Ad usum Chori Oppoliensis ad S.S. N.N. Georgi et Adalberti”10. Zostały one zatem wypożyczone klasztorowi opolskiemu zapewne (choć to tylko hipoteza) w okresie, gdy Hancke w nim przebywał11. Na odwrocie karty tytułowej innego rękopisu12 znajduje się pokwitowanie odbioru siana w 1746 r. w miejscowości Karłubiec (Karlubitz)13, co może wskazywać, że powstał on w okresie jego posługi w kaplicy zamkowej Larischów14. W 1743 r. Magdalena Engelburg-Kriszkowitz von Larisch, ówczesna właścicielka zamku w Kamieniu, zawarła umowę z ojcem Gonzalesem Schreinitzerem, przeorem dominikanów klasztoru opolskiego, w sprawie obsadzenia kapelanii zamkowej. Kapelan, wybrany z opolskiego konwentu, miał codziennie odprawiać mszę i mógł mieszkać w zamku. Wynagrodzenie za posługę, 30 guldenów rocznie, otrzymywał nie tylko kapelan, ale także klasztor w Opolu15. Zatem Pius Hancke przed otrzymaniem kapelanii w Kamieniu musiał być zakonnikiem w klasztorze opolskim. Prawdopodobnie tam też wrócił po okresie rezydowania w zamku rodziny Larischów. Być może z klasztoru opolskiego pojechał do Nysy. Z pobytem w domu nyskim wiąże się tylko jedna nota własnościowa – „Pertinet Patri Pio Hancke Ordinis Prædicatorum Nissensis”16. Datacja rękopisów Wśród not własnościowych na rękopisach jego kolekcji pojawiają się określenia „frater” lub „pater”. Ponieważ znamy datę jego wstąpienia do zakonu i uzyskania święceń kapłańskich, wydawałoby się, że na tej podstawie można datować rękopisy. Niestety, w grupie nut należących do br. Hanckego znajdują się także rękopisy powstałe po 1737 r., kiedy mógł podpisywać się jako „pater”, np. opatrzony notą „Fratris Pÿ Hancke Ordinis Praed’m 1769”17. Przyjmujemy zatem, że tylko użycie określenia „pater” uprawnia nas do wskazania 1737 r. jako terminus post quem. Ustalenie terminus post quem 9 Ibidem, s. 59. 10 BUW, GZM, RM 4993 i RM 5514. 11 W zbiorach BUW znajduje się karta tytułowa rękopisu bez sygnatury, którego właścicielem był Johannes Georg Hancke z identycznym późniejszym wpisem „Ad usum Chori Oppoliensis ad S.S. N.N. Georgi et Adalberti”. Być może Johannes Georg Hancke był spokrewniony z o. Piusem. 12 BUW, GZM, RM 6681. 13 Karlubitz, ob. Karłubiec – dzielnica Gogolina, miasta położonego w odległości około 30 km od Opola i 10 km od Kamienia Śląskiego. 14 W tym miejscu chciałabym podziękować Panu Aleksandrowi Laryszowi za konsultację dotyczącą dóbr rodzinnych w XVIII w. 15 F. Grabelus, Dzieje parafii św. Jacka w Kamieniu Śląskim, Opole 2005, s. 62, 84–85. 16 BUW, GZM, RM 5896. 17 Ibidem, RM 5454. Ewa Hauptman-Fischer 84 dla 11 rękopisów z ariami operowymi Hassego, Giacomellego i Grauna było możliwe dzięki poznaniu dat powstania bądź pierwszego wykonania poszczególnych oper. Rękopisów oryginalnie datowanych jest tylko pięć: z lat 173718, 176419, 176720, 176921 i 177122. Repertuar wokalno-instrumentalny czterech ostatnich, powstałych zapewne już w Nysie23, przeznaczony był do wykonania w trakcie liturgii i sądzę, że w takim celu był wykorzystywany. Stanowią one zatem świadectwo kultury muzycznej nyskiego konwentu dominikanów w XVIII w. Grupę rękopisów „nyskich” udało się powiększyć do 11 dzięki analizie kart tytułowych. Otóż na podstawie duktu not proweniencyjnych kolekcję Piusa Hanckego można podzielić na dwie grupy. Jedną z nich tworzy dziewięć rękopisów (posiadających noty), w tym dwa z lat 1764 i 1767, czyli powstałe zapewne w Nysie. Można więc ostrożnie przypuszczać, że pozostałe siedem także tu powstało24. Skryptorzy Nuty Hanckego były pisane przez wielu kopistów, z których 14 zostawiło swój podpis. Swoją pracę sygnowali również korektorzy. Zwracają uwagę nazwiska trzech korektorów rękopisu RM 5302 (najpewniej powstałego w Nysie), Johannesa Böhma, Michaela Kruschego i Josepha Piechatzega25, które pojawiają się także w dwóch rękopisach spoza kolekcji Hanckego26, w tym w unikatowym przekazie Credo Antonia Vivaldiego27. Prawdopodobnie byli oni związani z Nysą. Michael Krusche, który 18 Ibidem, RM 5632. 19 Ibidem, RM 5285. 20 Ibidem, RM 5165. 21 Ibidem, RM 5454, tu kopista: Spribille [z Nysy]. Kopista ten w rękopisie RM 5375, nienależącym do kolekcji Hanckego, podpisał się „Spribille a Nissae”. 22 Ibidem, RM 4488, tu korektor: Joseph Wolf, związany z Wrocławiem. 23 Wątpliwości można mieć w wypadku rękopisu datowanego na 1764 r., skoro Hancke superiorem nyskim został dopiero we wrześniu tego roku. 24 Ibidem, RM 4457/22; RM 5298; RM 5302; RM 5442; RM 5465; RM 5496; RM 5518. 25 Ibidem, RM 5302. 26 Ibidem, RM 5046; RM 5360. 27 Ibidem, RM 5046. Rękopis ten jest jedynym znanym przekazem tego dzieła. Badacze wciąż jeszcze dyskutują nad jego atrybucją. P. Ryom, Verzeichnis der Werke Antonio Vivaldis (RV). Kleine Ausgabe, Leipzig 1974, s. 105, zaliczył Credo do utworów o ustalonym autorstwie i umieścił w swoim katalogu dzieł Vivaldiego pod numerem RV 592. Z kolei M. Talbot, Vivaldi, przeł. H. Dunicz-Niwińska, Kraków 1988, s. 222, uważa autorstwo Vivaldiego za wątpliwe. Okładkę rękopisu RM 5046 sporządził i podpisał swym nazwiskiem wspomniany już Weisse. Postać ta wiąże rękopis Credo z kolekcją Hanckego. Zbieżne są także nazwiska skryptorów. Owe powiązania analizował już P. Maculewicz, Unicum Vivaldiego, s. 282 i n., według którego rękopis Credo powstał prawdopodobnie w klasztorze dominikanów we Wrocławiu. Jednak badania nad kolekcją Hanckego każą wspomnianych przez Piotra Maculewicza kopistów (korektorów) łączyć ze środowiskiem nyskim, a nie wrocławskim. „Rerum patris Pii Hancke”. O muzykaliach nyskiego dominikanina 85 podpisywał się również jako Joannes Michael Krusche28, był właścicielem rękopisu harfowego29, pisanego duktem występującym w wielu rękopisach Hanckego. Posiadanie przez Hanckego i Kruschego rękopisów przeznaczonych na harfę nie musi, choć może, świadczyć o wspólnym zainteresowaniu harfą, instrumentem nieczęstym w klasztorach. Pojawienie się na jednym z rękopisów „nyskich” nazwiska korektora Josepha Wolffa30 może wskazywać, że Pius Hancke pozyskiwał repertuar i zamawiał (zlecał) kopiowanie nut we Wrocławiu. Źródła poświadczają działalność Josepha Wolffa w charakterze skryptora i redaktora przez prawie 20 lat. Pierwsze jego rękopisy z lat 1753–1755 związane są z wrocławskim kościołem św. Macieja31. W 1755 r. był słuchaczem drugiego roku filozofii w kolegium jezuitów i muzykiem w kościele św. Macieja32. Kolejne, z lat 1770–1771, związane są z dwoma wrocławskimi opactwami, kanoników regularnych św. Augustyna na Piasku33 i norbertanów34, oraz z kolekcją Hanckego35. Pius Hancke z pewnością często bywał we Wrocławiu z racji pełnionej w klasztorze funkcji i zależności od przeora klasztoru wrocławskiego. Prawdopodobnie przy okazji swoich podróży do Wrocławia zamawiał interesujące go nuty do własnej kolekcji. Muzyka w klasztorze nyskim w świetle kolekcji Hanckego Kazimierz Dola, na podstawie wysokości honorarium wypłaconego około 1800 r. kapeli muzycznej w klasztorze nyskim, wyliczył, że składała się ona z 10–12 osób, nie licząc organisty i kantora36. Tenże badacz wymienia odprawiane w kościele klasztornym nabożeństwa. Naszą uwagę zwracają: uroczysta msza śpiewana, z procesją i udziałem zespołu instrumentalistów, odprawiana we wtorki i soboty; uroczyste nabożeństwa różańcowe, śpiewane pod przewodnictwem kantora przez dwa chóry na przemian, odprawiane w niedziele i święta; śpiewane nabożeństwo św. Wincenta Ferreriusza37; msza z uroczystym rekwiem za zmarłych braci i siostry z rodziny domi28 BUW, GZM, RM 5360. W rękopisie RM 5375, przepisanym przez Spribillego z Nysy, korektorem był „J.M.K.”; być może są to inicjały Joannesa Michaela Kruschego, co ostatecznie wiązałoby go z Nysą. 29 Ibidem, RM 5650. 30 Ibidem, RM 4488. 31 Ibidem, RM 4165; RM 4380; RM 4726; RM 4770; RM 5241; RM 5338. 32 Ibidem, RM 5338, podpis pod partią drugich skrzypiec: „Descripsit Josephus Wolff. Fidicen ad S. Ma thiam. Ph[ilosoph]us in annum 2dum. Anno 1755”. 33 Ibidem, RM 4978 z 1770 r. 34 Ibidem, RM 4606 z 1771 r. Znajdowało się ono nieopodal klasztoru dominikanów. 35 Ibidem, RM 4488 z 1771 r. 36 K. Dola, Dominikanie, s. 77 – organista otrzymywał 8 talarów, kantor 6, dla pozostałych muzyków przeznaczono do podziału 52 talary. 37 Ibidem, s. 78 – w 1773 r. o. Pius pisał, że nabożeństwo to jest w Nysie „a multis annis cantatur”. Składały się na nie: odśpiewanie różańca przed wystawionym Najświętszym Sakramentem, kazanie oraz msza święta. Odprawiano je przez siedem kolejnych piątków poprzedzających wspomnienie liturgiczne św. Wincentego. 86 Ewa Hauptman-Fischer nikańskiej odprawiana raz w miesiącu; wieczorna modlitwa brewiarzowa (kompleta), a zwłaszcza jej zakończenie, najczęściej śpiewana antyfona Salve Regina, na którą w wielu klasztorach dominikańskich dzwoniono powtórnie38. Z informacjami tymi współgra, a także przynosi dodatkowe informacje, repertuar rękopisów grupy „nyskiej” Hanckego: – trzy litanie loretańskie, – dwie msze, – ofertorium na święto Trzech Króli, – cztery antyfony Salve Regina, – dwie arie de tempore; pierwsza, O quam suavis, Domine, to antyfona przeznaczona na święto Bożego Ciała, śpiewana przed Magnificat w pierwszych nieszporach. Druga, Hic Deum adorate devoti clientes, jest prawdopodobnie swobodną parafrazą tekstu biblijnego39, – aria z podwójnym tekstem, łacińską antyfoną Veni sancte Spiritus, reple tuorum corda fidelium oraz niemieckim utworem pasyjnym Wo bleibst du denn so lange, – aria okolicznościowa (na dzień imienin) z nieliturgicznym tekstem w języku niemieckim. Niewielka liczba źródeł nie pozwala na wyciągnięcie wniosków o składzie kapeli, zwłaszcza w ujęciu chronologicznym, ale możemy wskazać występujące w źródłach instru mentarium. Większość rękopisów grupy „nyskiej” przeznaczona jest na małą obsadę: 1. Głos lub chór, dwoje skrzypiec i organy (tzw. Kirchentrio), w trzech litaniach40 i okolicznościowej arii41. 2. Klasyczne Kirchentrio powiększone o dwie trąbki clarino, w uroczystej mszy42. 3. Podstawowa obsada powiększona o wiolonczelę, w dwóch antyfonach Salve Regina43. 4. Jak wyżej, z dodanymi kotłami, w ofertorium na święto Trzech Króli44. 5. Mała obsada powiększona o altówkę, w antyfonie Salve Regina45 i dwóch ariach de tempore46. 38 B. Prawdota [J. M. Bocheński], O liturgji dominikańskiej, Lwów 1931, dostępne także online: http://www. dominikanie.com/olitop.htm (dostęp: 28 XI 2011 r.). 39 Obie arie to kontrafaktury arii operowych Carla Heinricha Grauna, zob. RISM A/II: 300510991. 40 BUW, GZM, RM 5285 z 1764 r.; RM 5302; RM 5298. 41 Ibidem, RM 5518. 42 Ibidem, RM 5165 z 1767 r. 43 Ibidem, RM 5454 z 1769 r. 44 Ibidem, RM 5442. 45 Ibidem, RM 5465. 46 Ibidem, RM 4457/22. „Rerum patris Pii Hancke”. O muzykaliach nyskiego dominikanina 87 6. Mała obsada powiększona o dwie pary instrumentów dętych – trąbki clarino i rogi, w mszy47. 7. Nietypowy skład: sopran, altówka, violone, fagot, dwa flety i dwie harfy, w arii (z podwójnym tekstem)48. Do wyciągnięcia wniosków o posiadanym przez nyską kapelę klasztorną instrumentarium uprawniają nas jedynie datowane rękopisy. Z pewnością zespół dysponował stałym składem, nazywanym przeze mnie w powyższym zestawieniu małym, w którym były organy oraz dwoje skrzypiec. W rękopisie z 1769 r. znajduje się głos wiolonczeli, a w tym z 1771 r. podstawowy skład został powiększony o dwie pary instrumentów dętych, rogi i trąbki clarino. Jest to typowy skład XVIII-wiecznej kapeli klasztornej. Wydaje się zatem, że od lat 70. XVIII w. klasztor nyski posiadał już zespół o typowym dla tego okresu składzie kapeli. Z nieco innych względów interesujący wydaje się rękopis RM 5496, ostatni w powyższym zestawieniu. Zastosowane instrumentarium pozwala sądzić, że utwór był raczej przeznaczony do muzykowania w klasztorze, a nie podczas liturgii. Zaskakujące są partie dla dwóch harf. Możemy przypuszczać, że ojciec Hancke sam grywał na tym instrumencie, ale kim był drugi harfista? Inny zakonnik? Może wspominany już właściciel rękopisu harfowego Joannes Michael Krusche? Utwory znajdujące się w omawianych źródłach są w większości anonimowe. Zidentyfikowano dwie arie z rękopisu RM 4457/22. Obie są autorstwa Carla Heinricha Grauna, jedna jest kontrafakturą arii z opery Demofoonte, druga z Catone in Utica49. Rola utworów na harfę Kolekcja dominikańskiego zakonnika, z racji licznego repertuaru przeznaczonego na harfę – instrument nieczęsto spotykany w klasztorach – jest wyjątkowa na tle innych zbiorów klasztornych i kościelnych50. Prócz omówionej wyżej muzyki wokalno-instrumentalnej w kolekcji znajduje się także dziewięć rękopisów z muzyką wyłącznie 47 Ibidem, RM 4488 z 1771 r. 48 Ibidem, RM 5496. 49 Praktyka kontrafaktury była w XVIII w. powszechnie stosowana w klasztorach. Polegała na adaptacji innego dzieła, najczęściej fragmentów oper cenionych ówcześnie kompozytorów, na potrzeby liturgii. Świecki tekst zastępowano tekstem liturgicznym bądź ogólniej – religijnym. 50 W zachowanych rękopisach pojawiają się dwie nazwy: „harpa” oraz „cithara” lub „cytara”. Wątpliwości, o jaki instrument chodzi w przypadku drugiej nazwy, rozwiewają źródła, w których na karcie tytułowej wymieniona jest „cithara”, a wewnątrz odnajdujemy głos przeznaczony na „harpę”, np. ibidem, RM 5616 i RM 6681. Nie mam wątpliwości, że obu określeń Hancke używał na oznaczenie jednego instrumentu – harfy. Z kolei w rękopisie RM 5896 w nagłówkach utworów nie zapisano, na jaki instrument utwór jest przeznaczony. W niektórych utworach można jednak wyróżnić fakturę klawesynową z często powtarzanym dźwiękiem basowym w lewej ręce. Harfistka Maria Christina Cleary wskazała mi w innych utworach tego rękopisu zapis palcowania typowy dla harfy. W tym miejscu składam jej serdeczne podziękowania za naszą rozmowę i cenne uwagi. 88 Ewa Hauptman-Fischer instrumentalną. Niestety, żadnego z zapisanych tam utworów nie udało się zidentyfikować51. W najwcześniejszym z datowanych rękopisów kolekcji, z 1737 r., partia harfy jest bardzo prosta52. W innych rękopisach partie przeznaczone na ten instrument wymagają od wykonawcy nieco większych umiejętności. Generalnie partie prawej ręki są zdecydowanie trudniejsze od lewej. Dostrzegamy podział na linię melodyczną graną prawą ręką oraz stosunkowo prosty akompaniament lewej ręki. W niektórych przypadkach partia lewej ręki dubluje partię basso continuo (b.c.)53. Najbardziej wymagająca partia lewej ręki znajduje się w anonimowym Concerto ex C54. Jest niezależna od głosu organowego realizującego partię b.c., urozmaicona rytmicznie, zdarzają się też dłuższe, kilkutaktowe przebiegi szesnastkowe. W utworach instrumentalnych harfa jest traktowana jako jeden z instrumentów solowych, niekiedy wiodący. W Concerto ex D55 harfa i skrzypce mają równorzędne, ciekawe partie, w dużej mierze prowadzone unisono, jednak harfie powierzono wiele odcinków solowych (trwających od kilku do kilkudziesięciu taktów), w trakcie pauz pierwszych skrzypiec. W jednym z utworów znajdujemy partie na harfę, flet traverso i róg myśliwski56. To jedyny utwór, w którym lewa ręka harfy – z braku innego instrumentu – odgrywa rolę b.c. Partie harfy i fletu są bardzo podobne, w wielu miejscach instrumenty grają unisono. Jednak harfa jest tu traktowana jako instrument solowy, podczas gdy w partii fletu zdarzają się fragmenty o niższej tessyturze i dłuższych wartościach rytmicznych. Co ciekawe, partia rogu nie jest jedynie wypełnieniem harmonicznym, ale partią całkowicie samodzielną, wymagającą niemałych umiejętności. Czy Pius Hancke, kopiując te nuty, miał na myśli konkretnych instrumentalistów? Czy rękopis zawierający ten utwór powstał w czasie, gdy Hancke przebywał w zamku Larischów, i był tam używany do muzykowania domowego? Obecność harfy nie dziwi nas w przypadku utworów instrumentalnych, które mog ły być oryginalnie skomponowane na harfę. Ciekawsze wydają się te utwory, które w swojej oryginalnej obsadzie harfy nie miały. Jest wysoce prawdopodobne, że były one autorskimi aranżacjami Piusa Hanckego lub zatrudnionych kopistów. Charakter tych aranżacji wskazuje na adaptację partii innego instrumentu, prawdopodobnie klawiszowego. Podobne aranżacje odnajdujemy także w muzyce wokalno-instrumentalnej, a dokładniej w ariach operowych i kontrafakturach. W rękopisach, w których nie skopiowano partii b.c., harfa przejmuję tę rolę, np. we włoskich ariach z opery Geminiana Giacomellego Nitocri regina d’Egitto57 lewa ręka harfy realizuje b.c., prawa natomiast 51 Głównie na podstawie bazy RISM. 52 Ibidem, RM 5632. 53 Zob. np. ibidem, RM 4490 – sonata na harfę, skrzypce i b.c. 54 Ibidem, RM 5636 – koncert na harfę, dwoje skrzypiec, violę, wiolonczelę obligato i b.c. 55 Ibidem, RM 5637 – koncert na harfę, dwoje skrzypiec i basso (głos basso zaginiony). 56 Ibidem, RM 6681. 57 Ibidem, RM 5664; RM 5665. „Rerum patris Pii Hancke”. O muzykaliach nyskiego dominikanina 89 dubluje partię skrzypiec. Jedynym urozmaiceniem melodii jest niekiedy jej przenoszenie o tercję w górę, rzadziej w dół58. W utworach, w których przepisano głosy instrumentów realizujących b.c., aranżacje głosu harfy przybierają różną postać. Najprostszy jej wariant obserwujemy w kontrafakturze arii z opery Alfonso Johanna Adolpha Hassego59. Prawa ręka harfy dubluje głos skrzypiec, lewa natomiast powiela partię b.c., realizowaną w tym przypadku przez organy. Bardzo rzadko w kolekcji Hanckego rola harfy sprowadzona jest do instrumentu akordowego, którego zadaniem jest wypełnienie harmoniczne faktury muzycznej. Pierwszy taki przypadek odnajdujemy w rękopisie RM 5342, gdzie w obsadzie przewidziane są skrzypce solo, zdecydowanie wiodący instrument, któremu harfa jedynie akompaniuje. Drugi przypadek związany jest z omawianym już wcześniej rękopisem RM 5496, w którym są głosy dla dwóch harf. Harfa druga realizuje dosyć prosty akompaniament akordowy. Pierwsza natomiast pełni funkcję instrumentu melodycznego, grając często unisono z fletem. Lewa ręka harfy pierwszej dubluje partię b.c. realizowaną przez fagot i violone. Najciekawsze, moim zdaniem, opracowanie głosu harfy znajduje się w aranżacji arii G. Giacomellego z Nitocri regina d’Egitto w rękopisie RM 5515. Wprawdzie lewa ręka dubluje głos basu, ale prawa jest udanym uzupełnieniem głosu skrzypiec. Początkowo harfa odgrywa rolę harmonicznego, akordowego akompaniamentu dla koncertującej partii skrzypiec, później zaś staje się instrumentem równorzędnym, realizującym często tę samą co skrzypce melodię, nierzadko przeniesioną o tercję wyżej. Dodatkowo harfa gra często dwudźwięki lub pełne akordy. Ciekawy jest sposób pozyskiwania nut na harfę. O. Hancke po części je kopiował (lub zlecał komuś ich przepisanie), po części aranżował (lub zlecał aranżację) kopiowanych utworów poprzez dodanie partii harfy tam, gdzie w oryginalnej obsadzie jej nie było. Przepisywanie wyłącznie tych partii, które można było w danym klasztorze wykonać, to praktyka bardzo powszechna w XVIII w. Pozyskiwanie nut było drogie i wymagało sporego zachodu. Kopiowano zatem tylko to, co można było wykorzystać. O. Hancke również pozyskiwał tylko ten repertuar, który mógł być wykorzystany. Oczywista wydaje się myśl, że on sam grał na harfie, a rękopisy z jego kolekcji nie należały do klasztoru, lecz były jego prywatną własnością. I to również wyróżnia ten zbiór spośród innych o proweniencji klasztornej. Arie operowe W kolekcji Hanckego znajdują się nie tylko kontrafaktury powszechnie występujące w repertuarze kościelnym XVIII w., ale również oryginalne arie z włoskim tekstem. Są to arie z: 58 W bazie RISM znajduje się około 30 innych odpisów fragmentów wspomnianej opery. W żadnym z nich nie ma w obsadzie harfy. 59 BUW, GZM, RM 5661. W obsadzie tej opery nie ma harfy, por. RISM A/II: 270.000.668. 90 Ewa Hauptman-Fischer – trzech oper Carla Heinricha Grauna: Ifigenia in Aulide60, Demofoonte61, Catone in Utica62; – jednej opery Geminiana Giacomellego, Nitocri regina d’Egitto63; – pięciu oper Johanna Adolfa Hassego: Alfonso64, Didone abbandonata65, Ipermestra66, Semiramide riconosciuta67, Cajo Fabricio68; – jednej opery Francesca Fea, Siface re di Numidia69. Kontrafaktury włoskich arii operowych są bardzo licznie reprezentowane w kościelnych kolekcjach Śląska. Tomasz Jeż odnotował około 200 rękopisów zawierających repertuar związany ze szkołą neapolitańską70. Rękopisy kolekcji Hanckego powiększają tę liczbę o kolejne osiem71. Trzeba podkreślić, że w jego kolekcji połowa arii to utwory z oryginalnym tekstem włoskim. Czy były one – jako prywatne nuty dominikanina – wykorzystywane do domowego, amatorskiego muzykowania? Nie byłby to jedyny taki przypadek, świadectwem takiej praktyki mogą być znajdujące się w naszych zbiorach tabulatury cystersów z Krzeszowa72. A może Hancke kopiował interesujący go, świecki repertuar, a dopiero z czasem dodawał nowy tekst, umożliwiający wykorzystanie utworu w kontekście liturgicznym? Jako przykład mogłaby posłużyć aria J. A. Hassego z opery Ipermestra, w której głos sopranu skopiowano bez tekstu73. Przykładem pełnienia podwójnej funkcji repertuaru, świeckiej i religijnej, jest rękopis RM 5661 z arią z opery Alfonso tego samego kompozytora74. Oprócz oryginalnego tekstu włoskiego znajduje się tu łaciński tekst religijny. 60 BUW, GZM, RM 4401/1 – kontrafaktura. 61 Ibidem, RM 4457/22 – kontrafaktura. 62 Ibidem, RM 4457/22 – kontrafaktura. 63 Wszystkie rękopisy zawierają oryginalne arie z tekstem włoskim: ibidem, RM 5341; RM 5515; RM 5529; RM 5664; RM 5665. 64 Ibidem, RM 5661 – podwójny tekst, oryginalny włoski oraz kontrafaktura łacińska. 65 Ibidem, RM 4457/20 – kontrafaktura. 66 Ibidem, RM 5601 – głos sopranu bez tekstu. 67 Ibidem, RM 4457/13 – kontrafaktura. 68 Ibidem, RM 4453/8 – kontrafaktura. 69 Ibidem, RM 4177 – aria. 70 T. Jeż, The reception of Neapolitan music in the monastic centres of baroque Silesia, „Pergolesi Studies”, 8, 2012, s. 341–368. W tym miejscu składam serdeczne podziękowanie autorowi za udostępnienie mi powyższego artykułu przed jego publikacją. 71 W trakcie badań nad niniejszą kolekcją zidentyfikowano anonimowe przekazy pięciu arii G. Giacomellego, dwóch arii J. A. Hassego oraz jedną F. Fea. 72 Świadczy o tym zawarty w nich repertuar świecki. 73 BUW, GZM, RM 5601. 74 Ibidem, RM 5661. „Rerum patris Pii Hancke”. O muzykaliach nyskiego dominikanina 91 Inne utwory Poza omówionymi wyżej w kolekcji znajdują się jeszcze utwory kompozytorów działających lokalnie, związanych ze śląskimi ośrodkami religijnymi, np. Carla Sedlacka związanego m.in. z opactwem cysterek w Trzebnicy, bliżej nieznanego cystersa Edmunda Szlabona, dominikanina Piusa Simona i inne. Zachował się tu też specyficzny repertuar okolicznościowy, m.in. arie na imieniny, niektóre być może pisane przez samego Hanckego75. Repertuar tej kolekcji powinien stać się przedmiotem dalszych badań. Podsumowanie Zbiór o. Hanckego powstawał na przestrzeni wielu lat i zawsze był sygnowany w jednolity sposób. Wiele argumentów przemawia za tym, że była to prywatna kolekcja dominikanina, którą tworzył przez całe życie i którą zabierał ze sobą, zmieniając miejsce pobytu. Kolekcja ta jest niezwykle interesująca ze względu na nietypowy repertuar oraz informacje, jakie przynosi na temat muzyki w klasztorze nyskim. Nuty przełożonego domu nyskiego znajdowały się tam przez ponad 30 lat. Z pewnością grano z nich w klasztorze oraz w kościele w trakcie nabożeństw. Zachowane rękopisy są świadectwem kultury muzycznej nyskiego ośrodka, ale przede wszystkim dają wyobrażenie o wyrobionym muzycznym guście i umiejętnościach muzycznych zakonnika z Nysy. Wszystkie rękopisy zostały skatalogowane. Opisy źródeł wraz z incipitem muzycznym dostępne są online w bazie RISM (http://opac.rism.info). 75 Ibidem, RM 5533 – odpis karty tytułowej: „Applausus Onomasticus [...] Rerum Fratris Pÿ Hancke S: Ord: Praedm mp [manu propria]”. Ewa Hauptman-Fischer 92 Ewa Hauptman-Fischer Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 81–93 Gabinet Zbiorów Muzycznych Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie Rerum patris Pii Hancke. O muzykaliach nyskiego dominikanina Streszczenie Wśród kolekcji zakonnych zbiór Piusa Hanckego wyróżnia się nietypowym repertuarem oraz proweniencją: jego kolekcja zawiera wiele utworów na harfę i była prywatną własnością zakonnika. O. Hancke tworzył ją przez całe swoje życie i zabierał ze sobą, zmieniając miejsce zamieszkania. Ostatnie 30 lat życia spędził w klasztorze dominikanów w Nysie. Nuty służące do liturgii (np. msze, litanie) z pewnością były tam wykorzystywane. Są dziś jedynym świadectwem kultury muzycznej tego klasztoru. Prócz utworów liturgicznych kolekcja zawiera wiele utworów instrumentalnych na harfę z towarzyszeniem innych instrumentów, kontrafaktury arii operowych. Te ostatnie często zawierają aranżacje partii harfy, sporządzone najprawdopodobniej przez Hanckego. Poprzez nazwiska skryptorów kolekcja ta wiąże się z unikatowym rękopisem zawierającym Credo Antonia Vivaldiego. Słowa kluczowe Pius Hancke, dominikanie, Nysa, kolekcja muzyczna, nuty, rękopis muzyczny, harfa, aria, kontrafaktura, msza, litania, koncert „Rerum patris Pii Hancke”. O muzykaliach nyskiego dominikanina Ewa Hauptman-Fischer 93 Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, p. 81–93 Department of Music Collections University Library in Warsaw Rerum patris Pii Hancke. The musical scores of the Nysa Dominican Summary The collection of Pius Hancke’s works includes numerous pieces written for the harp. Its outstanding repertoire and provenance distinguishes it from other monastic collections. The collection belonged to the monk who developed it during his whole life and carried it with him when changing places he lived in. Last 30 years of his life Pius Hancke spent in Dominican monastery in Nysa. Notes used during the liturgy (masses, litanies) certainly were used there and currently are the only testimony of the music culture of this monastery. Next to liturgical pieces Hancke’s collection includes a number of instrumental pieces for the harp with the accompaniment of other instruments and contrafacta of opera arias. The latter often include arrangements of harp parts, most probably made by Hancke himself. Scriptors’ names relate this collection to the unique manuscript containing Antonio Vivaldi’s Credo. Keywords Pius Hancke, Dominicans, Nysa, music collection, music notes, music manuscript, harp, aria, contrafactum, Mass, litany, concert ks. Wojciech Zawadzki Wydział Nauk Historycznych i Społecznych Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 95–107 Losy franciszkanów w Prusach Zachodnich w okresie kasaty ich klasztorów* Kasaty katolickich zakonów przeprowadzone na początku XIX w. przez państwo pruskie były aktem bezprecedensowym w historii Europy. Władza podjęła precyzyjnie zaplanowaną i drobiazgowo realizowaną akcję stopniowego niszczenia wszystkich żeńskich i męskich klasztorów. W akcję tę zaangażowano cały system ówczesnego państwa pruskiego, począwszy od króla, przez ministrów w Berlinie, urzędników w regencjach i landratów, aż po szeregowych policjantów i pracowników fiskusa. Kolejni królowie i urzędnicy pruscy, głosząc publicznie idee oświecenia, a więc także tolerancji i równości, jawnie pogwałcili te zasady w odniesieniu do części obywateli. Władza pruska uderzyła w katolickich zakonników i zakonnice w wyrafinowany sposób, najpierw stopniowo odbierając im prawa, potem ograniczając wolność, a na końcu odbierając własność. Państwo odbierało jednak obywatelom-zakonnikom znacznie więcej: nadzieję, poczucie sprawiedliwości i bezpieczeństwa, a niekiedy nawet poczucie osobistej godności. Problematyka związana z kasatą klasztorów w Prusach Zachodnich ma już kilka opracowań, głównie polskojęzycznych1. Publikacje te przedstawiają przede wszystkim przyczyny, przebieg i skutki kasaty, prawodawstwo związane z tą akcją oraz dalsze dzieje przejętych zabudowań poklasztornych. Nie ma jednak dotąd publikacji, która próbowałaby opisać losy zakonników przebywających w likwidowanych domach zakonnych, ich zmagania z aparatem władzy pruskiej, beznadzieję, upokorzenie, osamotnienie i materialną biedę. * Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientific work financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016. 1 E. Piszcz, Polityka kasacyjna władz pruskich wobec klasztorów diecezji chełmińskiej, „Studia Pelplińskie”, 2, 1971, s. 89–116; A. Mazurek, Kasata zakonu bernardynów w zaborze pruskim, [w:] E. Wyczawski (red.), Studia z Historii Kościoła w Polsce, t. 1, Warszawa 1972; P. P. Gach, Kasaty zakonów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska 1773–1914, Lublin 1984, s. 36–43; K. Wajda, Kasata zakonów i jej oddźwięk społeczny na Pomorzu w XIX w., „Studia Pelplińskie”, 18, 1987, s. 95–106; M. Józefczyk, Elbląg 1772–1850. Kościoły chrześcijańskie na przełomie dwu epok, Pelplin 2000, s. 24, 35, 51–52. 96 ks. Wojciech Zawadzki Król Fryderyk II po oderwaniu w 1772 r. Prus Królewskich od Rzeczypospolitej przystąpił do ustalania nowych zasad dotyczących wyznań religijnych na tym terenie. Wiele restrykcyjnych ustaw dotyczyło Kościoła katolickiego. Ze szczególną energią przystąpiono jednak do rozprawy z katolickimi zakonami w Prusach. 21 IX 1773 r. opublikowano instrukcję rządową, która ograniczała przyjmowanie kandydatów do stanu zakonnego. Zakazano wstępowania do zakonu przed ukończeniem 21. roku życia. Urzędnicy państwowi mieli czuwać, by nabór zakonników nie szkodził dobru publicznemu państwa. W punkcie 14. paragrafu 4. prawodawca postanawiał: Obowiązkiem regencji jest czuwanie i to jak najpilniejsze, by nikt z naszych poddanych i wasali, zarówno ze stanu szlacheckiego, jak i nieszlacheckiego, płci męskiej, bądź żeńskiej nie został do zakonu przyjęty bez zgody naszej regencji2. Zaledwie dwa tygodnie później, 4 X 1773 r., regencje otrzymały kolejny reskrypt dotyczący obsady stanowisk przełożonych w klasztorach. Zarządzono, że po śmierci przełożonego lub przełożonej klasztoru wspólnota zakonna ma w obecności urzędnika państwowego wybrać trzech kandydatów na wakujący urząd. Regencja, przesyłając Radzie Państwa listę kandydatów, miała wskazać kandydata preferowanego przez lokalne władze. Zabroniono także wysyłania obywateli pruskich do zagranicznych klasztorów oraz sprowadzania obcokrajowców do klasztorów w Prusach3. Wydany w Prusach w 1794 r. Allgemeines Landrecht przyniósł kolejne represje. Wiek kandydatów do klasztorów męskich podwyższono do 25 lat, a do żeńskich – do 21 lat. Naruszenie tego nakazu karano grzywną w wysokości 100 talarów, a powtórne złamanie prawa skutkowało natychmiastową kasatą klasztoru. Karę 100 talarów nakładano też na rodziców oddających syna lub córkę do klasztoru przed osiągnięciem wymaganego przepisami wieku. Kobieta mogła wnieść do zakonu do 500 talarów posagu. Większe sumy były konfiskowane przez urzędników, a na konwent nakładano kary finansowe. Zabroniono dokonywania jakichkolwiek zmian w regułach zakonnych bez wiedzy państwa. Ponadto zakonnicy po złożeniu profesji zakonnej byli traktowani przez pruskie prawo jako osoby zmarłe i tym samym pozbawione prawa do spadku4. Prawdziwym ciosem dla życia zakonnego w Prusach, w tym również w Prusach Zachodnich, okazał się edykt sekularyzacyjny z 30 X 1810 r., skazujący większość pruskich klasztorów na stopniowy upadek. Pretekstem do likwidacji zakonów były olbrzymie kontrybucje nałożone na Prusy po przegranej wojnie z Napoleonem. Fry- 2 Westpreußisches Provinzialrecht, Hg. A. C. von Vegesack, Bd. 1, Danzig 1845, s. 102; M. Józefczyk, Elbląg 1772–1850, s. 24; W. Zawadzki, Dzieje klasztoru bernardyńskiego w Kadynach (Suplement Hozjański. Seria Historyczna, 6), Olsztyn 2002, s. 122–123. 3 Westpreußisches Provinzialrecht, s. 103–104; W. Zawadzki, Dzieje klasztoru bernardyńskiego, s. 123. 4 Allgemeines Landrecht für die Preußischen Staaten von 1794, Berlin 1794, oraz Allgemeines Landrecht für die Preußischen Staaten von 1794, Textausgabe mit einer Einführung von H. Hattenhauer und einer Bibliographie von G. Bernert, Frankfurt am Main-Berlin 1970, II/11 § 1209; M. Józefczyk, Elbląg 1772–1850, s. 36; W. Zawadzki, Dzieje klasztoru bernardyńskiego, s. 125. Losy franciszkanów w Prusach Zachodnich w okresie kasaty ich klasztorów 97 deryk Wilhelm III przekonywał naród, że likwidowane zakony i kościelne fundacje są przeżytkiem zbędnym w nowoczesnym państwie, a odebranie majątków kościelnych i przeznaczenie ich na spłatę kontrybucji wojennej uchroni kieszenie wszystkich obywateli5. Do egzekwowania edyktu sekularyzacyjnego przystąpili pruscy urzędnicy różnego szczebla. 9 VIII 1815 r. polecono klasztorom samorozwiązanie się. Opustoszałe domy zakonne zamykano, a coraz starszych zakonników przenoszono do wyznaczonych klasztorów. Domy zakonne zabrane przez państwo zamieniano na świeckie instytucje. Szczególną gorliwością i osobistym zaangażowaniem w walce z zakonami wykazał się nadprezydent Prus Zachodnich Theodor von Schön. W znacznej mierze jego zasługą było ostateczne zlikwidowanie do 1832 r. niemal wszystkich pruskich klasztorów znajdujących się pod jego jurysdykcją6. Na przełomie XVIII i XIX w. na terenie Prus Zachodnich było łącznie 28 klasztorów męskich oraz 7 klasztorów żeńskich. Wśród klasztorów męskich największą grupę stanowiły placówki franciszkańskie, których było ogółem 16. Do 1832 r. kasacie uległo 14 klasztorów franciszkańskich. Zamknięto: 2 klasztory franciszkanów konwentualnych – w Chełmnie (1806) i Chełmży (1820); 6 klasztorów franciszkanów obserwantów (bernardynów) – w Kadynach (1826), Lubawie (1821), Toruniu (1821), Świeciu (1821), Nowem (1823) i Zamartem (1826); 5 klasztorów franciszkanów reformatów – w Grudziądzu (1801), Brodnicy (1831), Podgórzu (1831), Dzierzgoniu (1832) i Gdańsku-Chełmie (1813); oraz klasztor kapucynów w Rywałdzie (1825). Złagodzenie kursu państwa pruskiego wobec Kościoła katolickiego po 1840 r. uchroniło od kasaty tylko dwa klasztory franciszkanów w Prusach Zachodnich, oba reformatów – w Wejherowie (kasata z 1834 r. nie została zrealizowana) i Łąkach Bratiańskich (skasowany w 1875 r.)7. Jedną z pierwszych restrykcji, jakie dotknęły franciszkanów w Prusach Zachodnich, był obowiązujący już od 1 X 1773 r. zakaz utrzymywania kontaktów z domami zakonnymi znajdującymi się poza granicami państwa pruskiego. W praktyce oznaczało to zerwanie kontaktów z władzami zakonnymi w domach prowincjalnych i generalnych. Pod względem administracyjnym funkcjonowanie zakonów stało się bardzo utrudnione, ponieważ ograniczono przepływ informacji i możliwość nadzoru duchowego i dyscyplinarnego nad zakonnikami. Władze pruskie, nie uznając kompetencji przełożonych zakonnych przebywających na stałe poza Prusami Zachodnimi, do koordynowania życia w domach franciszkańskich na swoim terenie typowały zakonników gwarantujących lojalność i posłuszeństwo wobec państwa8. 5 M. Józefczyk, Elbląg 1772–1850, s. 51; W. Zawadzki, Dzieje klasztoru bernardyńskiego, s. 126. 6 W. Zawadzki, Dzieje klasztoru bernardyńskiego, s. 125–127. 7 K. Wajda, Kasata zakonów, s. 95–96, 105; A. Andrzejewski, L. Kajzer, Od książęcego pałacu do Łąk(i), czyli klasztory po kasacie, [w:] M. Derwich (red.), Kasaty klasztorne na obszarze dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów i na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Europie (XVIII–XX w.), t. 2: Kasaty na Śląsku Pruskim i na ziemiach zaboru pruskiego, Wrocław 2013, w druku. 8 Archiwum Państwowe w Gdańsku (dalej: AP Gdańsk), I/10, nr 2955, Personalia des Reformaten Klosters in Graudenz 1809, k. 1–2; Westpreussisches Provinzialrecht, s. 103. 98 ks. Wojciech Zawadzki Do konfliktu między urzędnikami państwowymi a przełożonym franciszkańskim, prowincjałem o. Marianem Świnarskim, doszło w 1809 r. w Dzierzgoniu. Tamtejszy gwardian, mimo zakazów, przetrzymywał w domu zakonnym nietolerowanego przez władze prowincjała. Gwardian został karnie zawieszony w obowiązkach, a tymczasowy zarząd nad klasztorem władze powierzyły o. Alojzemu Ewertowskiemu9. Sprawą prowincjała Świnarskiego władze pruskie zajmowały się już rok wcześniej; w lipcu 1808 r., w trakcie kapituły prowincjalnej reformatów odbywającej się w Płocku, na nowego prowincjała został wybrany właśnie Marian Świnarski z Gdańska-Chełma. Kapituła z nowym przełożonym zdecydowała o zmianach personalnych w pruskich placówkach i przeprowadzeniu wizytacji klasztorów. Regencja królewiecka zabroniła jednak Świnarskiemu angażowania się w jakiekolwiek sprawy w tych klasztorach. Podstawą prawną jej decyzji był reskrypt Fryderyka Wilhelma III z 17 VIII 1800 r. uzależniający translokację zakonników od zezwolenia władz państwowych10. Prowincjał Świnarski pochodził z ziemi michałowskiej. Formalnie nie był związany z żadnym klasztorem w Prusach, więc władze pruskie uznawały go za obcokrajowca. Odmówiono mu w 1809 r. prawa do zwizytowania pruskich konwentów, a z klasztoru w Wejherowie wydalono dwóch zakonników skierowanych tam przez Świnarskiego. Nie pomagały listy protestacyjne wysyłane do Królewca. Prowincja reformatów zdecydowała w tej sytuacji o ustanowieniu substytuta prowincjała na teren prowincji w Prusach Zachodnich, w osobie o. Hilarego Bartkowskiego z Wejherowa. Niespodziewanie władze pruskie zgodziły się na tę nominację, ale zażądały, by Bartkowski złożył w sądzie wejherowskim przysięgę lojalności wobec państwa pruskiego. W oficjalnej korespondencji władze w Królewcu nazywały Bartkowskiego wiceprowincjałem na teren Prus Zachodnich11. Równie dotkliwy dla franciszkanów w Prusach był zakaz dokonywania jakichkolwiek translokacji zakonników. W praktyce wszelkie zmiany personalne w klasztorach musiały być uzgodnione z urzędnikami państwowymi i uzyskać ich akceptację. Próba przeniesienia bez zgody władz we wrześniu 1809 r. zakonnika Donata Lewikowskiego z klasztoru w Nowem do Świecia doskonale pokazuje, że zakaz translokacji był nie tylko sposobem ograniczenia wolności, ale też metodą zastraszenia i upokorzenia zakonników. Gwardian, który naruszył prawo, w kilku kolejnych pismach nieustannie przepraszał urzędników, można rzec, że wręcz kajał się przed nimi, zapewniając: „Prosimy najbardziej uniżenie, by popełnione wykroczenie zostało łaskawie przebaczone”. 29 IX 1809 r. także Lewikowski napisał do króla pełne pokory pismo wyjaśniające, prosząc o przebaczenie. W tej drobnej sprawie narosła znaczna korespondencja, an- 9 Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz Berlin (dalej: GStA PK Berlin), I HA, Rep. 76 IV, Sekt. 2, Abt. XIII, Nr 33, Bd. 1, Reformaten – Kloster zu Christburg 1809–1836, pismo z 4 III 1809 r. 10 Ibidem, Nr 10, Die Wahl der geistlichen Obern und Aufnahme auch Versetzung der Mitglieder der Reformaten Klöster 1808–1826, pismo z 24 X 1808 r. 11 Ibidem, pisma z 24 II, 19 IV, 27 VII, 31 VIII i 6 IX 1809 r. Losy franciszkanów w Prusach Zachodnich w okresie kasaty ich klasztorów 99 gażująca różne organy państwa, nie wyłączając króla, a skutkująca krótką sentencją: zakonnik Lewikowski musi powrócić do klasztoru w Nowem12. Jeszcze więcej poruszenia i korespondencji wywołała sprawa reformaty Marcina Rodowskiego. Landrat brodnicki Wybicki donosił regencji 24 VII 1827 r.: Zakonnik reformat Marcin Rodowski, który zatrzymał się w tutejszym klasztorze, zgodnie z zarządzeniem Pana Nadprezydenta von Schöna, z powodu długotrwałego pobytu w Polsce, powinien być uznawany za obcokrajowca i tym samym jego pobyt w Prusach nie może być tolerowany. Wydałem mu przeto polecenie opuszczenia klasztoru i według zeznania gwardiana, zakonnik rzeczywiście to uczynił. Potem jednak dowiedziałem się, że Rodowski zatrzymał się w Białobłotach w powiecie grudziądzkim i stamtąd po śmierci proboszcza Grankowskiego obsługiwał duszpastersko kościół w Jabłonowie w tym samym powiecie. Zobowiązałem go, aby przedstawił pozwolenie na pobyt wystawione przez jego przełożonych duchownych i świeckich, i otrzymałem odpowiedź, iż biskup chełmiński Mathy zezwolił mu, aby pozostał na tym terenie jako kapłan diecezjalny. Moje zapytania w tej sprawie i monity pozostały bez odpowiedzi. Podczas mojego ostatniego pobytu w Jabłonowie, przy okazji wizytacji szkolnej przeprowadzonej z radcą szkolnym Grossem, dowiedziałem się natomiast, iż Rodowski zatrzymał się tam na stałe i sprawuje nabożeństwa w habicie jako duchowny zakonny. Donoszę o tym pokornie Prześwietnej Regencji i proszę o dalsze dyspozycje. Landrat Wybicki13. Cytowane pismo landrata do regencji jest doskonałym przykładem z jednej strony organizacji pruskiej machiny urzędniczej, opartej na inwigilacji i donosach, z drugiej zaś bezradności pruskich urzędników, którzy w najdrobniejszych nawet sprawach oczekiwali dyspozycji przełożonych. Sprawa Marcina Rodowskiego toczyła się przez kolejne dwa lata. W 1828 r. zakonnik nadal przebywał w Jabłonowie. Landrat Wybicki zajmował się w tym czasie pogłoskami o niemoralnym życiu reformaty i o jego rzekomych związkach z kobietą. Władze pruskie w trosce o dobro duchowe katolików w Jabłonowie z jeszcze większą energią usiłowały wydalić Rodowskiego z Prus Zachodnich. Do swoich starań próbowały pozyskać także biskupa chełmińskiego, który w tej sprawie zachował dystans i wiele znaczące milczenie. Ponieważ zakonnik zignorował kilka pism wzywających do opuszczenia granic państwa, w styczniu 1829 r. otrzymał karę 30 talarów. Wreszcie 8 II 1829 r. landrat w obecności świadków odebrał mu klucze do kościoła i plebanii. W tej sytuacji Marcin Rodowski opuścił Jabłonowo, lecz nie zamierzał wyjeżdżać z Prus. Zatrzymał się jako duszpasterz pomocniczy w Wąbrzeźnie u proboszcza i dziekana Neumanna. Co więcej, publicznie sprawował tam funkcje duszpasterskie w habicie franciszkańskim. Jeszcze kilka tygodni trwała wymiana korespondencji między bezradnym landratem i urzędnikami regencji. Ostatecznie 6 V 1829 r. Marcin Rodowski został odstawiony w asyście żandarmów do granicy w Golubiu. Dziekanowi Neumannowi zaś zagrożono procesem sądowym14. Po blisko 200 latach trudno odnieść się do zarzutów moralnych stawianych reformacie. Podziw jednak mogą budzić jego upór i determinacja. W obliczu oskarżeń, być 12 AP Gdańsk, 10/4010, Kloster-Personalia 1809–1822, k. 4–20. 13 Ibidem, 10/4610, Personalakten der Reformatenkloster in Strasburg 1817–1832, k. 41. 14 Ibidem, k. 48–100. 100 ks. Wojciech Zawadzki może bezpodstawnych, zachowywał się godnie, konsekwentnie i odważnie, wszędzie ponadto występował w habicie zakonnym, który chyba najbardziej irytował pruskich urzędników. Zarzuty gorszącego życia w niektórych placówkach franciszkańskich w Prusach Zachodnich pojawiają się w źródłach archiwalnych częściej. W 1812 r. proboszcz i dziekan Bieszk z Nowego informował władze, że dwaj zakonnicy w tamtejszym klasztorze bernardynów, Feliks Hippel i Kasjan Wierzyński, nadużywają alkoholu. Podobnemu nałogowi mieli się oddawać reformaci w Dzierzgoniu, gwardian Aleksander Grünholz i wikariusz Makary Gmiński. Brak stałego nadzoru przełożonych, słabnąca formacja duchowa, poczucie osamotnienia i beznadziejności rodziły negatywne konsekwencje. Mniej odporni psychicznie zakonnicy mogli zbyt często sięgać po alkohol. O problemach tych w 1823 r. wspominał także biskup warmiński Joseph von Hohenzollern w liście do radcy stanu Henryka Schmeddinga: Najwyższy czas, by sprawy diecezjalne w Prusach Zachodnich przejął pasterz silny, pałający pobożnością na wzór świętych. Duchowni pozostają bowiem bez nadzoru! Ostatnio dwaj zwyrodniali karmelici dopuścili się niesłychanego skandalu; sprawa jest w najwyższym stopniu bulwersująca i daje luteranom okazję do obelg i bluźnierstw15. Translokacje zakonników stawały się niekiedy dla władz okazją do zmniejszania liczby personelu zakonnego w konkretnych placówkach. W 1816 r. prowincjał kapucynów z Warszawy usiłował przenieść z Nowego Miasta nad Pilicą do Rywałdu o. Józefa Burakowskiego, o. Bernarda Piontkowskiego natomiast z Rywałdu do Krakowa. Na pierwszą zmianę nadprezydent von Schön nie wyraził zgody, druga zaś niestety została przeprowadzona bardzo sprawnie. Z dokumentów wynika, że władze zakonne pośpieszyły się i osadziły o. Burakowskiego w Rywałdzie, nim podjęły starania u władz świeckich o zatwierdzenie jego pobytu. Nadprezydent nakazał gwardianowi natychmiast usunąć Burakowskiego z klasztoru16. Kilka lat później w tym samym klasztorze zatrzymał się o. Abel Kulwicki. Nie wiadomo, skąd przybył, ale i on otrzymał polecenie bezzwłocznego opuszczenia placówki. Kulwicki wyjechał z Rywałdu i zatrzymał się jako wikariusz u proboszcza i dziekana Tomasza Knakowskiego w Radzyniu Chełmińskim. Rychło zdecydował się przejść do duchowieństwa diecezjalnego, co urzędnicy pruscy odnotowali z satysfakcją. W 1825 r. w klasztorze rywałdzkim pozostało już tylko dwóch kapucynów – 73-letni o. Mateusz Hippel oraz brat zakonny17. 15 Ibidem, 10/4010, Kloster-Personalia 1809–1822, k. 39, 42, 91–93, 98, 118, 123; GStA PK Berlin, I HA, Rep. 76 IV, Sekt. 2, Abt. XIII, Nr 33, Bd. 1, Reformaten – Kloster zu Christburg 1809–1836, pismo z 4 III 1809 r.; Briefe, Tagebücher und Regesten des Fürstbischofs von Ermland Joseph von Hohenzollern (1776–1836), Hg. F. Hipler (Monumenta Historiae Warmiensis oder Quellensammlung zur Geschichte Ermlands, Bd. 7, Abt. 3), Braunsberg 1883, s. 200. 16 Ibidem, 10/4385, Kloster Personal-Akten zu Rehwalde 1815–1825, k. 3–15; 10/4714, Personalbestand der Bernhardinerkloster in der Stadt Thorn 1817–1821, k. 5–6. 17 Ibidem, 10/4385, Kloster Personal-Akten zu Rehwalde 1815–1825, k. 20–21, 36–37. Losy franciszkanów w Prusach Zachodnich w okresie kasaty ich klasztorów 101 Regencja bardzo skrupulatnie pilnowała zakazu przyjmowania kandydatów do zakonów bez zgody władz. Chętnych do wstąpienia do jednego z pruskich klasztorów franciszkańskich było z każdym rokiem coraz mniej i poddawano ich licznym przesłuchaniom i procesom. W 1827 r. urzędnicy badali zdolność do życia zakonnego Macieja Zakrzewskiego, który ubiegał się o przyjęcie do klasztoru reformatów. Drobiazgowo sprawdzano jego koligacje rodzinne i stan majątkowy. Wielokrotnie przesłuchiwano Zakrzewskiego i całą jego rodzinę. Ostatecznie sąd wydał wyrok odbierający Zakrzewskiemu wszelkie prawa spadkowe i orzekający jego „śmierć cywilną” wobec państwa pruskiego. Tym sposobem Maciej Zakrzewski znalazł się w klasztorze w Łąkach Bratiańskich i przybrał imię zakonne Wawrzyniec18. W 1816 r. landrat brodnicki zajmował się sprawą 28-letniego Jana Baptysty Szymańskiego, kleryka z klasztoru bernardynów w Lubawie. Gwardian chciał wysłać kandydata do zakonu na dalszą formację i naukę do Warki. W czerwcu 1816 r. regencja poinformowała landrata, że ponieważ Szymański przyjął już pierwsze śluby zakonne, nie będzie mu zabraniała wyjazdu do Polski. Jego powrót do Prus będzie jednak w przyszłości niemożliwy19. Sytuacja personalna w klasztorze bernardynów w Nowem zmusiła gwardiana Romana Waksa do wystosowania do władz dramatycznej prośby w grudniu 1815 r. Pisał, że on sam ma już 73 lata, a drugi kaznodzieja – 63 lata. Obaj są coraz słabsi fizycznie, nie są w stanie zatroszczyć się o klasztor i kościół i z wielkim trudem pełnią obowiązki duszpasterskie. Waks błagał urzędników w regencji, by zezwolili na sprowadzenie do klasztoru w Nowem trzech lub czterech młodszych zakonników. Zdesperowany bernardyn był nawet skłonny przyjąć do klasztoru kapłana diecezjalnego Antoniego Straszewskiego. Ksiądz ten miał już 66 lat, opuścił więzienie w Grudziądzu, był suspendowany z urzędu proboszcza w Osiu, nie miał środków do życia i jak sam pisał, miał „dość życia wagabundy”. Ksiądz Straszewski 23 III 1816 r. prosił pisemnie władze o zgodę na zamieszkanie w klasztorze w Nowem. Kilka miesięcy później skarżył się w liście, że jego prośba została zignorowana i nie otrzymał od władz żadnej odpowiedzi. W czerwcu 1822 r. zmarł Roman Waks, ostatni gwardian nowski, i wkrótce ostatecznie zlikwidowano tamtejszy klasztor20. Szczególnie przykre i upokarzające było dzielenie majątku klasztornego i plany zagospodarowania obiektów zakonnych prowadzone w czasie gdy przebywali w nich jeszcze franciszkanie. W Brodnicy reformaci przebywali aż do 1833 r., lecz już w 1824 r. Theodor von Schön zdecydował o przekazaniu ich własności miejscowym protestantom. W dzielenie majątku zakonnego zaangażowano rozmaitych urzędników z Kró18 Ibidem, 10/4230, Personalakten des Reformatenkloster in Podgorz 1819–1833, k. 16–20. 19 Ibidem, 10/3111, Personalbestand Reformaten in Lonk 1817–1835, k. 12–19; 10/3832, Personalakten der Bernhardinerkloster in Loebau. 20 Ibidem, 10/4010, Kloster-Personalia 1809–1822, k. 127–139. 102 ks. Wojciech Zawadzki lewca i Kwidzyna, miejscowej landratury i instytucji budowlanych (Landbaumeister Michalowski). Dokładnie zbadano sytuację materialną klasztoru, opisano wszystkie dobra, aktywa i pasywa. Informacji tych musieli udzielać sami zakonnicy, wiedząc, że służą one likwidacji ich klasztoru21. Majątek zakonny w Nowem rozdysponowano w 1821 r., na dwa lata przed kasatą klasztoru. Na oczach tamtejszych bernardynów toczyły się spory pomiędzy kilkoma parafiami o dzwon z ich zakonnego kościoła. Wkrótce w podobny sposób dzielono wyposażenie świątyni22. Nadzór nad cenną biblioteką bernardynów w Świeciu urzędnicy rozpoczęli już w 1811 r., a klasztor zamknięto w 1821 r. Tamtejszy kościół zakonny oddano miejscowym protestantom, gdy w sąsiednich pomieszczeniach mieszkali jeszcze franciszkanie. Inwentarz kościelny trafił w ręce katolików23. Traktowanie niektórych zakonników przez pruską władzę było niekiedy cyniczne. Już w 1800 r. odebrano reformatom w Grudziądzu znaczną część ich majątku, a w 1811 r. zabrano resztę, organizując w klasztorze zakład poprawczy (Besserungs Anstalt). W pomieszczeniach poklasztornych przebywali wówczas jeszcze dwaj reformaci, Feliks Firynowicz i Franciszek Solanus Zajęcki. 10 VI 1811 r. otrzymali oni pismo z regencji, w którym użyczano im tymczasowo przedmioty potrzebne do sprawowania mszy świętej. Pozwolono im więc korzystać z ich własności. Gdy kilka miesięcy później opuszczali Grudziądz, pozostawiany majątek miał zgadzać się ze sporządzonym uprzednio inwentarzem24. Pozbawione majątku klasztory franciszkańskie w Prusach Zachodnich rychło popadały w biedę, a klasztorne zabudowania ulegały degradacji. Zachował się przejmujący list o. Franciszka Schulza z Kadyn do oficjała warmińskiego z 17 XI 1813 r. Bernardyn pisał: Illustrissime Domine! Mając na względzie postępującą ruinę klasztoru, czuję się w obowiązku błagać Waszą Wielebność na kolanach, by skierował do nas nowego nadzorcę, w przeciwnym razie wszystko ulegnie zniszczeniu. Świecki ma wszystkie klucze i robi co zechce. Został ustanowiony gospodarzem, ale jest godny pożałowania! Robi co mu się podoba. Ma nastawienie: niech robią, co chcą (Ibant quo poterant). Wszędzie są dziury w dachu i pada na Najświętszy Sakrament. Ofiary są niewystarczające. Gwardian nie opuszcza łóżka i może oddać ducha, i co wtedy począć? Mnie ręka Boża dotknęła w ten sposób, że nie mogę pracować w gospodarstwie. Ojciec Stefan mógłby wprawdzie doglądać gospodarstwa i trzymać klucz, gdyby nie był zbyt porywczy i gdyby ludzie chcieli być mu posłuszni. Gdyby 21 Ibidem, 10/4611, Aufhebung der Reformatenkloster in Strasburg 1824–1844, k. 5–24, 44–46; GStA PK Berlin, I HA, Rep. 76 IV, Sekt. 2, Abt. XIII, Nr 33, Bd. 1, Reformaten-Kloster zu Christburg 1809–1836, pismo z 9 X 1825 r.; Briefe, Tagebücher und Regesten, s. 120–121. 22 Ibidem, 10/4010, Kloster-Personalia 1809–1822, k. 56; 10/4013, Aufhebung der Bernhardinerkloster in Neuenburg 1811–1838, k. 54–82. 23 Ibidem, 10/3112, Register der in der Bibliotheke des Reformaten-Klosters zu Lonk befindlichen Buecher 1821; 10/4537, Aufhebung des Bernhardinerklosters in Schwetz 1810–1857, k. 28–99. 24 Ibidem, 10/2955, Personalia des Reformaten Klosters in Graudenz 1809, k. 3; 10/2956, Aufhebung des Reformaten Klosters in Graudenz 1811, k. 6–20. Losy franciszkanów w Prusach Zachodnich w okresie kasaty ich klasztorów 103 jednak otrzymał od władzy kościelnej polecenie, a gwardian uczyniłby go swoim dyspozytorem czeladzi, wówczas musiałby okazać posłuszeństwo i z dobrocią, a nie tylko ze złością mógłby sprawować ten urząd. Ojciec Hasselberg jest gotowy opuścić Barczewo i otrzymawszy polecenie przybyć tutaj. Uniżony sługa ojciec Franciszek Schulz25. W następnym roku Schulz podejmował ostatnie próby ratowania kadyńskiego klasztoru. Ponownie pisał do oficjała: W nawiązaniu do pisma Królewskiej Zachodniopruskiej Regencji przesłanego do naszego klasztoru, w którym czytamy: „Pozostawiamy klasztorowi możliwość znalezienia w innych warmińskich konwentach tego samego zgromadzenia zakonnika, który zechce przyjąć urząd gwardiana i za takiego zostanie uznany, regencję natomiast nakazujemy natychmiast o tym fakcie poinformować”, uważam za swój obowiązek powiadomić o tym Najprzewielebniejszą Ekscelencję i najuniżeniej proszę, by przenieść gwardiana z Barczewa ojca Hasselberga, bowiem w ostatnich dniach skarżył się w liście na barczewskich katolików, że doznał od nich obrazy i nieposłuszeństwa i miał oświadczyć: „Gdybym mógł poprawić swój los w Kadynach, mógłbym tam być nie tylko gwardianem, ale służyć też na ambonie Pro majori Dei gloria, aż do wyczerpania mych sił”. Któż ma większą odwagę od tego zakonnika, by ratować nasz klasztor i w szczególności przywrócić na powrót duszpasterstwo? Zawierzamy więc tę sprawę Waszej Ekscelencji, by przynagliła go do podjęcia decyzji, bowiem kilka miesięcy temu Hasselberg powiedział, że będzie posłuszny każdej decyzji władz kościelnych. Ja, jak Wasza Ekscelencja wie, nie mogę zajmować się już wieloma sprawami, po części z powodu podeszłego wieku, po części natomiast z powodu chorób. Przy ołtarzu stoję wprawdzie pewnie, ale z trudem chodzę o kulach i krok mam niepewny. Nie mogę więc wszystkiego osobiście dojrzeć, wszystko co otrzymaliśmy z Bożej łaski jest już pod zarządem osób świeckich, kogóż bowiem innego znaleźć? Obowiązków w klasztorze jest tyle samo, gdy było w nim przed laty ośmiu lub dziesięciu zakonników. Pragniemy, ja i ojciec Steffen, by przybył do nas ojciec Hasselberg, jedynie ojciec Paulin Kaiński odnosi się do tego ze złością. Jednak jego zachowanie jest Waszej Ekscelencji zapewne dobrze znane26. Starzy, osamotnieni i często schorowani zakonnicy zabiegali o renty państwowe. Państwo pruskie przyznawało je niechętnie i nie wszystkim. W 1832 r. minister Karl vom Stein zum Altenstein wyjaśniał, że rentę taką mogą otrzymać zakonnicy, którzy przejdą w szeregi duchowieństwa diecezjalnego lub zdecydują się przebywać w wytypowanych przez władze pruskie klasztorach zbiorczych. Takie domy zakonne urządzano, by szybciej można było likwidować pustoszejące klasztory. Niektórzy zakonnicy decydowali się jednak trwać do końca we własnym klasztorze, a mimo to zabiegali o wsparcie materialne. W 1832 r. gwardian Robert Bullmann bezprawnie wtargnął do skasowanego już klasztoru w Brodnicy i zamieszkał w nim z bratem zakonnym Dydakiem Rogaczewskim. Landrat po konsultacji z regencją uznał, że można pozostawić na jakiś czas Bullmanna w klasztorze, by pełnił funkcję stróża. Jednocześnie zabronił zakonnikom dokonywania jakichkolwiek zmian w budynku oraz odprawiania nabożeństw. Gwardian Bullmann pozostał jednak w wieku 70 lat bez środków do życia. 16 IX 1833 r. pisał w tej sprawie do władz rozpaczliwy list: 25 Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie (dalej: AAW Olsztyn), AB J C 1, k. 33v. 26 Ibidem, k. 34; AP Gdańsk, 10/3300, Aufhebung des Klosters in Jakobsdorf 1811–1840. 104 ks. Wojciech Zawadzki Wiernie i uczciwie przez lata pracowałem i niczym nie zasłużyłem sobie, bym teraz bez środków do życia miał żebrać o chleb i kończyć życie w zgryzocie i rozpaczy. Ufam przeto, że moja prośba zostanie rychło wysłuchana27. Znacznie chętniej władze państwowe pomagały finansowo tym zakonnikom, którzy na zawsze chcieli opuścić teren Prus Zachodnich. W 1815 r. gwardian kapucynów z Rywałdu informował urzędników, że chce zakończyć swe życie w klasztorze w Polsce. Przełożeni przygotowali już mu nawet celę w konwencie w Warszawie. Wraz z nim miał wyjechać także sędziwy i chory brat Hippel. Na przewiezienie zakonników do Warszawy władze przeznaczyły cztery konie, dwa wozy i 90 talarów28. Byli i tacy franciszkanie, którzy uciekali z Prus przed biedą i poniżeniem, nie uzgadniając tego z władzami państwowymi. Wywoływało to szczególną irytację urzędników. W czerwcu 1821 r. po kasacie klasztoru bernardynów w Lubawie pozostało w nim dwóch zakonników, Amand Schulz i Modest Mocki. Schulz 8 czerwca wyjechał na odpust do Skępego w Polsce i stamtąd napisał, że nie chce wracać do macierzystego klasztoru w Prusach29. Pod koniec lat 20. XIX w. władze pruskie z niecierpliwością oczekiwały ostatecznego rozwiązania problemu zakonów katolickich w Prusach Zachodnich. W kilku placówkach franciszkańskich pozostało jeszcze kilku schorowanych starców w habitach. Na jednym z urzędowych pism z tego czasu umieszczono znamienny tytuł: Dotyczy rozdysponowania sprzętów kościelnych z tak długo zajmowanej przez zakonnika Brzezińskiego drugiej celi (nazywanej starą zakrystią), teraz natomiast przeznaczonej na potrzeby szpitala powiatowego30. Kasata zakonów w Prusach Zachodnich nie spotkała się z dostatecznym sprzeciwem biskupa chełmińskiego i warmińskiego. Wydaje się, że wyższe duchowieństwo katolickie w Prusach było w tym czasie sparaliżowane w swych działaniach. Restrykcje wobec Kościoła katolickiego po 1772 r. (w tym m.in. konfiskata dóbr kościelnych i ingerencja w administrację i finanse duchowieństwa) powodowały, iż biskupi i kapituły często przyjmowali postawę zachowawczą i wyczekującą. Udzielało się to także duchowieństwu parafialnemu, które niekiedy osobiście angażowało się w likwidowanie klasztorów31. 27 AAW Olsztyn, AB J C 2, k. 339–341, 417, 474, 479; Archiwum Państwowe w Elblągu z siedzibą w Malborku (dalej: AP Elbląg), 59/2a/2017, Die Aufhebung der Reformaten-Kloster in Lonk 1828–1876, k. 6; AP Gdańsk, 10/4611, Aufhebung der Reformatenkloster in Strasburg 1824–1844, k. 68–174; 10/4715, Aufhebung der Bernhardinerkloster in Thorn 1821–1832; GStA PK Berlin, I HA, Rep. 76 IV, Sekt. 2, Abt. XIII, Nr 33, Bd. 1, Reformaten-Kloster zu Christburg 1809–1836, pisma z 19 XI i 25 XI 1833 r. oraz 16 I 1834 r. 28 AP Gdańsk, 10/4385, Kloster Personal-Akten zu Rehwalde 1815–1825, k. 39, 43; 10/4386, Aufhebung der Kapuzinerkloster zu Rehwalde 1825, k. 6–40. 29 Ibidem, 10/3833, Aufhebung des Bernhardinerklosters in Loebau 1820–1872, k. 29–69. 30 AP Elbląg, 59/2a/2017, Die Aufhebung der Reformaten-Kloster in Lonk 1828–1876, k. 64; AP Gdańsk, 10/4013. Aufhebung der Bernhardinerkloster in Neuenburg 1811–1838, k. 88, 98; 10/4537, Aufhebung des Bernhardinerklosters in Schwetz 1810–1857, k. 161. 31 AP Gdańsk, 10/3834, Aufhebung des Bernhardinerklosters in Loebau 1821, k. 1–7; Briefe, Tagebücher und Regesten, s. 117–118, 319–320, 401–402; M. Józefczyk, Elbląg 1772–1850, s. 21–26, 42–50. Losy franciszkanów w Prusach Zachodnich w okresie kasaty ich klasztorów 105 Najnowsze badania nad stanem duchowieństwa katolickiego w Prusach Królewskich wskazują na znacznie większy, niż dotąd sądzono, stopień polonizacji lokalnego duszpasterstwa. Poza biskupami i duchowieństwem parafialnym do szerzenia języka i kultury polskiej w Prusach Królewskich, a potem w Prusach Zachodnich, w znacznej mierze przyczyniało się duchowieństwo zakonne. Było ono bardzo mobilne i przemieszczając się do Prus, przynosiło praktyki religijne, sztukę sakralną, kult świętych i nabożeństwa znane na terenie Rzeczypospolitej. Po 1772 r. katolickie duchowieństwo zakonne przeszkadzało w planach germanizacji terenów dawnych Prus Królewskich. Dlatego musiało zostać zlikwidowane32. 32 H. Mross, Słownik biograficzny kapłanów Diecezji Chełmińskiej wyświęconych w latach 1821–1920, Pelplin 1995, s. VII–VIII; A. Kopiczko, Duchowieństwo katolickie diecezji warmińskiej w latach 1525–1821 (Rozprawy i Materiały Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, 189), t. 1: Opracowanie prozopograficzne, Olsztyn 2000, s. 100, 103–108; T. Nowicki, Plebani archidiakonatu pomorskiego w XVIII wieku (Prace Wydziału Historyczno-Filologicznego, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 147), Lublin 2008, s. 72–75; W. Zawadzki, Duchowieństwo katolickie oficjalatu pomezańskiego w latach 1525–1821, t. 1: Studium prozopograficzne, Elbląg 2009, s. 7–8, 10, 48, 69–70, 136–143, 264–296. ks. Wojciech Zawadzki 106 ks. Wojciech Zawadzki Wydział Nauk Historycznych i Społecznych Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 95–107 Losy franciszkanów w Prusach Zachodnich w okresie kasaty ich klasztorów Streszczenie Państwo pruskie po 1772 r. przystąpiło do planowej i definitywnej kasaty zakonów katolickich w Prusach Zachodnich. Szczególnie na tym terenie, należącym wcześniej do Rzeczypospolitej (Prusy Królewskie), zakony postrzegane były przez władze w Berlinie jako silna ostoja polskiej kultury i tradycji. Spośród funkcjonujących tutaj 35 męskich i żeńskich klasztorów do połowy XIX w. przetrwało tylko kilka. Z 16 placówek franciszkańskich ocalały zaledwie dwie. Zarówno ich dzieje, jak i etapy i metody sekularyzacji, szczególnie w kontekście stanowionego wówczas prawa, są dobrze rozpoznane w historiografii. Brak natomiast opracowań dotyczących losów franciszkanów w likwidowanych klasztorach, ich trudnej sytuacji religijnej, materialnej i społecznej. Autor wypełnia tę lukę, analizując kontekst psychologiczny towarzyszący kasatom oraz panujące wśród zakonników poczucie osamotnienia, beznadziejności i rozgoryczenia. Jako podstawę do badań wykorzystuje (i obszernie cytuje) należące do rzadkości osobiste, pełne emocji listy pisane przez zakonników. Wielu wiadomości o życiu zakonników w likwidowanych klasztorach dostarczyła zwłaszcza obfita korespondencja z władzami i urzędami pruskimi różnego szczebla oraz z władzami kościelnymi. Świadomość opuszczenia, nawet przez lokalnych biskupów, widok popadających w ruinę klasztorów, choroby i nędza materialna, permanentna inwigilacja ze strony władz pruskich – oto codzienność towarzysząca franciszkanom w likwidowanych zachodniopruskich domach zakonnych. Słowa kluczowe franciszkanie, Prusy Zachodnie, kasata, klasztor, korespondencja, zakonnicy, restrykcje rządowe wobec braci zakonnych, losy osobiste Losy franciszkanów w Prusach Zachodnich w okresie kasaty ich klasztorów Fr. Wojciech Zawadzki History and Society faculty Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw 107 Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, p. 95–107 Fate of Franciscans from West Prussia during the dissolution of their monasteries Summary After 1772 the Prussian state set about the planned and definite dissolution of the Catholic monasteries in West Prussia. Particularly in this area, formerly belonging to the Commonwealth (Royal Prussia), the monasteries were perceived by the authorities in Berlin as the mainstay of Polish culture and tradition. Up to the middle of the 19th century out of 35 male and female functioning monasteries only a few remained. Out of 16 Franciscan posts survived only two. Their history as well as stages and methods of secularization, especially in the context of the law being formed at that time, are well recognized in historiography. However, there are no studies devoted to the fate of the Franciscans from the dissolved monasteries, their difficult religious, financial and social situation. The author fills this gap by analysing the psychological context accompanying the dissolutions as well as a feeling of loneliness, hopelessness and bitterness which dominated among friars. As a basis of the research he uses (and quotes extensively) rare, personal and emotional letters written by friars. A great amount of information about the life of friars in the dissolved monasteries was provided by the abundance of correspondence with Prussian authorities and offices of different levels as well as with the church authorities. The awareness of being left, even by the local bishops, the sight of monasteries falling into decay, illnesses and poverty, permanent invigilation by Prussian authorities – this was the reality accompanying the friars in the dissolved monastic houses in West Prussia. Keywords Franciscans, West Prussia, dissolution, monastery, correspondence, friars, government restrictions for friars, personal fates Maksymilian Kuśka Archiwum i Biblioteka OO. Bonifratrów w Cieszynie Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 109–139 Pochodzenie pacjentów przyjętych do szpitala bonifratrów w Cieszynie w jubileuszowym roku 1900 Dzieje zakonu braci miłosiernych w Europie Środkowej liczą już cztery stulecia. Bez wątpienia ma on spory wkład w historię wszystkich ziem, na których bracia założyli swoje domy i szpitale. Niestety jego dzieje pozostają w dużym stopniu niezbadane, a wartość wydawnictw poruszających tę tematykę częstokroć jest w poważnym stopniu ograniczona ze względu na konsekwentne powielanie błędów i wypaczeń zawartych w publikacjach sprzed kilku dziesięcioleci, co bez wątpienia jest efektem braku styczności z materiałem źródłowym. Niniejszy artykuł ma na celu przybliżenie małego fragmentu dziejów cieszyńskiego dzieła bonifratrów w przełomowym jego okresie, kiedy szpital osiągnął szczyt swojego rozwoju, z uwagi zaś na dynamiczny rozwój przemysłu w Księstwie Cieszyńskim z usług medycznych świadczonych przez braci korzystali robotnicy przybyli do pracy w śląskich hutach i kopalniach z najdalszych zakątków habsburskiej monarchii, a nawet spoza jej granic. Powstanie artykułu było możliwe dzięki zachowanemu w komplecie materiałowi źródłowemu. Wszystkie przytoczone pozycje źródłowe znajdują się w zasobie Archiwum i Biblioteki OO. Bonifratrów w Cieszynie. Zostały oznaczone sygnaturami rozpoczynającymi się od skrótu AKB Cieszyn oraz kolejnymi wartościami liczbowymi1. Działania podjęte przez św. Jana Bożego na południu Półwyspu Iberyjskiego na przełomie lat 30 i 40. XVI w.2, a następnie oficjalne zatwierdzenie zakonu bonifratrów przez papieża Piusa V w 1571 r. przyczyniły się do szybkiego wzrostu poziomu opieki zdrowotnej wszędzie tam, gdzie zakon zakładał swoje klasztory, szpitale i apteki. U schyłku XVI w. tylko na terenie Italii było aż 28 klasztorów braci miłosiernych3, a w niedługim czasie bonifratrzy stali się na południu Europy pod względem liczebności drugim (po franciszkanach) zakonem. Pozytywne echa ich działalności w szybkim tempie zaczęły docierać na północ od Alp. W roku 1605 ówczesny wolny pan, późniejszy książę Karol I Liechtenstein przeka1 Inwentarz archiwum konwentu bonifratrów w Cieszynie, oprac. M. Kuśka, J. Marecki (Monumenta Histo rica Fratrorum Misericordiarum Tessinensis, 3), Cieszyn 2012. 2 M. M. Łobozek, Krótki rys duchowości św. Jana Bożego, Cieszyn 1996, s. 16–17. 3 H. Polednik, Die Barmherzigen Brüder in Österreich 1918–1977, Wien 1977, s. 13. 110 Maksymilian Kuśka zał w zarząd bonifratrów niewielki szpital wojskowy w Feldsbergu (ob. Valtice) na południowych Morawach. Stamtąd bracia rozpoczęli swoją ekspansję w krajach rządzonych przez Habsburgów linii austriackiej – w 1614 r. ufundowano klasztor w Wiedniu, później zaś kolejne placówki w Grazu, Salzburgu, Sankt Andrä oraz Pradze4. Równocześnie, w 1609 r., bracia zostali sprowadzeni również do Rzeczypospolitej5. Pojawienie się bonifratrów przełożyło się na zmniejszenie liczby zgonów w lokalnych społecznościach, które mogły odtąd korzystać z najnowszych podówczas technik lekarskich, chirurgicznych i farmaceutycznych oferowanych przez zakonników. Nie budziły zatem zdziwienia działania marszałka ziemskiego księstwa cieszyńskiego Adama Borka, który jesienią 1693 r. sprowadził do swojego majątku w Wędryni brata bonifratra do opieki nad sobą oraz swoją drugą małżonką, Julianną z Rottenbergów. Marszałek, będący w zaawansowanym (jak na ówczesne standardy) wieku 52 lat, wskutek złego stanu zdrowia potrzebował nieustannej opieki, najlepszą zaś zapewnić mu mogli sławni w całym cesarstwie bracia miłosierni. Jesień roku 1693 można więc uznać za początek działalności bonifratrów na Śląsku Cieszyńskim. Od momentu przybycia przez całą zimę zakonnik troskliwie opiekował się Borkami. Niemniej, mimo jego wysiłków, stan ich zdrowia pogarszał się. Marszałek, zdając sobie sprawę z nadchodzącego nieuchronnie końca, 7 III 1694 r. sporządził testament. Doceniając wagę postępu medycyny oraz istoty jego wdrażania w życie, postanowił przekazać bez mała cały swój majątek na założenie klasztoru oraz szpitala braci miłosiernych nieopodal6 stolicy księstwa, Cieszyna7. Fundacja Borka dała początek dziełom bonifratrów na Śląsku Cieszyńskim. Po pokonaniu początkowych trudności, związanych z podjętą przez prokuratora Komory Cieszyńskiej, Leopolda Szymońskiego, próbą obalenia testamentu pod pozorem nieważności8, 2 IX 1697 r. ówczesny przeor Klemens Menzel zawarł z pochodzącym z Nysy budowniczym Michaelem Kleinem kontrakt na sporządzenie planów budowy obiektu9. W roku następnym szeroko dyskutowano projekt w kręgach zakonnych, jak 4 H. Strohmayer, Der Hospitalorden des Hl. Johannes von Gott. Barmherzige Brüder, Regensburg 1978, s. 144–147. 5 H. Geartner, Brat Gabriel (Kamil hrabia Ferrary). Założyciel szpitali-konwentów bonifratrów w Austrii, Polsce i Czechach (Biblioteka Pedagogiki Religijnej), Kraków 1994, s. 17–20. 6 Zarówno tradycja, jak i ustawodawstwo państwowe nakazywały lokować placówki medyczne, przytułki itp. poza granicami miast. 7 AKB Cieszyn 1, Protocollum Conventus Teschinensis Ord[inis] S[ancti]Joannis de Deo, seu Fratrum Misericordiae, ad B[eatam] V[irginem] Mariam in Coelos Gloriose Assumptam, Continens: Initium fundationis, Erectionis, tam Hospitalis, quam Ecclesiae & Monasterii cum annexo Consensu Caesareo, Privilegiis & aliis Memoria dionis, sumquibus necessariis ab Anno 1693-tio juxta Annos, Menses, Dies cum ad juncto Indice alphabetico instructum & ex Originalibus conscriptum Anno 1775, s. 46. 8 Zob. AKB Cieszyn 181 [Pismo Leopolda Szymońskiego, królewskiego prokuratora w Komorze Cieszyńskiej (dobrach habsburskich w Księstwie Cieszyńskim), do cesarza z 15 IX 1695 r., w którym Szymoński stara się podważyć ważność testamentu Adama Borka]. 9 AKB Cieszyn 6, Continuatio Protocolli Conventus Teschinensis. Pars IIda (dalej: Continuatio i nr części), s. 21–23. Pochodzenie pacjentów przyjętych do szpitala bonifratrów w Cieszynie w 1900 r. 111 również wprowadzano liczne jego korekty. Położenie kamienia węgielnego nastąpiło 15 XI 1698 r., budowa obiektu trwała dwa lata. Finansowana była z bieżących dochodów, pochodzących ze wsi Wędrynia i Grodziszcze, zapisanych bonifratrom przez Borka10. 30 XI 1700 r. bracia w uroczystej procesji przeszli z Wędryni, gdzie przebywali w majątku Borka, do Cieszyna. Tam uroczyście poświęcono obiekt11. Nie był on całkowicie ukończony, albowiem kronikarz wspomina, że urządzono jedynie „mały pokój chorych” w miejscu, gdzie później znalazła się właściwa sala szpitalna12. Udostępniono ją najprawdopodobniej dopiero ponad dwa lata później, wiosną 1703 r. 24 kwietnia tego roku dokonano pierwszego zapisu w najstarszej zachowanej księdze chorych13. Według opisu kronikarza ówczesna sala szpitalna była „długa na 50 łokci i na 14 łokci szeroka”14. Ze względu na podane wymiary można przypuszczać, że znajdowała się w tym samym miejscu, co ponad 100 lat później, kiedy została oznaczona na najstarszym zachowanym rzucie poziomym klasztoru15. Pierwotnie szpital miał siedem łóżek i był przeznaczony dla tyluż chorych. Najprawdopodobniej izba szpitalna była w stanie pomieścić znacznie więcej łóżek, lecz na taką pojemność szpitala pozwalały odsetki od kapitałów ze sprzedaży dóbr, z których bracia finansowali leczenie. Okazało się, iż potrzeby są dużo większe, i dzięki kolejnym fundacjom do roku 1717 powiększono liczbę łóżek do 20. Przynajmniej w części zaspokoiło to potrzeby lokalnej społeczności, jednakże z pewnością nie pokryło ich w całości. Księgi chorych wskazują bowiem, że nieraz liczba jednocześnie hospitalizowanych osób przekraczała liczbę dostępnych miejsc16. Można więc wnosić, że albo dostawiano tymczasowo kolejne łóżka, albo w jednym łóżku lokowano dwóch pacjentów. Przez kilkadziesiąt lat liczba oferowanych przez cieszyński szpital bonifratrów łóżek nie zmieniła się. Świadczą o tym kolejne wpisy w kronice klasztornej, jak choćby ten z 4 XI 1759 r.17 Dbano o regularną wymianę sprzętu służącego potrzebującym. Kronika podaje, iż w 1764 r. wymieniono w sali szpitalnej łóżka, zasłony, rzeźby oraz ołtarz18. Wzmianka w kronice klasztornej opatrzona datą 16 IV 1783 r. informuje, iż izba chorych została odmalowana, a wszystkie znajdujące się w niej obrazy – oprócz portretu Adama Borka19 – przeniesiono na korytarz przylegający do kościoła20. Z zapisów kro10 Klasztor uzyskał cesarską prolongatę na sprzedaż wspomnianych majątków. 11 Zob. M. M. Łobozek, Działalność bonifratrów cieszyńskich w latach 1946–1996, Cieszyn 1996, s. 12. 12 AKB Cieszyn 6, Continuatio. Pars IIda, s. 194. 13 AKB Cieszyn 198, Krankenprotokoll 1703–1726, s. 3. 14 AKB Cieszyn 6, Continuatio. Pars IIda, s. 197. 15 AKB Cieszyn 178, Grundriss von dem Barmherzigen Kloster samt. Kirche zu Teschen, k. 1. 16 AKB Cieszyn 9, Continuatio. Pars Vta. Vom Mai 1798, s. 296–299. 17 AKB Cieszyn 7, Continuatio. Pars IIItia, s. 179. 18 Ibidem, s. 207. 19 Prawdopodobnie chodzi o portret znajdujący się obecnie w pomieszczeniu czytelni. 20 AKB Cieszyn 8, Continuatio. Pars IVta, s. 96–97. 112 Maksymilian Kuśka niki z marca i kwietnia tego roku wynika również, iż na mocy postanowienia biskupa wrocławskiego Philippa Gotharda von Schaffgotscha w klasztorze bonifratrów w Cieszynie umieszczani mieli być chorzy umysłowo księża świeccy oraz zakonni diecezji wrocławskiej. Z zapisów archiwalnych wynika również, iż w cieszyńskim klasztorze bonifratrów przebywali czasowo księża diecezjalni skazani przez zwierzchność kościelną na tzw. korektę ze względu na swe niestosowne zachowanie. Po raz kolejny salę chorych odświeżono pięć lat później. Wtedy też łóżka otrzymały nakrycia z materiału ozdobionego niebieskim ornamentem21. Szpital bonifratrów, zlokalizowany nieopodal murów miejskich Cieszyna, odegrał ogromną rolę w czasie wielkiego pożaru miasta w maju 1789 r. Mnóstwo osób poparzonych i w inny sposób poszkodowanych zostało opatrzonych w szpitalu, bracia udostępnili również część izb klasztornych na tymczasowe pomieszczenia dla ocalałych z pożogi. W piśmie do magistratu z 13 II 1790 r. przeor tłumaczył również, iż wydane z piwnicy ponad ustaloną normę 30 wiader wina przeznaczono dla dotkniętych klęską żywiołu mieszkańców miasta22. Trzy lata później bawarski radca rządowy Franz Xaver Hört ufundował cieszyńskiemu szpitalowi łóżko wraz z kosztem utrzymania pacjentów, przeznaczając na ten cel 1,5 tys. florenów. Kwota wpłynęła za pośrednictwem prowincjała Norberta Bocciusa23. Kolejne łóżko ufundował w roku 1796 Jan Nepomuk Pražma z Frydka. Ofiarował na ten cel kapitał w wysokości 2 tys. florenów, a miejsce miało być przeznaczone na hospitalizację poddanych hrabiego24. Jeszcze jedno miejsce ufundował w swoim testamencie wspomniany już Franz Xaver Hört. Informacja o tym wpisana została do kroniki z datą 15 XII 1799 r. Tak jak i poprzednio, suma fundacyjna wyniosła 1,5 tys. florenów25. Aż do schyłku XVIII w. chorzy byli leczeni na koszt klasztoru, który na ten cel przeznaczał dochody z browaru, produkcji wina, folwarków oraz odsetki od kapitałów. Doraźnie wspomagano się środkami z darowizn oraz zapisów testamentowych dobrodziejów domu. Z uwagi na obowiązujące w monarchii przepisy nie prowadzono zbiórek publicznych. Ciągle rosnąca liczba pacjentów sprawiła, że u progu XIX w. dziełu groziła niewydolność finansowa. Ponieważ większość potrzebujących stanowili poddani Komory Cieszyńskiej, to właśnie do niej z prośbą o współfinansowanie leczenia zwrócił się przeor cieszyńskiego konwentu w liście z 28 XII 1797 r.26 Komora pozytywnie ustosunkowała się do wniosku i w odpowiedzi z 11 II 1798 r. zobowiązała 21 Ibidem, s. 307. 22 Ibidem, s. 330–332. 23 Ibidem, s. 338. 24 Ibidem, s. 351–352. 25 AKB Cieszyn 9, Continuatio. Pars Vta, s. 73. 26 AKB Cieszyn 8, Continuatio. Pars IVta, s. 378–383. Pochodzenie pacjentów przyjętych do szpitala bonifratrów w Cieszynie w 1900 r. 113 się wnosić do kasy konwentu 2 floreny i 30 krajcarów za każdego poddanego, który znalazł pomoc u cieszyńskich bonifratrów27. W okresie napoleońskim, kiedy długotrwałe konflikty zbrojne spowodowały upadek gospodarczy monarchii, bracia zaczęli zwracać się z prośbą o jałmużnę na utrzymanie szpitala do różnych znakomitych osób, mieszkańców cesarstwa. Prośby te odnosiły w wielu przypadkach pozytywny skutek, dzięki czemu możliwe stało się utrzymywanie i leczenie potrzebujących, których liczba – efekt niespokojnych czasów – przekraczała rocznie 400 osób. Niektórzy chorzy, nad którymi sprawowali opiekę bracia miłosierni, dopuszczali się również zachowań niegodziwych. W 1798 r. bracia byli zmuszeni wybudować nowe, niedostępne dla pacjentów wejście do piwnicy, gdyż ci często dopuszczali się kradzieży zgromadzonych wiktuałów28. W 1800 r. przeor Vincentius Kneer dokładnie opisał w kronice klasztornej szpital, zaznaczając przy tym ogrom problemów, z jakimi musiał się borykać29. W tam samym roku z kasy Funduszu Religijnego klasztor otrzymał 800 florenów na utrzymanie chorych, a cesarz Franciszek I przekazał kolejny tysiąc florenów30. Środki te wydano na poprawienie warunków bytowych hospitalizowanych: zakup materaców, koców wełnianych, pościeli itp.31 Wiek XIX to rewolucyjne zmiany w kształcie ówczesnego świata, pod względem zarówno gospodarczym, jak i politycznym. W bardzo dużym stopniu dotknęło to cieszyńskich bonifratrów. Zmiany w technologii warzenia piwa spowodowały spadek popytu na trunek warzony przez braci, a następnie zamknięcie browaru. W ten sposób wyczerpało się jedno z głównych źródeł dochodów służących utrzymaniu placówki. Niekorzystne zmiany klimatu ograniczyły produkcję wina. Szybki rozwój medycyny zmuszał do ponoszenia znacznych wydatków na unowocześnienie wyposażenia szpitala, zarówno sprzętu lekarskiego, jak i pomieszczeń. W 1883 r. unowocześniono i powiększono jedyną salę szpitala. W kronice klasztornej szczegółowo opisano zakres prac oraz wymieniono imiona i nazwiska fundatorów i budowniczych32. Ponieważ szpitalowi w dalszym ciągu daleko było do osiągnięcia pożądanego standardu, podjęto budowę nowego skrzydła klasztoru, w całości przeznaczonego na szpital; jego poświęcenie miało miejsce 3 XII 1899 r.33 Nowy szpital był nowoczesną placówką medyczną i liczył 60 łóżek. 27 Ibidem, s. 383. 28 AKB Cieszyn 9, Continuatio. Pars Vta, s. 12. 29 Ibidem, s. 401. 30 Ibidem, s. 406. 31 Ibidem, s. 407–408. 32 AKB Cieszyn 10, Continuatio. Pars VIta, s. 419–430. 33 Ibidem, s. 503–507. 114 Maksymilian Kuśka Ponaddwukrotne zwiększenie liczby miejsc w szpitalu bonifratrów w Cieszynie w ciągu dwóch ostatnich dekad XIX w. było spowodowane gwałtownie rosnącym popytem na usługi medyczne. Druga połowa XIX w. to okres niezwykle intensywnej industrializacji Śląska Cieszyńskiego, związanej z rozwojem przemysłu ciężkiego w okolicach Frysztatu, Ostrawy, Orłowej i Trzyńca. Rewolucja przemysłowa, związana na tym terenie głównie z wydobyciem węgla kamiennego i hutnictwem, odcisnęła silne piętno na terenach od czasów wojen napoleońskich pogrążonych w regresie. Księstwo Cieszyńskie w szybkim tempie awansowało na drugie po Wiedniu najważniejsze dla gospodarki monarchii miejsce. Umożliwiło to powstanie sieci linii kolejowych łączących Księstwo Cieszyńskie z innymi terenami monarchii. Do Cieszyna droga żelazna dotarła 5 V 1869 r. za sprawą Kolei Koszycko-Bogumińskiej, której celem było połączenie zagłębia węglowego z terenami Górnych Węgier (ob. Słowacja). Jej uzupełnieniem stała się otwarta w 1888 r. Kolej Miast Śląskich i Galicyjskich34, która wiodła z Frydka przez Cieszyn do Bielska i dalej poza granice Księstwa do Lanckorony. Chłonny rynek pracy oraz sprawny transport spowodowały znaczny przypływ ludności z terenów całej monarchii habsburskiej. Najwięcej robotników przybyło z terenów nieodległych, lecz znacznie przeludnionych, tzn. z Galicji, Moraw, Czech i Górnych Węgier. Pojawiali się także imigranci z bardziej odległych części monarchii, takich jak Tyrol, Bośnia, Kraina, Chorwacja czy Bukowina, oraz z sąsiedniej, rolniczej części pruskiego Górnego Śląska, głównie z okolic Raciborza oraz Pszczyny. Księstwo Cieszyńskie, podobnie jak Wiedeń, stało się miejscem zamieszkania szczególnie różnorodnej mieszanki narodowościowej i językowej wszystkich krajów Austro-Węgier. Odzwierciedleniem tej sytuacji jest proweniencja pacjentów cieszyńskiego szpitala bonifratrów. O ile do połowy XIX w. ponad 90% hospitalizowanych stanowili mieszkańcy Księstwa Cieszyńskiego, o tyle w okresie późniejszym, aż do czasów Wielkiej Wojny, odsetek ten gwałtownie spadał. W interesującym nas jubileuszowym roku 1900 osoby pochodzące spoza księstwa stanowiły 47,8% ogółu pacjentów szpitala. Wartość tę uzyskano na podstawie analizy zapisów księgi chorych z lat 1900–1901, z której zaczerpnięto również pozostałe dane prezentowane w niniejszym opracowaniu35. Protokoły chorych zgromadzone w klasztornym archiwum zawierają mnóstwo informacji o pacjentach, o charakterze zarówno medycznym, jak i osobowym. W opisywanej jednostce są to kolejno: liczba porządkowa, imię i nazwisko, wyznanie, wiek, stan cywilny, zawód (wyuczony bądź wykonywany), miejscowość i kraj urodzenia, stałe miejsce zamieszkania, tymczasowe miejsce zamieszkania wraz z podaniem właściciela lokalu oraz czasu pobytu36. Dalej następują informacje porządkowe oraz medyczne: numer pokoju oraz łóżka, w którym leżał hospitalizowany, data przybycia 34 J. Spyra, Zarząd miasta i gospodarka komunalna w latach 1848–1918, [w:] I. Panic (red.), Dzieje Cieszyna od pradziejów do czasów współczesnych, t. 3: Cieszyn od Wiosny Ludów do III Rzeczypospolitej, Cieszyn 2010, s. 37. 35 Zob. AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. 36 Czas pobytu najczęściej nie był podawany. Pochodzenie pacjentów przyjętych do szpitala bonifratrów w Cieszynie w 1900 r. 115 Ryc. 1. Przykład zapisów w księdze chorych z lat 1900–1901 (AKB Cieszyn 212) oraz opuszczenia szpitala bądź śmierci, rozpoznanie choroby, dokumenty, na podstawie których pacjent został przyjęty, wraz z ich krótkim opisem, oraz liczba dni spędzonych w szpitalu w roku bieżącym, ewentualnie w roku następnym. Przewidziano również rubrykę na adnotacje o innym charakterze37. Największy udział wśród 1026 pacjentów hospitalizowanych w roku 1900 mieli mieszkańcy Księstwa Cieszyńskiego, podzielonego wówczas na trzy powiaty: cieszyński, frysztacki oraz bielski. Ze zrozumiałych powodów najwięcej, 323, pochodziło z tego pierwszego (tabela 1). Spośród nich najliczniejsi byli mieszkańcy Cieszyna – w ciągu 1900 r. hospitalizowano ich 53. Liczniej reprezentowane były większe podówczas miejscowości powiatu, takie jak Wędrynia, Krasna, Morawka, Ropica, Hażlach czy też Jabłonków. Miejscowości mniejsze, bądź też te, które posiadały inną lecznicę, były reprezentowane przez znacznie mniejszą liczbę chorych. Pacjentów pochodzących z powiatu frysztackiego było 98. Najczęściej byli mieszkańcami jego największych przemysłowych miejscowości, Frysztatu i Karwiny i ich okolic (tabela 2). 37 Zob. AKB Cieszyn 212. Maksymilian Kuśka 116 Tabela 1. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Cieszyn (Teschen)38 Lp. Miejscowość Zapis w źródle 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 –39 Bartowice Baszka Bażanowice Błędowice Dolne (ob. cz. Hawierzowa) Błędowice Górne Błędowice Średnie Bobrek Boguszowice (ob. cz. Cieszyna) Brandys (ob. cz. Czeskiego Cieszyna) Brzezówka Bukowiec Bystrzyca Cierlicko Górne Cieszyn Datynie Dolne (ob. cz. Hawierzowa) Datynie Górne (ob. cz. Racimowa) Dobra Dobracice Domasławice Dolne Domasławice Górne Frydek Gnojnik Grodziszcze Gułdowy Gumna Guty Hażlach Istebna Jabłonków Kalembice (ob. cz. Cieszyna) Kocobędz Koniaków Koniaków (ob. cz. Czeskiego Cieszyna) Końska Krasna Krasna k. Frydka Schönberg40 Bartelsdorf, Bartowitz Baschka Bažanowitz Nieder Bludowitz Ober Bludowitz Mittel Bludowitz Bobrek Boguschowitz Brandeis Brzezuwka Bukowetz-Bracie Bistrzitz, Bistrzytz, Bystrzitz Ober Tierlitzko Teschen Nieder Datyn, Nieder Dattin Ober Datyn Dobrau Dobratitz Nieder Domaslowitz Ober Domaslowitz Friedek Hnoynik, Gnojnik Grodischt Guldau Gumny, Gumna Gutty Haslach Istebna Jablunkau Kalembitz Kotzobens, Kotzobenz Koniakau b. Jablunkau Koniakau Konskau Krasna b. Teschen, Krasna, Krasna b. T., Krasna bei T. Krasna bei Friedek Liczba hospitalizowanych 1 4 2 1 4 1 1 6 2 1 1 1 8 2 53 2 1 2 2 1 1 7 2 4 1 2 4 9 5 8 4 3 1 5 5 10 3 38 W nawiasach umieszczono formy nazw miejscowości według brzmienia zapisanego w źródle. 39 Miejscowość niezidentyfikowana. 40 Być może w tak zniekształcony sposób zapisano Szumbark. Pochodzenie pacjentów przyjętych do szpitala bonifratrów w Cieszynie w 1900 r. Lp. Miejscowość Zapis w źródle 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 Leskowiec (ob. cz. Frydka-Mistka) Leszna Dolna Leszna Górna Ligota Górna Ligotka Alodialna Ligotka Kameralna Łomna Łyżbice Malenowice Marklowice (ob. cz. Cieszyna) Milików Mnisztwo (ob. cz. Cieszyna) Morawka Mosty (ob. cz. Czeskiego Cieszyna) Mosty k. Jabłonkowa Nawsie Niebory Noszowice Nowa Wieś (ob. cz. Frydlantu n. Ostrawicą) Nydek Ogrodzona Oldrzychowice Październa Pioseczna Pogwizdów Poleniny (ob. cz. Toszonowic Górnych) Puńców Raszkowice Ropica Rzeka Rzepiszcze Sibica Skalica Stanisłowice Stare Hamry Stare Miasto Szonów Szonychel Szumbark (ob. cz. Hawierzowa) Śmiłowice Toszonowice Dolne Trzanowice Dolne Trzanowice Górne Leskowetz Unter Lischna, Nieder Lischna Ober Lischna Ober Ellgoth Allodial Ellgoth Cameral Ellgoth, Kamerall Ellgoth Lomna Lischbitz, Lyschbitz Malenowitz Marklowitz Millikau Mönichhof Moravka Mosty Mosty bei Jablunkau Nawsy Niebory Noschowitz Neudorf Niedek Ogrodzon Oldrzichowitz, Oldrzychowitz Pazderna Pioseczna Pogwizdau Poleniny Punzau Raschkowitz Roppitz Rzeka Rzepischl Schibitz Skalitz Stanislowitz Althammer Altstadt bei Friedek Schönhof Schönichl-Oderberg Schumbarg Smilowitz Nieder Toschonowitz Nieder Trzanowitz Ober Trzanowitz 117 Liczba hospitalizowanych 1 5 3 2 1 6 2 2 2 1 2 5 10 4 2 1 3 2 1 1 5 4 1 1 3 1 6 1 13 1 1 1 2 3 2 1 2 1 2 1 1 3 5 Maksymilian Kuśka 118 Lp. Miejscowość Zapis w źródle 81 82 83 84 85 86 87 88 89 Trzycież Trzyniec Tyra Wędrynia Wielopole Więcłowice Wojkowice Zamarski Zwierzyniec (ob. cz. Kocobędza) 90 91 92 Żuków Dolny (ob. cz. Czeskiego Cieszyna) Żuków Górny Żywocie Trzytiesch Trzynietz Tyrra, Tyra Wendrin, Vendrin, Wendryn Wielopole, Wielopoli Wenzlowitz Wojkowitz Zamarsk Thiergarten, Tiergarten-Kotzobendz, Thiergarten b. Teschen Nider-Zukau Ober-Zukau, Ober Žukau Žiwotitz, Zywotitz Razem Liczba hospitalizowanych 2 1 2 9 2 2 1 5 3 1 4 4 323 Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Mapa 1. Księstwo Cieszyńskie na przełomie XIX i XX w. Źródło: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/0a/Duchy_of_Teschen.jpg Pochodzenie pacjentów przyjętych do szpitala bonifratrów w Cieszynie w 1900 r. 119 Tabela 2. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Frysztat (Freistadt) Lp. Miejscowość Zapis w źródle 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 Bogumin Dąbrowa Dziećmorowice Frysztat Gruszów (ob. cz. Ostrawy) Herzmanice (ob. cz. Ostrawy) Kaczyce Karwina Kończyce Małe Kończyce Wielkie Kozakowice Lutynia Niemiecka Lutynia Polska Łazy (ob. cz. Orłowej) Łąki Olbrachcice Orłowa Pierstna Pietwałd Piotrowice k. Karwiny Polska Ostrawa Radwanice Rychwałd Skrzeczoń (ob. cz. Bogumina) Solca (ob. cz. Karwiny) Stare Miasto (ob. cz. Karwiny) Stonawa Sucha Górna Sucha Średnia Wierzniowice Zabłocie (ob. cz. Bogumina) Zebrzydowice Oderberg Dombrau Dittmansdorf Freistadt Hruschau, Hruschau-Oderberg Herzmanitz Katschitz Karwin41 Klein Kuntschitz Groß Kuntschitz Kosokowitz Deutschleuten Polnischleuten Lazy Lonkau Albersdorf, Albrechtitz, Olbrachtitz Orlau Piersna Peterswald Petrowitz Polnisch Ostrau42 Radwanitz Reichwaldau, Reichwald Skrzeczon, Krzeczon, Skrzeczon Neudorf Solza, Soletz bei Karwin Altstadt Steinau Ober Suchau Mitel-Sucha Willmersdorf Zablatz Seibersdorf Razem Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. 41 W niektórych przypadkach zapisywana jako przynależna do powiatu Cieszyn. 42 W niektórych przypadkach zapisywana jako przynależna do powiatu Cieszyn. Liczba hospitalizowanych 3 3 4 10 2 1 2 7 3 1 1 3 4 2 5 8 2 1 5 2 4 2 4 4 2 1 3 1 1 2 1 4 98 Maksymilian Kuśka 120 Powiat bielski reprezentowany był w cieszyńskiej lecznicy bonifratrów w 1900 r. przez 115 pacjentów. Warto zaznaczyć, że z powodu przebiegu ówczesnych granic administracyjnych powiatów wielu z nich pochodziło z miejscowości bardzo nieodległych od Cieszyna, takich jak Goleszów czy też Ustroń (tabela 3). Tabela 3. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Bielsko (Bielitz) Lp. Miejscowość Zapis w źródle 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 Aleksandrowice (ob. cz. Bielska-Białej) Bielowicko Bielsko Brenna Cisownica Czechowice Dębowiec Drogomyśl Frelichów Goleszów Górki Wielkie Harbutowice Iłownica Iskrzyczyn Jasienica Kisielów Kostkowice Kowale Kozakowice Górne Ligota Lipowiec (cz. Ustronia) Międzyrzecze Dolne Międzyrzecze Górne Mikuszowice Nierodzim Ochaby Pogórze Pruchna Roztropice Skoczów Stare Bielsko Strumień Alexanderfeld Bielowitzko Bielitz Brenna43 Zeislowitz, Groß Zeislowitz Czechowitz Baumgarten44 Drahomyschl45 Fröchlichsdorf Golleschau Groß Gurek Harbutowitz Illownitz Iskrzyczin Jasienitz, Heizendorf Kiselau Kostkowitz Kowali Ober Kozakowitz Illgoth, Ellgoth Lipowetz Nieder Kurzwald Ober Kurzwald Nikelsdorf, Mikuschowitz46 Nerodim Ochab Pogorz Pruchna Ostropitz Skotschau Altbielitz Schwarzwasser 43 W niektórych przypadkach zapisywana jako przynależna do powiatu Cieszyn. 44 W niektórych przypadkach zapisywana jako przynależna do powiatu Cieszyn. 45 W niektórych przypadkach zapisywana jako przynależna do powiatu Cieszyn. 46 W niektórych przypadkach zapisywane jako przynależne do powiatu Biała. Liczba hospitalizowanych 2 1 9 7 4 1 6 3 1 4 5 1 1 1 2 2 3 4 1 2 2 3 2 2 1 2 5 4 1 4 1 1 Pochodzenie pacjentów przyjętych do szpitala bonifratrów w Cieszynie w 1900 r. 33 34 35 36 37 38 39 Świętoszówka Ustroń Wieszczęta Wilamowice Wisła Wiślica Zabrzeg Swientoszówka Ustron47 Wieszczont Willamowitz Weichsel Wislitz Zabrzeg Razem 121 1 12 2 3 6 2 1 115 Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Spory odsetek robotników najemnych zatrudnionych w przemyśle Księstwa Cieszyńskiego stanowili mieszkańcy innych, nieodległych części Śląska Austriackiego, a więc powiatów: bilowieckiego (3 – tabela 4), bruntalskiego (1 – tabela 5), karniowskiego (6 – tabela 6) i opawskiego (30 – tabela 7), w sumie 40 pacjentów. Tabela 4. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Wagstadt (Bílovec) Lp. Miejscowość Zapis w źródle 1 Bílovec Wagstadt48 Liczba hospitalizowanych 1 2 Děrné Tyrn[au] 1 3 Studénka Stauding 1 Razem 3 Źródło AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Tabela 5. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Freudenthal (Bruntál) Lp. Miejscowość 1 Horní Benešov Zapis w źródle Liczba hospitalizowanych Bennisch 1 Razem 1 Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Tabela 6. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Jägerndorf (Krnov) Lp. Miejscowość Zapis w źródle Liczba hospitalizowanych 1 –49 Liebenthal 3 2 Bělá Seibersdorf 1 3 Holčovice Hillersdorf 1 4 Opavice Tropplowitz 1 Razem Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. 47 W niektórych przypadkach zapisywany jako przynależny do powiatu Cieszyn. 48 W źródle zapisany jako przynależny do powiatu Opawa. 49 Miejscowość niezidentyfikowana. 6 Maksymilian Kuśka 122 Tabela 7. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Troppau (Opava) 1 Bolatice Bolletitz Liczba hospitalizowanych 1 2 Budišovice Budischowitz 1 1 Lp. Miejscowość Zapis w źródle 3 Kajlovec Kailowitz 4 Kateřinky Katharein 2 5 Klimkovice Königsberg 1 6 Komárov Komarau 1 7 Mokré Lazce Mokro-Lazetz, Mokry 3 8 Opava Troppau 8 9 Podolí (ob. cz. Radca nad Morawicą) Podoly 1 10 Podvihov Podwihof 1 11 Pustá Polom Wüstpohlom 1 12 Slavkov Schlakau (Slavkov) 1 13 Smolkov Smolkau 1 14 Suché Lazce Sucholazytz, Sucholasetz 2 15 Svaňovice Schwanzdorf, Schwansdorf 2 16 Tošovice Taschendorf 1 17 Vávrovice Wawrowitz 1 18 Životice Seitersdorf 1 Razem 30 Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Z ogółu ludności napływowej największą grupę stanowili mieszkańcy Galicji oraz Moraw. Przybywali na Śląsk Cieszyński w poszukiwaniu lepszych warunków bytowych oraz stałej pracy. Częstokroć zatrudnienie w tutejszych hutach, kopalniach i innych zakładach przemysłowych stanowiło jedynie etap w drodze za wielką wodę, gdzie na przybyszów czekały tysiące akrów dostępnej niewielkim kosztem ziemi. Największy procentowo udział spośród mieszkańców Galicji leczących się w tutejszym szpitalu miały osoby pochodzące z nieodległych powiatów galicyjskich: bialskiego (33 – tabela 8), chrzanowskiego (12 – tabela 9), wadowickiego (38 – tabela 10), żywieckiego (36 – tabela 11), w sumie 119 pacjentów. Tabela 8. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Biała (Biala) Lp. Miejscowość Zapis w źródle 1 2 3 –50 Babice Biała (ob. cz. Bielska-Białej) Haleniów Babitz Biala 50 Miejscowość niezidentyfikowana. Liczba hospitalizowanych 1 1 1 Pochodzenie pacjentów przyjętych do szpitala bonifratrów w Cieszynie w 1900 r. 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Bystra Czaniec Janowice Kaniów Kańczuga Kęty Komorowice Kozy Lipnik (ob. cz. Bielska-Białej) Małe Kozy (ob. cz. wsi Kozy) Międzybrodzie Bialskie Nowa Wieś Osiek Pisarzowice Stara Wieś Szczyrk Wilkowice Bystra Czaniec Janowitz Kaniów Bestwinski Kanczuga Kenty, Kęty Komorowitz Kozy Lipnik Klein Kozi Miendzybrodzie Neudorf (Nowa Wies) Osiek, Slawkow-Osiek, Osek Pisarzowitze51 Starawieś Górna Szczyrk Poln. Willkowitz Razem 123 1 1 2 1 2 4 2 2 5 1 1 1 3 1 1 1 1 33 Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Tabela 9. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Chrzanów Lp. Miejscowość Zapis w źródle 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Babice Brodła Ciężkowice (ob. cz. Jaworzna) Filipowice Kwaczała Nowa Góra Pisary Radwanowice Rudawa Tenczynek Trzebinia Babitz Brodła Cienzkowitze Filipowice Kwaczala Nowa Góra Pisary Radwanowitz Rudawa Tenczynek Trzebinia Razem Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. 51 W źródle zapisane jako przynależne do powiatu Bielsko. Liczba hospitalizowanych 1 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 12 Maksymilian Kuśka 124 Tabela 10. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Wadowice (Wadowitz) Lp. Miejscowość Zapis w źródle 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 –52 Andrychów Bachowice Borek Szlachecki Brzezinka Chocznia Inwałd Jaroszowice Jordanów Lanckorona Marcyporęba Palcza Paszkówka Roczyny Spytkowice Targanice Wadowice Wieprz Zagórnik Zakrzów Zebrzydowice Parczorowitze Andrychau53 Bachowitze Borek Szlachecki Brzezinka Chocznia Inwald Jarosowice Jordanow Landskron, Lanckorona Marcy Poremba Palcza Paszkowski, Paszkówka Rotschin, Roczyny, Roczina Spytkowitze Trganitze b. Andrychau Wadowitz Wieprz Zagórnik Zakrzów Zebrzydowitz Razem Liczba hospitalizowanych 1 5 2 1 1 1 1 1 1 2 1 1 3 7 1 1 3 2 1 1 1 38 Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Tabela 11. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Żywiec (Saybusch) Lp. Miejscowość Zapis w źródle 1 2 3 4 5 6 7 8 9 –54 Cisiec Kamesznica Milówka Moszczanica Pewel Wielka Przyłęków Radziechowy Rajcza Podzonka Cisiec Kameschnitz, Kamesznica Milówka Moszczanica Groß Pewel Przylenków Radzichów Rajcza, Raicza 52 Miejscowość niezidentyfikowana. 53 W niektórych przypadkach zapisywany jako przynależny do powiatu Biała. 54 Miejscowość niezidentyfikowana. W źródle zapisana jako część parafii Sucha. Liczba hospitalizowanych 1 2 2 2 1 2 1 2 2 Pochodzenie pacjentów przyjętych do szpitala bonifratrów w Cieszynie w 1900 r. 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Rychwałd Sienna Sól Sporysz (ob. cz. Żywca) Stryszawa Sucha Beskidzka Ślemień Świnna Ujsoły Żywiec Rychwald Sienna Sól Sporysz Stryszawa Sucha Ślemień, Slamień, Slemiens Swinna Ujsoly Saybusch Razem 125 1 1 1 1 1 2 4 1 1 8 36 Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Spory odsetek mieszkańców Galicji leczonych w szpitalu braci miłosiernych w Cieszynie stanowili również mieszkańcy Krakowa55 oraz powiatu krakowskiego (10 – tabela 12), myślenickiego (5 – tabela 13), podgórskiego (3 – tabela 14) i wielickiego (7 – tabela 15), w sumie 25 pacjentów. Tabela 12. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Kraków (Krakau) Lp. Miejscowość Zapis w źródle 1 2 3 4 5 Brzoskwinia Kaszów Kraków Przeginia Więckowice Brzoskwinia Kaszów Krakau Przegynie Wienczokowicze Razem Liczba hospitalizowanych 1 1 6 1 1 10 Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Tabela 13. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Myślenice (Myschlenitz, Myslenitze) Lp. Miejscowość Zapis w źródle 1 2 –56 Bieńkówka Górna Wieś (ob. Górne Przedmieście, cz. Myślenic) Sułkowice Toporzysko Wienczerzna Bienkovka Liczba hospitalizowanych 1 1 Ober Dorf 1 Sulkowitz57 Toporzysko 1 1 5 3 4 5 Razem Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. 55 AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. 56 Miejscowość niezidentyfikowana. 57 W źródle zapisane jako przynależne do powiatu Andrychów. Maksymilian Kuśka 126 Tabela 14. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Podgórze Lp. Miejscowość Zapis w źródle 1 2 Borek Szlachecki Krzęcin Borek Nobilium, Borek Nobile Krzęnczin Razem Liczba hospitalizowanych 2 1 3 Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Tabela 15. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Wieliczka (Wielitschka, Wielitzka) Lp. Miejscowość Zapis w źródle 1 2 3 4 5 6 7 Dobczyce Gdów Ochojno Wieliczka Zborówek (ob. cz. wsi Trąbki) Zegartowice Zręczyce Dobczitz Gdów Gorni Ohojno Wielitschka Zboruwek58 Zegartowitze Zrenczyce Razem Liczba hospitalizowanych 1 1 1 1 1 1 1 7 Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Znaczna liczba pacjentów, w sumie 46, pochodziła z powiatów galicyjskich położonych na wschód od Krakowa: bocheńskiego (12 – tabela 16), brzeskiego (18 – tabela 17), dąbrowskiego (5 – tabela 18) i tarnowskiego (11 – tabela 19). Tabela 16. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Bochnia Lp. Miejscowość Zapis w źródle 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Aleksandrówka Cichawka Gawłów Grobla Lipnica Górna Niegowić Nieznanowice Nowy Wiśnicz Rajbrot Uście Solne Aleksandrów Tichawka Gawlow Grobla Ober Lipnitza Niebowitz Nieznannowitz Wischnitz Raybrod Uscie Solne Razem Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. 58 W źródle zapisany jako przynależny do powiatu Biała. Liczba hospitalizowanych 1 1 2 1 1 1 1 1 2 1 12 Pochodzenie pacjentów przyjętych do szpitala bonifratrów w Cieszynie w 1900 r. 127 Tabela 17. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Brzesko Lp. Miejscowość Zapis w źródle 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 –59 Bielcza Biesiadki Iwkowa Jadowniki Jastew Porąbka Iwkowska Radłów Słotwina Sufczyn Wojakowa Wojnicz Zabierzów Zakliczyn Złota Luniew Bielcza Biesadki Iwkowa Jadowniki Jastew Klein Porabka Radłow Slotwina Sufzyn Wojakowa Wojnitsch Zabierzów Okluczin Zlata, Zlota Razem Liczba hospitalizowanych 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 2 1 1 1 2 18 Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Tabela 18. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Dąbrowa Tarnowska Lp. 1 2 3 4 Miejscowość –60 Bagienica (ob. cz. Dąbrowy Tarnowskiej) Nieczajna Górna Swarzów Razem Zapis w źródle Wolka Demboschowska Bagienica Nieczajna Swarszów, Swarzów Liczba hospitalizowanych 1 1 1 2 5 Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Tabela 19. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Tarnów Lp. Miejscowość Zapis w źródle 1 2 3 4 5 –61 Baranów Ładna Meszna Opacka Pogórska Wola Garbki Baranow Skrzyszów-Ładny Mesyno Opacko Pogorska Wola 59 Miejscowość niezidentyfikowana. 60 Miejscowość niezidentyfikowana. 61 Miejscowość niezidentyfikowana. Liczba hospitalizowanych 1 1 1 1 1 Maksymilian Kuśka 128 6 7 8 9 Ryglice Siedliska k. Tuchowa Tarnowiec Tarnów Ryglice, Ryglitz Sedlisk, Siedliszka Tarnowiec Tarnowitz Razem 2 2 1 1 11 Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Nieliczni pacjenci (13) pochodzili z karpackich miejscowości podgórskich i górskich (przy czym brak ich w ogóle z Podhala oraz Spisza), mianowicie po jednym z miejscowości (Harla62) pow. Brzozów, Laskowa pow. Limanowa, Libusza pow. Gorlice, Łyczana (Lyczana) pow. Nowy Sącz, Mszana Dolna (Nieder Mszana) pow. Limanowa, Stróże (Ostruža) pow. Grybów, Święcany (Swienczany) pow. Jasło, Wola Dębowiecka (Wola Dębowiecska) pow. Jasło, Zborowice (Zborowitz) pow. Grybów oraz po dwóch ze Słopnicy (Słopnica Szlachecka) pow. Limanowa oraz Nowego Sącza (Neu Sandez) pow. własny63. Można wnosić, iż nadwyżka siły roboczej we wsiach tychże powiatów znajdowała zatrudnienie w innych szybko rozwijających się dziedzinach przemysłu, prawdopodobnie w przemyśle wydobywczym i przetwórczym ropy naftowej w północnych Karpatach, bądź też ich mieszkańcy emigrowali w poszukiwaniu pracy do innych krajów europejskich i za ocean. Zdecydowanie mniejsza niż w przypadku zachodnich powiatów Galicji liczba imigrantów leczących się w szpitalu bonifratrów pochodziła z powiatów z okolic Przemyśla i Rzeszowa (18), po jednym z miejscowości: Bratkowice (Bratkowitz) pow. Rzeszów, Chrząstów (Chrzęstów) pow. Mielec, Jodłowa (Jodlowa) pow. Pilzno, Laszki pow. Jarosław, Lipiny (Lipina) pow. Pilzno, Łysaków (Lysaków) pow. Mielec, Mała (Mala) pow. Ropczyce, Pantalowice (Pantalowitz) pow. Przeworsk, Ruda Łańcucka (Ruda) pow. Łańcut, Wilcza Wola pow. Kolbuszowa, Wilcza Wola pow. Rzeszów64, Zarębki (Dubas ad Zarembki) pow. Kolbuszowa, po dwóch z miejscowości Dąbie (Dombie, Dąbie) i Dębica (Dembitz, Dembica) pow. Pilzno oraz z Przemyśla (Przemysl) pow. własny65. Niewątpliwie stosunkowo mała imigracja na Śląsk Cieszyński z wymienionych powiatów była skutkiem sporej odległości do pokonania, przy równoczesnym dostępie do pracy w stolicy Galicji, Lwowie, czy też w naftowym zagłębiu Borysławia. Również mieszkańcy wschodniej części Galicji stanowili w roku 1900 margines leczących się w cieszyńskim szpitalu braci miłosiernych (13). Najwięcej spośród nich, aż czterech, pochodziło ze Lwowa (Lemberg), dwóch z Torskiego pow. Zaleszczyki oraz po jednym z miejscowości Ditkowce (Ditkowitz) pow. Brody, Horodenka (Horodenka) pow. własny, Lubkowce (Lubkowice) pow. Śniatyń, Wołkowce (Walkowce) pow. 62 Miejscowość niezidentyfikowana. 63 AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. 64 Najprawdopodobniej chodzi o tę samą miejscowość. 65 Ibidem. Pochodzenie pacjentów przyjętych do szpitala bonifratrów w Cieszynie w 1900 r. 129 Barszczów, Zagrobela pow. Tarnopol, Załoźce (Zalosce) pow. Brody i Żółkwi (Žolkiew) pow. własny66. Łącznie Galicję, jako miejsce pochodzenia, podało w 1900 r. 234 pacjentów szpitala bonifratrów w Cieszynie, a więc bez mała 25% całości przyjętych w tym roku do lecznicy. Drugim co do liczby pacjentów szpitala bonifratrów w Cieszynie krajem monarchii habsburskiej były Morawy. Z racji niewielkiej odległości sporo mieszkańców tamtejszych przeludnionych wsi opuszczało ziemię rodzinną, udając się na północ, za Ostrawicę, by pracować w przemyśle Śląska Austriackiego. O skali imigracji z tych terenów świadczą liczby – w omawianym czasie u bonifratrów w Cieszynie leczono aż 136 Morawiaków. Niemniej należy mieć na względzie, iż przynajmniej część z 40 hospitalizowanych osób pochodzących z powiatu místeckiego znalazła się tu zapewne nie z powodu pracy w Księstwie Cieszyńskim, ale z racji niewielkiej odległości cieszyńskiej lecznicy od ich miejsca zamieszkania – następny szpital z prawdziwego zdarzenia, również bonifraterski, był położony w Prostějovie, a więc w znacznie większej odległości od większości miast i wsi powiatu místeckiego. Najwięcej pacjentów pochodziło z nieodległych od Cieszyna powiatów, przede wszystkim, jak już wspomniano, z powiatu Místek (38 – tabela 20), po kilkunastu z powiatów Nový Jičín (13 – tabela 21) i Valašské Meziříčí (17 – tabela 22), 5–10 pacjentów z powiatów Holešov (6 – tabela 23), Hranice (5 – tabela 24), Litovel (6 – tabela 25), Moravská Ostrava (5 – tabela 26) i Ołomuniec (8 – tabela 27), 3–4 z powiatów Přerov (3 – tabela 28) i Prostějov (4 – tabela 29). Z pozostałych, dalej położonych powiatów pochodziło po 1–2 pacjentów: po jednym z miejscowości Boskovice (Boskowitz) pow. własny, Brno (Brünn) pow. własny, Březolupy (Brzezolup) pow. Holešov (Holleschau), Budišov nad Budišovkou (Bautsch) pow. Šternberk (Sternberg), Horní Město (Bergstadt) pow. Rýmařov (Römerstadt), Horní Štěpánov (Ober Stiepanau) pow. Moravská Třebová (Mährische Trübau), Ivančice (Eibenschütz) pow. Brno, Jihlava (Iglau) pow. własny, Klenovice na Hané (Klenowitz) pow. Přerov (Przerau), Korbelova Lhota, ob. cz. miasta Velké Opatovice (Korbel-Lhota), pow. Moravská Třebová, Košíky (Koschik) pow. Uherské Hradiště (Ungarisch Hradisch), Krnov, ob. cz. wsi Loučany (Jägersfeld), pow. Šternberk, Kroměříř (Kremsier) pow. własny, Kukor67 pow. Přerov, Lobodice (Loboditz) pow. Přerov, Loucký Klášter, ob. cz. Znojma (Klosterbruck b. Znaim), pow. Znojmo (Znaim), Lydečko68 pow. Uherský Brod (Ungarisch Brod), Rosice (Rositz) pow. Brno, Tasov (Tassau) pow. Velké Meziříčí (Groß Mesiritsch), Těšany-Klobouky u Brna (Tieschan-Klobouk) pow. Hustopeče (Auspitz), Těšínovice (Teschnowitz) pow. Kroměříř, Třešt’ (Triesch) pow. Jihlava, Velká Blatnice, ob. Blatnice pod Svatým Antoninkém (Groß Blatnitz), pow. Kroměříř, Vernířovice (Warnsdorf ) i Ves Bílá Voda (Weisswasser) pow. Šumperk (Mährische Schönberg), 66 Ibidem. 67 Miejscowość niezidentyfikowana. 68 Miejscowość niezidentyfikowana. Maksymilian Kuśka 130 a po dwóch z miejscowości Luleč (Lultsch) pow. Vyškov (Wischau), Lipov (Lippau) pow. Hodonín (Göding) i Moravičany (Morawitschan) pow. Zábřeh (Hohenstadt [an der March])69. Nadwyżka sił roboczych z południowych Moraw kierowała się najprawdopodobniej w zdecydowanej większości w poszukiwaniu źródeł utrzymania do Brna oraz Wiednia. Tabela 20. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Místek Lp. Miejscowość Zapis w źródle 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 –70 Brušperk Čeladná Chlebovice Frenštát pod Radhoštěm Fryčovice Frýdlant nad Ostravicí Koloredov Kozlovitze Krásná pod Lysou horou Krmelín Lhotka Místek Nová Ves Ostravice Palkovice Stará Bělá (cz. dz. Dubina w Ostrawie) Staříč Tichá Vítkovice Zelinkovice Merklowitz Bransberg, Brusberg Čeladna Chlebowitz Frankstadt Fritschowitz Friedland Koloredowf bei Místek Kozlowitz Krasna Krmelin Lhotka Mistek Neudorf Ostrawitz Palkowitz Alt Biala, Altbiala Starzitz Ticha Witkowitz Zelenkowitz Razem Liczba hospitalizowanych 1 2 2 1 2 2 5 1 2 1 1 1 7 1 2 1 2 1 1 1 1 38 Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Tabela 21. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Nový Jičín (Neutitschein) Lp. Miejscowość Zapis w źródle 1 2 3 –71 Butovice (ob. cz. miasta Studénka) Harty Patzendorf Bodenwald Lilien, Lilii 69 Ibidem. 70 Miejscowość niezidentyfikowana. 71 Miejscowość niezidentyfikowana. Liczba hospitalizowanych 1 1 2 Pochodzenie pacjentów przyjętych do szpitala bonifratrów w Cieszynie w 1900 r. 4 5 6 7 8 9 Hodslavice Kopřivnice Mikolajice Petřvaldík Příbor Štramberk Hotzendorf Nesselsdorf Niklowitz Klein Peterswald Freiberg Stramberg Razem 131 1 1 1 1 3 2 13 Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Tabela 22. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Valašské Meziříčí (Wallachisch Meseritsch) Lp. Miejscowość Zapis w źródle 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 –72 –73 Branky Halenkov Horní Bečva Křivé (ob. cz. wsi Podlesí) Lešná Ratiboř Rokytnice Rožnov pod Radhoštěm Ústí Valašská Bystřice Velká Lhota Veselá (ob. cz. wsi Zašová) Vsetín Zubří Žachau Bistrzytz Branik, Branek Halenkau Ober-Bečwa Křiwe Leschna Ratiboř Roketnitz Rožnau Usti bei Vsetin Groß-Bistritz Groß Lhota Wesseli Vsetin Zubži Razem Liczba hospitalizowanych 1 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 17 Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Tabela 23. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Holešov (Holleschau) Lp. Miejscowość 1 –74 Neobuza Liczba hospitalizowanych 1 2 Hvozdná Hwozdna 1 3 Lipova Lippau (Lipowa) bei Hostein 1 4 Štípa Schtipa 1 72 Miejscowość niezidentyfikowana. 73 Miejscowość niezidentyfikowana. 74 Miejscowość niezidentyfikowana. Zapis w źródle Maksymilian Kuśka 132 5 Vizovice 6 Žákovice Wizowitz 1 Žakowitz 1 Razem 6 Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Tabela 24. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Hranice (Mährische Weißkirchen) Lp. Miejscowość Zapis w źródle Liczba hospitalizowanych 1 Lipník nad Bečvou Leipnik 2 2 Opatovice Opatowitz 1 3 Veselíčko Veseličko, Veselitschko 2 Razem 5 Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Tabela 25. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Litovel (Littau) Lp. Miejscowość Zapis w źródle 1 Brodek u Konice Deutsch Brod[ek] Liczba hospitalizowanych 1 2 Desná Deschna 2 3 Konice Konitz 1 4 Skřípov Wachtl 1 5 Šumvald Schönwald 1 Razem 6 Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Tabela 26. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Moravská Ostrava (Mährisch Ostrau) Lp. Miejscowość Zapis w źródle 1 2 Lhotka u Ostravy Moravská Ostrava Ellgoth bei Mährisch Ostrau Mährisch Ostrau75 Razem Liczba hospitalizowanych 1 4 5 Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Tabela 27. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Ołomuniec (Olmütz) Lp. Miejscowość Zapis w źródle 1 2 3 Horní Loděnice Klášterní Hradisko Lošov Mährisch Lodenitz Kloster-Hradisch Loschan 75 W źródle w niektórych przypadkach zapisana jako przynależna do powiatu Místek. Liczba hospitalizowanych 1 2 1 Pochodzenie pacjentów przyjętych do szpitala bonifratrów w Cieszynie w 1900 r. 4 5 6 Nelešovice Ołomuniec Ústín Nelischowitz Olmütz Ustin Razem 133 1 2 1 8 Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Tabela 28. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Přerov (Przerau) Lp. Miejscowość 1 –76 Kukor Liczba hospitalizowanych 1 2 Klenovice na Hané Klenowitz 1 3 Lobodice Loboditz 1 Zapis w źródle Razem 3 Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Tabela 29. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Prostějov (Proßnitz in Mähren) Miejscowość Zapis w źródle 1 Hrdibořice Hrdiborzitz Liczba hospitalizowanych 1 2 Kostelec na Hané Kosteletz 1 3 Krumsín Krumsin 2 Lp. Razem 4 Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Kolejnym krajem monarchii, skąd pochodzili robotnicy przybywający do habsburskiego zagłębia węglowego, była Korona św. Wacława. Czechy dostarczały jednak na Śląsk Cieszyński znacznie mniejszą niż wyżej wymienione kraje ilość siły roboczej. Co za tym idzie, również liczba Czechów hospitalizowanych w szpitalu bonifratrów w Cieszynie była znacznie mniejsza niż Ślązaków, Morawian czy mieszkańców Galicji. Jedynie z Jaromierza (ob. Jaroměř) okres Königin-Hof (ob. Dvůr Králové nad Labem) oraz Wittingau (ob. Třeboň) okres Wittingau pochodziło w roku 1900 po dwóch pacjentów. Po jednym pacjencie pochodziło z miejscowości: Altwasser (ob. Stará Voda) okres Tachau (ob. Tachov); Darova (ob. Darová, cz. wsi Břasy) okres Rokyčan (ob. Rokycany); Dessendorf (ob. Desná) okres Gablonz [an der Neiße] (ob. Jablonec nad Nisou); Hochwald (ob. Vysoký Les – cz. wsi Sebranice) okres Leitomyschl (ob. Litomyšl); Horka (ob. Častolvické Horky) okres Reichenau (ob. Rychnov nad Kněžou); Kněžnic[e] okres Semil (ob. Semily); Landskroun (ob. Lanškroun) okres Landskroun; Leskowitz (ob. Leškovice) okres Deutschbrod (Havlíčkův Brod); [Markt] Eisenstein (ob. Železná Ruda) okres Schüttenhofen (ob. Sušice); Mosty okres Neustadt [a/d Mettau] (ob. Nové Měs to nad Metují); Opočno okres Neustadt a/d Mettau; Nedošín okres Leitomyschl (ob. 76 Miejscowość niezidentyfikowana. 134 Maksymilian Kuśka Litomyšl); Neuhaus (ob. Jindřichův Hradec) i Neuhof (ob. Nové Dvory) okres Hořovitz (ob. Hořovice); Netolitz (ob. Netolice) okres Prachatitz (ob. Prachtice); Ransko okres Chotěborsch (ob. Chotěboř); Unter Sekrzan (ob. Dolní Sekyřany) okres Pilsen (ob. Plzeň); Veleschin (ob. Velešín) okres Krumau (ob. Český Krumlov) oraz Kamenitz a/d Linde (ob. Kamenice nad Lipou) okres Pilgram (Pelhřimov). Łącznie z terenów Czech pochodziło w omawianym roku 23 pacjentów77. Niewielka liczba pacjentów pochodziła z niemieckojęzycznych krajów Przedlitawii, głównie z różnych części Austrii78: trzech z Wiednia, po jednym z Klam pow. Perg w Górnej Austrii, z Klein Zell w Dolnej Austrii oraz z Kötschach w Karyntii79. Po jednym pacjencie pochodziło z Laibach w Krainie, z Ljubljany, dzisiejszej stolicy Słowacji, oraz z dwóch miejscowości w południowotyrolskim okręgu Udine, Vite d’Asio (Vito d’Asio) oraz Rivalto80. Z Zalitawii pochodziło nieco ponad 20 pacjentów, głównie z nieodległych komitatów w Górnych Węgrzech (ob. Słowacja). Wśród nich było dziewięć osób z komitatu Trencsen (Trenčianska župa), mianowicie po jednej z miejscowości: Zakopcse (ob. Zákopčie) okręg Csaca (Čadca), Alt Bistritz (ob. Stara Bystrica) okręg Kiszucaújhely (ob. Kysucké Nové Mesto), Mikusócz (ob. Mikušovce) okręg Illava (ob. Ilava), Sillein81 (ob. Žilina) okręg własny, Neszlusza (ob. Nesluša) okręg Kiszucaújhely (ob. Kysucké Nové Mesto), Kotteso (ob. Kotesova) okręg Nagybilnice (Bytča), Osczadnica bei Czacza (ob. Oščadnica) okręg Csaca (Čadca), Ober Vadicso (ob. Horný Vadičov) okręg Kiszucaújhely (ob. Kysucké Nové Mesto), Boleso (ob. Bolešov) okręg Puhó (ob. Púchov). Trzech pacjentów pochodziło z okręgu Březnóbanýa, komitat Zolyon (Zvolenská župa) – po jednym z miejscowości Březno (Března), Vaczok (Alzal) (ob. Bacuch) oraz Niemietzka (ob. Nemecká). Z komitatu Arwa (Oravská župa) pochodziło trzech pacjentów, w tym dwóch z miejscowości Pokrivacs (ob. Pokryváč) okręg Alsókubin (ob. Dolný Kubín), jeden z miejscowości Nowoty (ob. Nowot’) okręg Námesztó (Námestovo). Jeden hospitalizowany pochodził z miasta Igló (ob. Spišská Nová Ves) okręg Igló, komitat Zips (Spišská župa)82. Łącznie z terenów dzisiejszej Słowacji pochodziło 16 osób. Długą drogę do Cieszyna przebyli mieszkańcy chorwackiej części Austro-Węgier, a więc Trójjedynego Królestwa Chorwacji, Slawonii i Dalmacji. Czterech z nich pochodziło z komitatu Lika-Krbava, po jednym z miejscowości Bunić okręg Kornica; Gospić okręg Gospić; Gornji Kosinj okręg Perlić oraz Zengg (ob. Senj) okręg własny. Trzech zaś pochodziło z miejscowości komitatu Modrus-Fiume, dwóch z Gomirje (Gomirja) 77 AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. 78 Ibidem. 79 Był to bonifrater br. Jodocus – Oscar Strammer. 80 Ibidem. 81 Zachowano oryginalny zapis nazw miejscowości z tekstu źródłowego, mimo iż nie odpowiadały one niejednokrotnie ówczesnym urzędowym nazwom tychże. 82 Ibidem. Pochodzenie pacjentów przyjętych do szpitala bonifratrów w Cieszynie w 1900 r. 135 okręg Otulin, a jeden z Krmpole okręg Cirkvenica83. Łącznie z terenów dzisiejszej Chorwacji leczono w 1900 r. 7 osób84. Trzech pacjentów pochodziło z Bośni – jeden z miejscowości Krnewuša okręg [Bosanski] Petrovacs w prowincji Bihacs (Bihać), dwóch zaś z Bihacia. Ostatnią grupę pacjentów stanowią osoby pochodzące spoza monarchii habsburskiej, najczęściej z rolniczych powiatów tej części Górnego Śląska, która znalazła się w granicach Prus, a następnie odrodzonej Rzeszy. Z powodu niewielkiej odległości najwięcej było ich z okolic Raciborza (14 – tabela 30). Tabela 30. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu (Landkreis) Ratibor (Racibórz) Lp. Miejscowość Zapis w źródle 1 Benešov Beneschau Liczba hospitalizowanych 1 2 Bolatice Bolatitz 1 3 Brzeźnica Brzeznitz 1 4 Chałupki Ruderswald 1 5 Gadów Godau 1 6 Gorzyce Klein Gořitz 1 7 Góra Świętej Anny Annaberg 1 8 Kornice Kasnitz 1 9 Markvartovice Markwartitz 1 10 Miedźna Miezdna 1 85 11 Olza 12 Skrbeńsko Kolonia Skrbenska Olza 1 13 Tworków Tworkau 1 14 Wodzisław Loslau Razem 1 1 14 Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Inne powiaty miały zapewne znacznie mniejszy udział wśród ogółu robotników najemnych pochodzących z Prus. W roku 1900 u bonifratrów w Cieszynie leczono po jednym pacjencie z następujących miejscowości Śląska Pruskiego spoza powiatu raciborskiego: Mikołów (Nikollein) pow. Pszczyna (Pleß), Tarnowskie Góry (Tarnowitz) pow. własny, Kazimierz (Kazmir bei Leobschütz) pow. Głubczyce (Leobschütz), Nysa (Neisse) pow. własny, Nowogrodziec (Naumburg) pow. Bolesławiec (Bunzlau)86 oraz 83 W źródle podany okręg Novi, komitat Aloduus-Fiume. 84 Ibidem. 85 W źródle zapisana jako przynależna do powiatu Opole (Oppeln). 86 W źródle zapisany jako siedziba powiatu. Maksymilian Kuśka 136 Szopienice (Schlopinitz) pow. własny. Łącznie hospitalizowano w tym roku 20 mieszkańców Prus, w tym 19 z Górnego, a jednego z Dolnego Śląska87. W roku 1900 lecznica bonifratrów w Cieszynie przyjęła tylko dwóch pacjentów pochodzących z ziem polskich zaboru rosyjskiego, z Warszawy i z miejscowości Lubkowitz88 pow. Nieszawa (Niszawa)89. Liczba obywateli imperium Romanowów hospitalizowanych w roku 1900 kontrastuje mocno z liczbą tychże przyjętych w latach bezpośrednio poprzedzających Wielką Wojnę. Rosja dzięki reformom stała się krajem bardziej otwartym, dlatego liczba robotników przybywających stamtąd do pracy w Księstwie Cieszyńskim znacznie się zwiększyła, a co za tym idzie, stanowili oni znacznie większy odsetek całości hospitalizowanych u braci miłosiernych. Reasumując, należy stwierdzić, iż rewolucja przemysłowa (a w szczególności postęp w technikach wydobywczych oraz przetwórstwie metali, jaki dokonał się w drugiej połowie XIX w.) miała kolosalny wpływ na stosunki narodowościowe w Księstwie Cieszyńskim, co znalazło odbicie w proweniencji pacjentów cieszyńskiego szpitala bonifratrów. Odsetek hospitalizowanych pochodzących z Księstwa Cieszyńskiego spadł z ponad 90% w połowie XIX stulecia do wartości niewiele ponad 50% u jego schyłku. Odsetek leczonych spoza Księstwa wzrósł z poziomu wartości marginalnych do bez mała połowy ogółu. Tendencja ta aż do momentu wybuchu I wojny światowej miała charakter ciągły, przy czym wskutek zmian politycznych, zarówno w monarchii, jak i w całej Europie, w dalszym ciągu zwiększała się liczba imigrantów z terenów coraz bardziej oddalonych od frysztackich kopalń i hut. Zestawienie proweniencji pacjentów cieszyńskiej lecznicy według kraju pochodzenia przedstawia tabela 31. Tabela 31. Pacjenci w roku 1900 według kraju pochodzenia Lp. Kraj Liczba hospitalizowanych Udział (w %) 1 Księstwo Cieszyńskie 53690 ≈ 52 40 ≈4 3 Śląsk Austriacki (bez Księstwa Cieszyńskiego) Galicja 234 ≈ 23 4 Morawy 136 ≈ 13,20 5 Czechy 23 ≈ 2,24 6 Austria 6 ≈ 0,58 2 87 Ibidem. 88 Miejscowość niezidentyfikowana. 89 Ibidem. 90 Jubileuszowe wydawnictwo Zweites Jahrhundert des Conventes und Spitales der Barmherzigen Brüder in Teschen am 30 November 1900 in der Klosterkirche durch drei Tage gefeiert mit einem vollkommenen Ablass von Sr. Heiligkeit Papst Leo XIII, [Teschen 1901], na s. 27 podaje nieco inne liczby pacjentów z poszczególnych krajów: Czechy – 21, Bośnia – 3, Italia – 2, Galicja – 222, Karyntia – 1, Kraina – 1, Chorwacja – 7, Morawy – 134, Górna Austria – 1, Dolna Austria – 4, Prusy – 21, Rosja – 2, Śląsk – 593, Węgry – 14. Wartości te najprawdopodobniej są skutkiem błędnego przyporządkowania podanych przez pacjentów miejsc pochodzenia do poszczególnych krajów. Pochodzenie pacjentów przyjętych do szpitala bonifratrów w Cieszynie w 1900 r. Lp. 137 Kraj Liczba hospitalizowanych Udział (w %) 7 Kraina 1 ≈ 0,1 8 Tyrol Południowy 2 ≈ 0,2 9 Górne Węgry 16 ≈ 1,56 10 Chorwacja 7 ≈ 0,68 11 Bośnia 3 ≈ 0,3 12 Prusy 20 ≈ 1,95 13 Rosja 2 ≈ 0,2 1026 100 Razem Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Jak widać, intensywna rozbudowa zakładów przemysłowych Księstwa Cieszyńskiego, powodująca olbrzymi deficyt rąk do pracy, przy jednoczesnej dynamicznej rozbudowie sieci kolejowej, pozwalającej na szybkie i przystępne cenowo przemieszczanie się sporych mas ludności, zmieniła w dużym stopniu charakter Księstwa, czyniąc go bardziej zróżnicowanym pod względem kulturowym i narodowościowym. Ślady tej różnorodności po dziś dzień można odnaleźć, analizując lokalne społeczności pod względem etnograficznym i kulturoznawczym. Przybysze chorowali, a jakaś część z nich trafiała do szpitala bonifratrów. Niestety nie wiemy, czy ten zróżnicowany skład etniczny i narodowościowy jego pacjentów miał konsekwencje dla szpitala, a jeśli tak – to jakie. Maksymilian Kuśka 138 Maksymilian Kuśka Archiwum i Biblioteka OO. Bonifratrów w Cieszynie Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 109–139 Pochodzenie pacjentów przyjętych do szpitala bonifratrów w Cieszynie w jubileuszowym roku 1900 Streszczenie W grudniu 1898 r., a więc na dwa lata przed jubileuszem 200-stulecia otwarcia, szpital bonifratrów w Cieszynie osiągnął szczyt swojego rozwoju. Placówka, mogąca pomieścić na początku jedynie kilkoro, a później kilkunastu pacjentów, po rozbudowie u schyłku XIX w. mogła ich jednocześnie przyjąć 60. Rozbudowa szpitala zbiegła się w czasie z intensywną industrializacją Śląska Cieszyńskiego. Lokalne zagłębie przemysłowe stało się największym takim ośrodkiem w Austro-Węgrzech. Nie dziwi zatem, iż do pracy do Księstwa Cieszyńskiego przybywali ludzie z terenu całej niemalże monarchii, szukający lepszych warunków życia. Dzięki zachowanym protokołom chorych z tamtych czasów udaje się dokładnie określić pochodzenie pacjentów szpitala bonifratrów w Cieszynie. Można wnosić, iż pacjenci przebywający w tutejszej lecznicy stanowili reprezentację ówczesnej mieszanki narodowościowej na tych terenach. Oprócz autochtonów protokół chorych z roku 1900 wymienia sporą liczbę mieszkańców Moraw, Czech, Galicji, jak również innych części Śląska Austriackiego. W mniejszej liczbie reprezentowane są osoby pochodzące z komitatów Górnych Węgier i Chorwacji, austriackiego Tyrolu, Górnej i Dolnej Austrii, czy wreszcie obywatele obcych państw – Prus i Rosji. Artykuł stanowi niewielki przyczynek do opracowania kompleksowej historii bonifratrów w Cieszynie, będąc jednocześnie użytecznym materiałem dla badaczy zajmujących się kwestią stosunków narodowościowych na Śląsku Cieszyńskim. Słowa kluczowe bonifratrzy, Cieszyn, Księstwo Cieszyńskie, Austro-Węgry, szpital, pacjenci Pochodzenie pacjentów przyjętych do szpitala bonifratrów w Cieszynie w 1900 r. Maksymilian Kuśka Archive and Library of Brothers Hospitallers in Cieszyn 139 Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, p. 109–139 Origin of the patients admitted to the Brothers Hospitallers’ hospital in Cieszyn in a jubilee year, 1900 Summary On December, 1898, two years before the 200th anniversary of its opening, the hospital led by the Brothers Hospitallers of St. John of God in Cieszyn reached the top of its development. The post, at the beginning being able to hold only a few, and then a dozen of patients, after the extension at the end of the 19th century was able to admit 60 patients at the same time. The extension of the hospital coincided with the intensive industrialisation of Cieszyn Silesia. The local urban area became the biggest centre of this type in Austria-Hungary. It is not surprising then that people from almost the whole monarchy, trying to find better living conditions, were migrating for work in the Duchy of Cieszyn. Thanks to the preserved patients’ records from that time it is possible to determine exactly the origins of the patients from the hospital of the Brothers Hospitallers of St. John of God in Cieszyn. It can be stated that the patients staying in this local hospital, represented a variety of nations living in this area at that time. Apart from the natives, a medical record from 1900 mentions a significant number of the inhabitants of Moravia, Czech Republic, Galicia as well as other parts of Austrian Silesia. A smaller number of representatives comes from counties in Upper Hungary and Croatia, Austrian Tyrol, Upper and Lower Austria and, finally, foreign countries – Prussia and Russia. The article constitutes a small contribution to the study of the complex history of the Brothers Hospitallers of St. John of God in Cieszyn. It is also a useful material for the researchers who are interested in ethnic relations in Cieszyn Silesia. Keywords Brothers Hospitallers of St. John of God, Cieszyn, Duchy of Cieszyn, Austro-Hungarian Empire, hospital, patient Antoni Maziarz Instytut Historii Uniwersytet Opolski Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 141–166 Siostry elżbietanki w Festung Breslau Przedwojenny Wrocław był miastem zamieszkanym w większości przez protestantów, jednak jako stolica biskupstwa (jednego z największych w ówczesnej Europie) odgrywał ważną rolę w życiu śląskiego Kościoła katolickiego. W sąsiedztwie katedry (i kurii biskupiej) powstała w 1857 r. pierwsza wrocławska placówka wspólnoty elżbietańskiej1. Ta bliskość niewątpliwie ułatwiła starania Marii Merkert i Franciszki Werner o uzyskanie statusu zgromadzenia zakonnego, co stało się 4 IX 1859 r. W 1890 r. na wrocławski Ostrów Tumski przeniesiono z Nysy siedzibę zarządu generalnego i nowicjat. W tym samym roku rozpoczął działalność szpital św. Józefa, przeznaczony dla 175 pacjentów2. W 50. rocznicę inauguracji działalności przez szare siostry św. Elżbiety poświęcono nowy klasztor, zwany Domem Macierzystym3. Uznanie dla kompetencji i zaangażowania elżbietanek w ich posłudze zdrowotnej, socjalnej i oświatowo-wychowawczej owocowało powstaniem kolejnych domów zakonnych. Do wybuchu II wojny światowej we Wrocławiu działało dziewięć placówek4. W bezpośrednim 1 Bohaterkami opisywanych wydarzeń są członkinie Zgromadzenia Szarych Sióstr św. Elżbiety, wspólnoty utworzonej w Nysie, gdzie 27 IX 1842 r. Klara Wolff, Maria Merkert, Matylda Merkert i Franciszka Werner inicjowały ambulatoryjną pielęgnację chorych. Wówczas nazywano je szarymi siostrami (graue Schwestern), określenie „elżbietanki” (Elisabetherinen) natomiast było przypisywane profeskom z zakonu św. Elżbiety, które do Wrocławia trafiły w roku 1737. W niniejszym tekście, zgodnie ze współczesną praktyką, elżbietankami nazywane są duchowe córki bł. Marii Merkert. Należy ponadto zwrócić uwagę, że błędne jest określanie sióstr św. Elżbiety szarytkami – tak są nazywane siostry miłosierdzia św. Wincentego à Paulo. 2 J. Jungnitz, Das St. Joseph-Stift in Breslau. Festschrift zur Feier seines 50-Jährigen Bestehens, Breslau 1907, s. 3. 3 Określenie to przysługuje raczej kolebce zgromadzenia, czyli klasztorowi nyskiemu, wybudowanemu przez matkę Marię Merkert w 1865 r. przy Gimnasialstr./ul. Sobieskiego 7. W wykorzystywanych poniżej źródłach siostry nazywają Domem Macierzystym wrocławski klasztor św. Józefa, gdzie do 1945 r. mieściła się siedziba zarządu i matki generalnej zgromadzenia. 4 Były to: szpital garnizonowy przy Werderstr./ul. ks. Witolda 88 (działał w latach 1867–1918 i 1940–1945); klasztor św. Agnieszki przy Klosterstr./ul. Traugutta 41 (od 1887 r.); klasztor św. Mikołaja przy Fischergasse/ ul. Rybackiej 18/20 (od 1891 r.); klasztor św. Rafała przy Schieswerderplatz/pl. Strzeleckim 20/22 (od 1897 r.); klasztor pw. NMP i św. Elżbiety przy Tauentzienstr./ul. Kościuszki 39 (od 1899 r.); klasztor św. Augustyna przy Kleinburgstr./ul. Januszowickiej 32/34 (od 1902 r.); klasztor św. Józefa w Deutsch Lissa/Leśnicy (od 1902 r.); dom św. Jadwigi przy Lehmdamm/ul. Prusa 28 (od 1905 r.); placówka przy Klodnitzerstr./ul. Kłodnickiej (od 1908 r.). W trakcie działań wojennych struktura ta uległa daleko idącym zmianom, zob. aneks. Antoni Maziarz 142 sąsiedztwie ówczesnego Wrocławia funkcjonowały filie w Herzogshufen/Ołtaszynie5 i Brockau/Brochowie. Zgodnie z charyzmatem zgromadzenia pracujące w nich siostry służyły pomocą ambulatoryjną, prowadziły przedszkola i domy starców, a także kursy gospodarstwa domowego, pomagały w katechizacji, oferowały pomoc o charakterze socjalnym – np. klasztor przy kościele św. Jadwigi prowadził schronisko dla szwaczek i bursę młodzieżową, tanie kuchnie dla ubogich, studentów i samotnych matek6. Represje ze strony nazistów Posługi spełniane przez elżbietanki cieszyły się dużym uznaniem, ze strony zarówno pacjentów, jak i przedstawicieli władz kościelnych i publicznych (niezależnie od wyznania). Sytuacja uległa diametralnej zmianie po 1933 r. Wraz z dojściem nazistów do władzy stopniowo ograniczano swobodę pracy, a zgromadzenie było bezpodstawnie oskarżane m.in. o nadużycia finansowe. Dotkliwy atak nastąpił w 1941 r. W związku z przesiedlaniem na Śląsk Niemców zamieszkujących kraje nadbałtyckie, Besarabię czy Siedmiogród siostry wyrzucano z ich domów. Kwatery były też potrzebne dla dziesiątków tysięcy obywateli III Rzeszy, którzy uchodzili z terenów objętych nalotami alianckimi (liczba mieszkańców Wrocławia wzrosła z 700 tys. do około miliona). Władze państwowe przejęły większość zakonnych przedszkoli i domów starców. Profil niektórych placówek zachowywano; wykonywanie w nich obowiązków powierzano nazistowskim siostrom NSV (Nationalsozialistische Volkswohlfahrt), zakonnice natomiast kierowano do lazaretów wojskowych7. Taki los spotkał np. przedszkola przy Klodnitzerstr. i Lehmdamm. Zwalniane elżbietanki wysyłano także do szpitali gruźliczych i psychiatrycznych, m.in. w Lüben/Lubinie i Wrocławiu (Auenstr./ul. Bujwida – psychiatryczny szpital dziecięcy)8. Przed zamknięciem pierścienia oblężenia Do października 1944 r. Wrocław był miastem stosunkowo bezpiecznym, jednak od grudnia tego roku także tu zagrożenie było coraz mocniej odczuwane. Zachęcano rodziców (w praktyce matki, w mieście pozostało niewielu mężczyzn cywilów), aby nie przywozili dzieci, które wyjechały na ferie świąteczne. Atmosferę Wrocławia ostat5 25 II 1945 r. została tam rozstrzelana s. Gervasia Otto (w tym samym dniu w Wallendorf/Włochach Rosjanie zastrzelili s. Gottliebę Frank), H. G. W. Gleiss (Hg.), Breslauer Apokalypse 1945. Dokumentarchronik vom Todeskampf und Untergang einer deutsche Stadt und Festung am Ende des Zweiten Weltkrieges, Bd. 1–10, Wedel 1986–1997. Tu cyt.: Bd. 7: Supplement. Dokumente Januar/Februar 1954. Nachträge, s. 1641. 6 J. Schweter, Geschichte der Kongregation der Grauen Schwestern von der heiligen Elisabeth. Ein Beitrag zur Geschichte der katholischen Karitas und Mission in der letzten 100 Jahren, Bd. 2: Die einzelnen Niederlassungen nach den Ordensprovinzen, Breslau 1937, s. 7–21; J. Mertens, Geschichte der Kongregation der Schwestern von der heiligen Elisabeth 1842–1992, Bd. 2, Reinbek 1998, s. 428–444. 7 Ich listę zestawiła siostra A. E. Schaefer, Zgromadzenie Sióstr świętej Elżbiety (Studia i Materiały do Historii Chrześcijaństwa w Polsce, 10; Żeńskie Zgromadzenia Zakonne w Polsce 1939–1947, 10), Lublin 1996, s. 106–107. 8 Zob. ibidem, s. 106–109, 139–141. Siostry elżbietanki w Festung Breslau 143 nich dni przed zamknięciem pierścienia okrążenia oddają obszerne relacje dwóch sióstr pracujących przy parafii św. Maurycego, gdzie proboszczem był radca, ks. Paul Peikert, autor cenionej Kroniki dni oblężenia. Elżbietanki dzieliły troskę duszpasterza o wychowanie nie tylko młodego pokolenia, ale i rodziców katechizowanych dzieci. Ksiądz-radca zaszczepił w siostrach także zmysł kronikarski – sprawozdania s. Josephy Kohlstrung są rozleglejsze nawet od sprawozdania generalnego z tego okresu9. Siostry zauważały, że ich mali podopieczni to wyjątkowa generacja – od najmłodszych lat indoktrynowana przez nazistów, doświadczona brakiem ojców walczących na froncie, w końcu bezpośrednio dotknięta działaniami wojennymi. Dzieci stały się ofiarami za winy swych rodziców, ponieważ to, co działo się wokół, stanowiło „karę za odejście ludzi od Boga”10. Na spotkania prowadzone przez siostry przychodziły setki dzieci. Młodsze były przygotowywane do pierwszej spowiedzi i komunii świętej, starsze miały modlić się o „przebłaganie Boga za ciężkie grzechy naszych czasów”11. Od 20 I 1945 r. frekwencja w kościelnych ławkach spadała. Do ks. Peikerta przychodziły kolejne zrozpaczone matki z pytaniem, co robić: narażać swe dzieci na trudy wędrówki w nieznane podczas przerażająco mroźnej zimy czy liczyć na ochronę w wielkim mieście, którego włodarze zapewniają, że wróg „Odry nie przejdzie” (stale powtarzana teza gauleitera Karla Hankego)12? Ten sam dylemat miały siostry – czy uchodzić? Siostry z Zakładu św. Agnieszki, zgodnie z nakazem władz, opuściły mieszkanie i 22 stycznia przeniosły się do piwnicy domu parafialnego, gdzie kontynuowały pracę. W ostatnich dniach stycznia ustał ciąg kolumn uchodźców, od miesiąca opuszczających Wrocław. Miasto z dnia na dzień pustoszało. Mosty zostały zaminowane, wzdłuż ulic ustawiono ciężką broń, ulokowano ją także w ogrodzie elżbietańskiego nowicjatu. Siostry jedynie w Opatrzności szukały nadziei na przetrwanie13. Nie spodziewano się, że nadciągające od wschodu niebezpieczeństwo zjawi się nad Odrą tak szybko14. W połowie stycznia 1945 r. do Wrocławia dotarły trzy siostry z Kra9 Provinzarchiv der Kongregation der Schwestern von der heiligen Elisabeth. Provinz Deutschland, sygn. DIG 002-1: Kriegsberichte Niederschlesien A-F, PD 125-1 (dalej: PAE, Kb NSchl), Bericht von Schwester M. Clara Völkel und Schwester M. Josepha Kohlstrung über die Tätigkeit in der Kinderseelsorge in der Pfarrei Sankt Mauritius im ersten Halbjahr 1946, 6 VII 1946 r. 10 Ibidem, Bericht über unsere Tätigkeit in der Kinderseelsorge in der Pfarrei Sankt Mauritius im Festungsjahr 1945 von Schwester M. Clara Völkel und Schwester M. Josepha Kohlstrung, 31 XII 1945 r. 11 Ibidem; P. Peikert, Kronika dni oblężenia. Wrocław 22 I–6 V 1945, oprac. i przekład K. Jonca, A. Konieczny, Wrocław 20084, s. 30. 12 Okazało się, że tylko nieliczne kobiety chciały zostać ze swymi dziećmi na czas obrony twierdzy, zresztą na mocy rozkazu dowództwa Wrocław miały opuścić wszystkie dzieci oraz kobiety poniżej 40. roku życia. Do 8 lutego miasto opuściło około 600–700 tys. osób, w oblężonej twierdzy zostało około 250 tys. Według K. Joncy, A. Koniecznego, Upadek „Festung Breslau” 15 II–6 V 1945, Wrocław i in. 1963, s. 239–241, podczas styczniowej ucieczki ludności cywilnej zmarło około 90 tys. osób, a w trakcie oblężenia miasta – około 80 tys. 13 PAE, Kb NSchl, Bericht über unsere Tätigkeit. 14 B. Dolata, Wyzwolenie Dolnego Śląska w 1945 roku, Wrocław i in. 19852, s. 150 i n.; K. Jonca, A. Konieczny, Upadek, s. 26; T. Kulak, Historia Wrocławia, t. 2: Od twierdzy fryderycjańskiej do twierdzy hitlerowskiej, Wrocław 2001, s. 336. 144 Antoni Maziarz kowa. Przestraszone opowiadały, że sowieckie dywizje stoją już pod miastem. Na początku roku matka Mathilde Küttner (przełożona generalna w latach 1942–1962) wizytowała domy leżące na terenie Saksonii. Wróciła 22 stycznia na wieść o sytuacji na Śląsku. W tym samym dniu odbył się ostatni egzamin w szkole pielęgniarskiej, po czym placówkę zamknięto15. Wnet wojna z całą mocą zapukała do bram Śląska. 18 stycznia oznaczone czerwoną gwiazdą samoloty zaatakowały Wrocław. Dwa dni później do miasta dotarły pierwsze kolumny uciekinierów ze wschodu. Tegoż dnia rozpoczęto ewakuację pacjentów szpitala św. Józefa. Ostatni opuścili lecznicę 26 stycznia – na kolejowym Dworcu Głównym, pośród dantejskich scen, kilka dni czekali na transport; pociąg miał wyruszyć do Bawarii, nikt nie wiedział, dokąd dokładnie. Zgodnie z rozkazem kolejne kolumny wrocławian pieszo opuszczały miasto, rzekomo w okolicy Kanth/Kątów Wrocławskich miał czekać na nich transport16. Matka generalna podjęła decyzję, by nowicjuszki i postulantki (łącznie 26 kobiet) udały się do klasztoru w Schreiberhau/Szklarskiej Porębie. Starsze i schorowane siostry z domu generalnego wysłano m.in. do Liebenthal/Lubomierza, Armsdorf/Miłkowa i Landeck/Lądka-Zdroju. W ostatnich dniach stycznia na zachód ruszyły kolejne młode siostry. Z lazaretami wycofano około 20 pielęgniarek17. Pozostałym polecono w razie ewakuacji kierować się do Szklarskiej Poręby, Halle lub Reinbek (koło Hamburga)18. Siostry stały przed dramatycznym wyborem: narażać cześć i życie albo pozostać w mieście, przy swych podopiecznych. Charyzmat wskazuje jednoznacznie – elżbietanka ma trwać przy bliźnich potrzebujących pomocy, a tych w obleganym mieście przybywało. Z myślą o nich we Wrocławiu pozostało niemal 140 elżbietanek (zob. aneks). Podobnie jak inni cywile, siostry zostały zaskoczone nie tylko dynamiką zdarzeń, ale i skalą zagrożenia. Na początku lutego naloty stały się tak intensywne, że zaprzestano używania syren ostrzegawczych19. Z tego też powodu przeniesiono noclegi do piwnic. Z niepokojem przyjmowano brak wiadomości o losie sióstr z placówek położonych w Prusach Wschodnich i na terenie Górnego Śląska20. W pierwszej fazie walk o Festung Breslau za najbardziej uciążliwy mógł uchodzić chaos, pogłębiany przez stale zmieniane rozkazy: „Nadodrze ewakuuje się na południe!”. Nieco później – 15 PAE, Kb NSchl, Bericht über das Generalmutterhaus der Grauen Schwestern von der heiligen Elisabeth zu Breslau während der Festungszeit, b.d. Sprawozdanie to zostało zamieszczone przez K. Engelberta, Geschichte der Kongregation der Grauen Schwestern von der heiligen Elisabeth, Bd. 3: 1935–1966, Hildesheim 1969, s. 59–68; H. G. W. Gleiss (Hg.), Breslauer Apokalypse 1945, Bd. 8: Letzte Nachträge, Dokumente Januar – Dezember 1945, s. 35; A. E. Schaefer, Zgromadzenie, s. 107. 16 H. G. W. Gleiss (Hg.), Breslauer Apokalypse 1945, Bd. 1: Dokumente Januar 1945, s. 204. 17 A. E. Schaefer, Zgromadzenie, s. 107; PAE, Kb NSchl, Bericht über das Generalmutterhaus [...] der Festungs zeit; H. G. W. Gleiss (Hg.), Breslauer Apokalypse 1945, Bd. 7, s. 332. 18 PAE, Kb NSchl, Brief von Mutter M. Mathildis Küttner an die Schwestern, 9 II 1945 r. 19 PAE, Kb NSchl, Bericht über unsere Tätigkeit. 20 A. Maziarz, Męczeński finał wojny. Losy sióstr z górnośląskich domów Zgromadzenia Sióstr św. Elżbiety w 1945 r., „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, 67, 2012, 3, s. 57–75. Siostry elżbietanki w Festung Breslau 145 „Południe ewakuować do Nadodrza!”21. Wraz z uciekinierami docierały zatrważające wieści o losie najbliższych krewnych – 25 stycznia s. Josepha Kohlstrung spotkała chłopaka pochodzącego, jak i ona, z Rychtala, który powiedział: „wszyscy zginęli, tam są Ruscy!”. Miała jeszcze nadzieję, że te hiobowe wieści nie potwierdzą się, ale było inaczej22. Szybko okazało się, że nie mniejsze zagrożenie zapanowało we Wrocławiu. W liście wysłanym w dniach oblężenia s. Hildeberta Kosing pisała: Jesteśmy gotowe na wszystko, życie mija nadzwyczaj szybko. W ciągu pół minuty można je stracić. Łomot wokół nas jest nie do opisania, chmura dymu i pyłu nie opada23. Podczas oblężenia siostry kontynuowały udzielanie pomocy ambulatoryjnej. W tych warunkach była ona bardziej potrzebna niż poprzednio24. Niesienie jej pod gradem bomb zakonnice traktowały jako świadectwo wierności charyzmatowi, jaki matki założycielki nadały Zgromadzeniu Szarych Sióstr św. Elżbiety. Przed zamknięciem okrążenia zadaniem np. s. Josephy Hiller była pomoc w doprowadzaniu osób starszych do punktów ewakuacyjnych (często poruszały się one na wózkach inwalidzkich). Nie wszyscy mogli opuścić miasto – wiele osób słabych, chorych, starych z różnych powodów nie wyjechało. Dla nich przygotowano m.in. pomieszczenia konwiktu i internatu elektorskiego oraz sierociniec „Mater Dolorosa”. Do furty stale przychodzili chorzy z prośbą o nocleg i posiłek. Chętnych do skorzystania z pomocy zakonnic było tym więcej, że „brunatne siostry zniknęły z Wrocławia”25. Los wrocławskiego Domu Generalnego Pierwsze bomby zrzucono na teren Domu Generalnego wieczorem 8 lutego. Uszkodzony został dach kaplicy maryjnej. Stukilogramowa bomba spadła między ławki, nie eksplodowała26. Preludium do trzymiesięcznych okropności związanych z okrążeniem twierdzy nastąpiło 16 lutego, a więc dzień po zamknięciu oblężenia. Dokładny opis zniszczeń wówczas dokonanych zamieściła matka Mathilde: 16 lutego o godz. 16.15 ogarnął nas ogromny strach. Trzy rosyjskie samoloty, które nadleciały całkiem niespostrzeżenie, zrzuciły wiele ciężkich bomb na Ostrów Tumski, siedem z nich spadło na kompleks klasztorny, wyrządzając duże straty. Cztery zniszczyły lewe skrzydło domu macierzystego z kaplicą maryjną i salą kapitulną. W prawej części są wielkie uszkodzenia okien, drzwi, schodów. W ogrodzie powstały trzy potężne leje. Jedna z bomb wpadła przez 21 Ibidem, Bericht von Schwester M. Edelburgis, Breslau, Sankt Raphaelsstift, 31 III 1946 r. Podobnie we wspomnieniach Franciszka Juszczaka, zob. R. Majewski, Wrocław – godzina zero, Wrocław 1985, s. 84. 22 PAE, Kb NSchl, Bericht über unsere Tätigkeit. 23 Ibidem, Brief von Mater Hildeberta Kosing an Mutter M. Othmara, krótko po 16 II 1945 r. 24 Ibidem, Bericht von Schwester M. Josepha Hiller. Bericht über meine Erlebnisse in der ambulanten Krankenpflege während der Festungszeit 1945, b.d. 25 Ibidem. Brunatnymi siostrami nazywano funkcjonariuszki NSV. Podobnie: Bericht über unsere Tätigkeit, gdzie zapisano: „po 21 stycznia sióstr NSV już nie widywano”; por. H. G. W. Gleiss (Hg.), Breslauer Apokalypse 1945, Bd. 1, s. 283, 399; Bd. 7, s. 1724. 26 PAE, Kb NSchl, Bericht über das Generalmutterhaus; Bericht über unsere Tätigkeit. O bombie tej wspomina P. Peikert, Kronika dni oblężenia, s. 44. 146 Antoni Maziarz okno do celi św. Moniki – eksplodowała i spowodowała ogromne zniszczenia, łącznie ze znajdującymi się poniżej piwnicami. Dom Macierzysty to obraz makabrycznego spustoszenia. Dwie bomby spadły na budynek nowicjatu – zniszczeniu uległo przejście [tzw. mostek nad St. Josefstr./ul. św. Józefa – A. M.] i północna część budynku z piękną kaplicą nowicjatu. Ale to nie wszystko. Następna bomba zniszczyła górne piętra domu starców, uszkodziła też pomieszczenia klauzury oraz okna kaplicy św. Józefa27. Liczne, choć mniej groźne zniszczenia dotknęły szpital. Podczas nalotu zginęła s. Lioba Böhme. Jej mocno pokiereszowane ciało znaleziono pod gruzami dopiero po dwóch dniach. Pochowano ją w klasztornym ogrodzie. Wiele innych sióstr, w tym matka Gonsalva Galler, odniosło rany. W ciężkim stanie były s. Alfonsa Schulz i s. Bea ta Czerwińska. Pomimo protestów przedstawicieli obu wyznań dowództwo twierdzy nakazało ustawianie baterii przeciwlotniczych i umieszczanie składów amunicji w obrębie obiektów sakralnych (jakby to miało powstrzymać Rosjan przed ich atakowaniem)28. Także w ogrodzie za budynkiem elżbietańskiego nowicjatu usytuowano artylerię przeciwlotniczą, która ściągała zmasowane ataki Rosjan. Od wybuchów wszystko wokół drżało. Podobny efekt był wyczuwany podczas prowadzenia ostrzału przez obronę niemiecką29. Ta wymiana ognia powodowała, że stale – w dzień i w nocy – siostry były narażone na utratę zdrowia i życia. Pożary sąsiednich obiektów wskazywały, że także los klasztoru elżbietańskiego jest przesądzony. 11 marca bomby trafiły w klasztor i konwikt sióstr szkolnych de Notre Dame. Dzień później palił się dach klasztoru sióstr marianek, bezpośrednich sąsiadek elżbietanek – tym razem pożar został ugaszony (w budynku nowicjatu stacjonowała drużyna strażacka porucznika Reimanna). 21 marca zniszczeniu uległa kaplica alumnatu30. Bombardowania dotykały także szpital w innym wymiarze – 11 marca w swym domu przy Sternstr./ul. Sienkiewicza zginął zatrudniony w szpitalu św. Józefa laryngolog, dr Uhl31. Na skutek wybuchów podczas nalotu w Niedzielę Palmową (25 marca) w klasztorze sióstr elżbietanek wyleciały wszystkie szyby od strony ogrodu. Pomimo tego dwa dni później przekazano siostrom chorych na płuca cudzoziemskich robotników. Zostali 27 PAE, Kb NSchl, Brief von Mutter M. Mathildis Küttner an die Schwestern, 9 II 1945 r. Matka informowała też o zniszczeniach w najbliższej okolicy: katedry, kościoła NMP, kościoła Krzyża Świętego, konwiktu, klasztoru sióstr urszulanek. 28 P. Peikert, Kronika dni oblężenia, s. 71, ze wzburzeniem pisał o instalowaniu dział przeciwlotniczych na cmentarzach i zapowiedzi przekształcenia w twierdzę każdego kościoła. Ostatnim szańcem hitlerowskiego szaleństwa miał być wrocławski Ostrów Tumski. Trzeba dodać, że takie postępowanie Niemców narażało siostry na odebranie im ochrony ujętej w międzynarodowym prawie humanitarnym. Art. 7. Konwencji Genewskiej z 1906 r. mówi: „Opieka należna formacjom lotnym i zakładom sanitarnym ustaje z chwilą posiłkowania się nimi w celu dokonania czynów na szkodę nieprzyjaciela”. Inna sprawa, że zapisy konwencji nie były przestrzegane przez żadną z walczących stron. 29 PAE, Kb NSchl, Bericht über das Generalmutterhaus; H. G. W. Gleiss (Hg.), Breslauer Apokalypse 1945, Bd. 3: Dokumente Märtz 1945, s. 864; K. Engelbert, Geschichte der Kongregation, s. 64. 30 PAE, Kb NSchl, Bericht über das Generalmutterhaus; por. P. Peikert, Kronika dni oblężenia, s. 144–145. 31 H. G. W. Gleiss (Hg.), Breslauer Apokalypse 1945, Bd. 8, s. 491. Siostry elżbietanki w Festung Breslau 147 oni ulokowani w sali nazywanej refektarzem księży (Priesterrefektorium). Kolejna kanonada mocno uszkodziła to pomieszczenie, ale nikt wówczas nie ucierpiał32. Po tych doświadczeniach siostry chciały jak najlepiej przygotować obchody świąt Wielkanocy. Na ile pozwalały ich siły i środki, uprzątnęły gruz i wszechobecny pył33. Na parterze szpitala przygotowano ołtarz dla chorych. Święta zapowiadały się spokojnie. Jednak w sobotnie popołudnie, podczas próby chóru, bomby uderzyły w sąsiedni budynek sióstr marianek. U elżbietanek wybuch zrujnował klatkę schodową i szyb windy w szpitalu św. Józefa. Druga bomba uderzyła w róg budynku przy Uferstr. i Josefstr. Zniszczeniu uległo m.in. pomieszczenie do prześwietleń rentgenowskich. Niedziela Wielkanocna przypadła 1 kwietnia. Siostry były właśnie po mszy rezurekcyjnej, kiedy o godz. 8.30 rozpoczęło się całodzienne bombardowanie (wcześniej zapowiedziane przez Rosjan). Detonacja bomby na Josefstr. spowodowała całkowite zniszczenie szpitalnej sali nr 4. Przerażonych chorych pośpiesznie przeniesiono do piwnicy34. W tym dniu kilkaset samolotów radzieckich miało zrzucić ponad 5 tys. bomb35. Głównym celem było centrum miasta ze znajdującymi się tam schronami i magazynami broni. Także drugi dzień świąt rozpoczął się od zmasowanego ataku. Pierwsze bomby spad ły, kiedy siostry przygotowywały pacjentom ciepły posiłek (w niedzielę nie było takiego). Kolejne wybuchy sprawiły, że jedzenie nie nadawało się do spożycia. W czasie nalotów wielkanocnych w ruinie legły także klasztor przy kościele św. Agnieszki i dom zakonny przy Klodnitzerstr.36 W Poniedziałek Wielkanocny tamtejsze siostry dotarły do piwnicy domu generalnego. W sprawozdaniu generalnym czytamy: Po nich przybiegły siostry marianki, których klasztor ogarnęły takie płomienie, że nie było już szans na ich ugaszenie. W ogniu stanęła cała Adalbertstr.37, a także Scheitnigerstr.38 Jeszcze wierzyłyśmy, że nasz dom można obronić. Grupa sióstr wyznaczonych do walki z pożarem, wspierana przez strażaków, przystąpiła do dzielnego oporu. Ale wszystkie te wysiłki szły na marne. Kolejne bomby fosforowe wywoływały nowe ogniska pożogi. Wczesnym wieczorem trzeba było opuścić budynek. Ale dokąd? Wokół nas była ściana ognia! Katedra także płonęła39. 32 PAE, Kb NSchl, Bericht über das Generalmutterhaus. 33 H. G. W. Gleiss (Hg.), Breslauer Apokalypse 1945, Bd. 3, s. 981; K. Engelbert, Geschichte der Kongregation, s. 64–65. 34 H. G. W. Gleiss (Hg.), Breslauer Apokalypse 1945, Bd. 4: Dokumente April 1945, s. 76; K. Engelbert, Geschichte der Kongregation, s. 65; PAE, Kb NSchl, Bericht über das Generalmutterhaus; K. Jonca, Zburzenie miasta Wrocławia w 1945 r. w świetle nieznanych dokumentów, „Studia Śląskie”, 5, 1962, s. 100. 35 K. Jonca, Zburzenie miasta, s. 100; R. Majewski, T. Sozańska, Bitwa o Wrocław styczeń – maj 1945, Wrocław i in. 1975, s. 172; K. Jonca, A. Konieczny, Upadek, s. 140. 36 Mieszkający tam P. Peikert opisuje (Kronika dni oblężenia, s. 189, 264) skutki zarówno wcześniejszego nalotu, z 21 marca, jak i zniszczenia powstałe w dniach świątecznych, zob. też H. G. W. Gleiss (Hg.), Breslauer Apokalypse 1945, Bd. 4: Dokumente April 1945, s. 117, 143; K. Engelbert, Geschichte der Kongregation, s. 65. 37 Ul. Wyszyńskiego. 38 Ul. Szczytnicka. 39 PAE, Kb NSchl, Bericht über das Generalmutterhaus; H. G. W. Gleiss (Hg.), Breslauer Apokalypse 1945, Bd. 4, s. 137, 165. Antoni Maziarz 148 Huragan, jaki powstał podczas pożogi, dopełnił dzieła zniszczenia, wszędzie unosiły się chmury iskier – zarzewie nowych pożarów. Część sióstr szukała schronienia w budynku Caritasu (na Domplatz/pl. Katedralnym 11). Pielęgniarki zabrały tam ze sobą rannych jeńców, podopiecznych szpitala. W nocy (o 2.30) jezuita o. Karl van Voxem komunikował siostry hostiami wyniesionymi z bunkra. Zebrani byli przekonani, że to ich ostatnia eucharystia. Część sióstr poszła szukać schronienia na Grüneiche/Dąbiu. Nazajutrz kilka sióstr z chorymi i rannymi znalazło azyl w archiwum przy Klösteltor (nieopodal katedry, przy Göppertstr./ul. Kanonia). Było to także schronienie dla sióstr Dobrego Pasterza, które straciły swój klasztor podczas wyburzania zabudowy pod lotnisko przy obecnym pl. Grunwaldzkim. Nie wszyscy opuścili ruiny domu generalnego (zniszczonego w 80%) – zostali tam kurator kanonik ks. Josef Kramer, majster Fillinger i kilka sióstr z grupy strażackiej. Płomienie nie dosięgły piwnicznej kuchni, spiżarni, a także budynku pralni. W poświąteczny wtorek matki Gonsalva i Hildeberta skierowały na dymiące jeszcze rumowisko kilka kolejnych sióstr. Po odgruzowaniu zasypanej furty klasztornej i wejścia do szpitala dotarły do kuchni, gdzie przygotowały kawę. „Jakimż dobrodziejstwem był ten ciepły napój po niedostatkach minionych dni!”40 Zapasy, jakie przetrwały pożogę, stanowiły istotne źródło zaopatrzenia sióstr przebywających na Grüneiche i w archiwum. Jednak droga na Grüneiche nie była bezpieczna – wciąż krążyły sowieckie samoloty, co chwila trzeba było umykać do przydrożnych piwnic. Równie niebezpieczne było porządkowanie domu generalnego. Pracujące tam siostry na noc kryły się w piwnicy Caritasu. Z czasem przygotowały sobie nocleg w piwnicy nowicjatu, gdzie wcześniej mieścił się skład ziemniaków. Miejsce to służyło im za mieszkanie do 1946 r. W ocalałym refektarzu po kapitulacji twierdzy urządzono szpital dla chorych na tyfus. Po opanowaniu epidemii uruchomiono w odgruzowywanym budynku nowicjatu szpital przeciwgruźliczy (70 łóżek)41. Jak zauważała s. Adelina Zahn, z tym obrazem zniszczenia i śmierci kłóciła się natura: na gruzowisku pełno było motyli, chrabąszczy, kwiatów42. Sowieckie naloty i nazistowskie wyburzanie Funkcjonariusze NSDAP doceniali posługę sióstr zakonnych, ale w przeciwieństwie do innych nie prosili domu generalnego o opiekę nad rannymi i chorymi w swym rewirze, lecz żądali jej. Zaangażowania sióstr-pielęgniarek wymagała budowa lotniska w rejonie obecnego pl. Grunwaldzkiego. Jak pisała s. Josepha, „tam poznałyśmy 40 H. G. W. Gleiss (Hg.), Breslauer Apokalypse 1945, Bd. 4, s. 248. 41 A. E. Schaefer, Zgromadzenie, s. 108–109. 42 PAE, Kb NSchl, Bericht von Schwester M. Adelina Zahn über ihre Erlebnisse während der Festungszeit und der Sommermonate 1945 in Breslau-Grüneiche, b.d. Podobne wrażenia zanotował P. Peikert (Kronika dni oblężenia, s. 143): „Gałęzie bzu i innych kwitnących krzewów zaczynają pęcznieć i wypuszczać pączki. Bazie wierzbowe rozkwitają w ogrodzie. Kos śpiewa już wieczorem i rano swą pieśń [...]. Wszystko przygotowuje się do święta zmartwychwstania, tylko do biednego serca ludzkiego nadzieja nie chce wstąpić”. Siostry elżbietanki w Festung Breslau 149 prawdziwe oblicze przedstawicieli Trzeciej Rzeszy, wykazali całą swą okrutną surowość”43. Za najmniejsze przewinienie robotnicy byli karani śmiercią. Do ciężkich zajęć kierowano chorych i lżej rannych. Samo skierowanie w ten rejon uważano za równoznaczne z wyrokiem śmierci44. Do pracy na tym „polu śmierci” zmuszano także podczas nalotów. Protesty sióstr niczego nie zmieniły. Rannych przybywało, a pielęgniarki bardzo często zostawały bezsilne – trafiający do nich robotnicy rychło umierali. Wielkim problemem było utrzymanie czystości w zaimprowizowanym lazarecie. Natłok pracy przerastał siły dwóch, pracujących bez wytchnienia, pielęgniarek. Podczas zmasowanego nalotu w Wielkanoc w wyniku wybuchu bomby w budynku lazaretu zginęło 30 osób. Obie siostry zostały ciężko ranne. Choć krew przesiąkała przez habit, kontynuowały opatrywanie pacjentów. Kiedy okazało się, że stan s. Junilli Gnielki nie pozwala jej na wykonywanie obowiązków, na jej miejsce przysłano s. Bernhardę Müller. W kategorii cudu s. Josepha ujmowała to, że nie znalazły się w gronie 13 tys. poległych podczas tej horrendalnej rozbiórki45. Podjęcie budowy lotniska w centrum miasta i zmuszenie do morderczej pracy tysięcy osób nie było jedyną niegodziwością wrocławskich nazistów. Także w innych rejonach miasta z przerażeniem obserwowano akcję wypalania całych parcel46. W ten sposób (zgodnie z ustaleniami podjętymi 20 I 1945 r. w Opolu) realizowano taktykę spalonej ziemi – rewiry, które miały wpaść w ręce Rosjan, przed opuszczeniem palono. Doświadczyły tego elżbietanki z domu św. Mikołaja przy Fischergasse 18/20 oraz domu NMP i św. Elżbiety przy Tauentzienstr. Pensjonariusze tego ostatniego musieli opuścić kwaterę 7 lutego47. Z powodu najść żołnierzy niemieckich oraz ciągle wybuchających pożarów od 14 lutego siostry spały w habitach. Bomby, jakie spadły na klasztor 9 marca, zniszczyły m.in. sypialnie i refektarz. Szkody te zmusiły siostry do opuszczenia klasztoru i przeniesienia się do sąsiedniego budynku. Dwa tygodnie później (23 marca) dzieło zniszczenia zostało dopełnione przez Brandkommando48. Klasztor i całą ulicę spalono w ramach „rozbu- 43 PAE, Kb NSchl, Bericht von Schwester M. Josepha Hiller. 44 Zob. I. Siwicka, Szpital dla „Auslaenderów”, [w:] M. Markowski (red.), Trudne dni. Wrocław we wspomnieniach pionierów, t. 2, Wrocław 1961, s. 20. 45 PAE, Kb NSchl, Bericht von Schwester M. Josepha Hiller; K. Jonca, Zburzenie miasta, s. 86, 93; zob. też S. Kuczyński, Festung Breslau, [w:] M. Markowski (red.), Trudne dni. Wrocław 1945 we wspomnieniach pionierów, t. 1, Wrocław 1960, s. 55. 46 K. Jonca, Zburzenie miasta, s. 86. P. Peikert, Kronika dni oblężenia, s. 127, pisał: „My, Niemcy, zdajemy się w chwili obecnej ćwiczyć w sztuce podkładania ognia, ale nie w jego gaszeniu”. Do praktyki tej odnieśli się w swych wspomnieniach komendanci H. von ahlfen, H. Niehoff, So kämpfte Breslau. Verteidigung und Untergang von Schlesiens Hauptstadt, Stuttgart 1959, s. 64. 47 W lutym 1945 r. w klasztorze znajdowało się sześć sióstr: przełożona Chrysanta Machrowiak, Fidelia Schäfer, Pientia Cichon, Junilla Gnielka, Trudberta Hoheisel, Blanka Plura, PAE, Kb NSchl, Jahresbericht über das Jahr 1945, Breslau, Tauentzienstrasse 39 von Schwester M. Chrysanta Machrowiak, 26 II 1946 r. 48 Komando odpowiedzialne za podpalenia. Podobne funkcjonowały w trakcie tłumienia powstania warszawskiego. 150 Antoni Maziarz dowy umocnień”49. Siostry przeniosły się wówczas do domu generalnego, stamtąd skierowano je na Fischergasse. Nie mieszkały tam zbyt długo, gdyż klasztor na Przedmieściu Mikołajskim spotkał taki sam los – został przez Niemców spalony. Wcześniej, pomimo formalnego zakazu, budynki plądrowano (funkcjonariusze organizacji partyjnych mogli czerpać bez ograniczeń z majątku wrocławian)50. Klasztor przy kościele św. Mikołaja w pierwszych tygodniach oblężenia przyjmował uciekinierów z południowych i zachodnich dzielnic miasta. W marcu rejon ten stał się terenem zaciekłych walk. 16 marca mocno uszkodzono kościół św. Mikołaja. Klasztor stracił dach, wojsko jednak uznało go za obiekt wartościowy; wykorzystano go jako skład żywności i zainstalowano w nim kuchnię polową. Tydzień później dowództwo Festung Breslau zarządziło opuszczenie Fischergasse. Ulica miała być wyburzona, rzekomo ze względu na planowaną tam linię oporu. Mieszkańcy mieli przenieść się na nowe kwatery, siostry znalazły je na sąsiedniej Friedrich-Karl-Str. 5151, jednak do 10 kwietnia mieszkały jeszcze na Fischergasse – uciekły o godz. 3 w nocy, kiedy płomienie dosięgały klasztoru. Ten wszakże nie uległ pożodze aż do soboty 14 kwietnia. Wówczas, o godz. 8, niemieccy żołnierze wraz z działaczami obwodowej komórki NSDAP podpalili klasztor. „Żal i cierpienie ogarnęły ludzi wierzących, kiedy patrzyli na ten szalony czyn. Do wieczora wypaliła się kaplica”52. Porażone widokiem pożogi siostry pozostawały w pobliżu zgliszcz, ale 10 dni później padł rozkaz: „Natychmiast opuszczać ulicę!”. Udały się na Herzogstr./ul. Kilińskiego 27, gdzie po kapitulacji prowadziły przedszkole. W czerwcu 1945 r. przekazano im mieszkanie przy Lorenzgasse/ ul. Sikorskiego. W domu towarowym Alberta Stoscha przy Jahnstr./ul. Sokolniczej 34/38 sprawowały opiekę nad około 200 dziećmi. Wyrzucenie przez Niemców groziło także siostrom z klasztoru przy kościele św. Jadwigi na Lehmdamm 28. W piwnicy tłoczyło się około 130 osób – świeckich, elżbietanek, boromeuszek. Na gospodyniach spoczęła troska o wyżywienie tej grupy, co z dnia na dzień było coraz większym wyzwaniem. Także tam, w sąsiedztwie, usytuowano baterię przeciwlotniczą. S. Chrysanta Machrowiak naliczyła 54 silne ataki na ten rejon53. Ich efektem były ruiny, a także dziesiątki zalegających niewypałów i niewybuchów. Bez żadnej zapowiedzi dom sióstr nachodzili żołnierze – najpierw artylerzyści, potem SS, w końcu Volkssturm; „nasza kuchnia była dokładnie przez nich wykorzystana, bo 49 H. G. W. Gleiss (Hg.), Breslauer Apokalypse 1945, Bd. 3, s. 750; K. Engelbert, Geschichte der Kongregation, s. 70. 50 T. Kulak, Historia Wrocławia, s. 338; K. Jonca, Zburzenie miasta, s. 96. O walkach w tym rejonie z perspektywy radzieckiej zob. A. Parszyński, 135 Dywizja Piechoty w boju o Wrocław, [w:] Wrocławska epopeja. Wspomnienia z walk o wyzwolenie miasta w 1945, wybór, wstęp i oprac. R. Majewski, Wrocław i in. 1975, s. 82. 51 Fragment ob. ul. Inowrocławskiej. 52 PAE, Kb NSchl, Bericht von Schwester M. Reinfrida Vogel, Festungsbericht der Niederlassung Fischergasse 18/20, b.d.; Bericht über unsere Tätigkeit. Opis walk o klasztor i kościół św. Mikołaja dał płk A. Parszyński, zob. R. Majewski, Wrocław – godzina zero, s. 178–179. 53 PAE, Kb NSchl, Jahresbericht 1945 für Lehmdamm 28 von Schwester M. Chrysanta Machrowiak, 23 II 1946 r. Siostry elżbietanki w Festung Breslau 151 żołnierze lubią dobre jedzenie. I nie tylko”54. Siostry wciąż zmagały się z obwodowymi działaczami NSDAP, którzy „gorączkowo pracowali nad usunięciem nas z bunkra”. Zamiaru tego nie zrealizowali dzięki wstawiennictwu dyrektora wrocławskiego Caritasu, Johannesa Zinkego55. Jego interwencja zapobiegła wyburzeniu kościoła i probostwa św. Maurycego, a zatem także elżbietańskiego Zakładu św. Agnieszki. Siostry z domu św. Jadwigi ewakuowały się w ostatniej chwili. Miały zakwaterować się w jakimś wypalonym budynku, którego piwnice jeszcze nie ostygły po pożarze. Ogłoszenie kapitulacji (6 maja) odebrały jako wyzwolenie od nazistowskich ciemiężycieli. Pojawili się jednak nowi. Rosjanie codziennie odwiedzali bunkier. Widzieli pogrążonych w modlitwie i szli dalej, choćby dlatego siostry praktycznie nie opuszczały kaplicy. Atak Armii Czerwonej na twierdzę nastąpił, jak wiadomo, z zachodu i południa. Świadkiem walk w dzielnicy Krzyki (niem. Kleinburg) była s. Lucana Wolff. Dom sióstr przy Kleinburgstr. 36 stał na linii ataku, szybko więc pierwsze pociski trafiły w ich budynek56. 31 stycznia zakonnice uciekły do piwnic Sądu Rejonowego, gdzie przeżyły trwogę związaną z kolejnymi nalotami bombowymi. Co kilka dni uciekały z kolejnych obiektów, które – jak się okazywało – nie gwarantowały bezpieczeństwa. Po świętach wielkanocnych s. Lucana trafiła do budynku seminarium duchownego w Carlowitz/ Karłowicach. Pielęgnowała tam rannych. Także tam problem stanowiły zarządzenia związane z „oczyszczaniem”, czyli wyburzaniem parcel przeznaczonych przez Niemców do obrony57. Pielęgnacja rannych w szpitalach zapasowych i lazaretach Od 1941 r. do początku 1945 r. 47 wrocławskich elżbietanek skierowano do siedmiu lazaretów zapasowych58. Wobec zbliżania się sowieckiej ofensywy dowództwo twierdzy opracowało plan rozlokowania pacjentów największych szpitali wrocławskich na wypadek ich likwidacji. Przydzielono im pomoc z innych lecznic. 1 lutego do domu generalnego Zgromadzenia Szarych Sióstr św. Elżbiety dotarł rozkaz, by cztery elż54 Ibidem, Bericht von Schwester M. Edelburgis. O plądrowaniu mieszkań przez żołnierzy niemieckich zob. P. Peikert, Kronika dni oblężenia, s. 32. 55 http://www.ostdeutsche-biographie.de/zinkjo03.htm (dostęp: 14 II 2013 r.). 56 „Doszczętnie zniszczona została kaplica św. Augustyna z siedzibą szarych sióstr. Siostry zostały tak nagle ewakuowane, że musiały pozostawić tucznika o wadze 4 cetnarów i około 40 kur”, P. Peikert, Kronika dni oblężenia, s. 62; B. Dolata, Wyzwolenie Dolnego Śląska, s. 156. 57 PAE, Kb NSchl, Bericht von Schwester M. Lucana Wolff, b.d.; Bericht von Schwester M. Columba Seipelt, b.d.; Bericht von Schwester M. Anysia Nerger, b.d., niestety, jedynie lakonicznie wspomina, że Rosjanie zajęli klasztor 14 lutego, a siostry musiały szukać kwatery w opuszczonych domach. 58 Usytuowane były w Wyższej Szkole Technicznej, bursie studenckiej przy Uferzeile/Wybrzeżu Wyspiańskiego, w starych budynkach rejencji przy Lessingplatz/pl. Powstańców Warszawy, w gimnazjum św. Elżbiety przy Arletiusstr./ul. Dawida 1, przy Mathiaskunst/Tamce, w konwikcie chłopięcym przy Domplatz oraz na Vorwerkstr./ul. Komuny Paryskiej 21, H. G. W. Gleiss (Hg.), Breslauer Apokalypse 1945, Bd. 7, s. 719; A. E. Schaefer, Zgromadzenie, s. 141. 152 Antoni Maziarz bietanki stawiły się w szpitalu miejskim pw. Wszystkich Świętych59. Wraz z lekarką miały sprawdzić możliwości zaadaptowania części pomieszczeń Sądu Rejonowego (aresztu przy Schweidnitzer Stadtgraben/ul. Podwale) na potrzeby kliniki dla nerwowo chorych60. Stan pomieszczeń wymagał dużego nakładu pracy, jednak już dzień później przysłano 50 łóżek i pierwszych pacjentów. Byli nimi zarówno żołnierze, jak i cywile. Ciągłe alarmy i ataki pogarszały ich stan. Intensywność nalotów wzrosła po 8 lutego, kiedy na parterze rozlokował się oddział pancerniaków – cel ataków sowieckiego lotnictwa. Pijani żołnierze zaczepiali siostry, jeden z nich, grożąc pistoletem, zażądał „przespacerowania się”. Kiedy zobaczył, że siostra nie okazuje strachu, odszedł. 25 lutego kilkudziesięciu pacjentów wywieziono (zapewne drogą powietrzną) na nieokupowany jeszcze teren Rzeszy. Nie wiadomo, czy dotarli do wyznaczonego celu, po zamknięciu okrążenia wiele samolotów startujących z Wrocławia było strącanych przez Rosjan. Po wkroczeniu Rosjan siostry były przeszukiwane, żołnierze szczególnie uporczywie domagali się zegarków, ale tych siostry nie posiadały. Ucisk stawał się z każdym dniem cięższy, szczególnie groźnie było wieczorem, kiedy siadali na naszych łóżkach i nie opuszczali pomieszczeń do późnej nocy. Dwa tygodnie trwało, zanim ta ruska plaga trochę się uspokoiła61. Na początku lipca siostry mogły wrócić do domu generalnego. Jak nadmieniono wyżej, pod koniec stycznia ewakuowano pacjentów szpitala św. Józefa. Ci, którzy nie wyjechali, 1 lutego zostali odtransportowani do szpitala zapasowego, utworzonego w budynku szkoły Andersena przy Anderssenstr./ul. Młodych Techników 5862. Do pracy skierowano tam 24 „najlepsze i najbardziej doświadczone pielęgniarki”63. Trafił tam też sprzęt medyczny ze szpitala elżbietańskiego. Adaptacja obiektu do celów leczniczych wymagała ogromnego wysiłku. Wcześniej w szkole mieściło się schronisko dla członków Hitlerjugend, bezdomnych, następnie ulokowano tam batalion Volkssturmu. Po ciężkiej pracy siostry wieczorami wracały do klasztoru na Josefstr. Po dwóch tygodniach (14 lutego) przysłano pierwszych 35 pacjentów. Potem było ich 100, następnie 120. Z czasem ujawniły się kolejne braki – nie było chociażby kotłów kuchennych, wodę trzeba było przynosić z sąsiedniego budynku. Nasilające się ataki utrudniały wypełnianie obowiązków medycznych. W końcu personel i pacjenci trafili do piwnic. Pomocy w transportowaniu rannych starali się udzielać zarówno żołnierze, jak i strażacy ulokowani po sąsiedzku. Wiele można było 59 Posłano tam siostry Casimirę Mleczko, Aurelię Osińską, Natalię Müller oraz pielęgniarkę świecką, Klarę Froesę, PAE, Kb NSchl, Nachweis der Schwestern in den Niederlassungen, Stand 13 IV 1945. 60 Ibidem, Bericht von Schwester M. Natalia Müller über die Tätigkeit im Landgericht während der Festungs zeit 1945, VI 1946. Na Ohlauer Stadtgraben/Podwalu Oławskim (w budynku poczty) kilku elżbietankom 24 kwietnia powierzono pielęgnację około 300 pacjentów. Punkt ten przeniesiono do Betesdy, gdzie siostry pracowały do czerwca 1945 r., A. E. Schaefer, Zgromadzenie, s. 108. 61 PAE, Kb NSchl, Bericht von Schwester M. Natalia Müller. 62 Ibidem, Bericht über unsere Erlebnisse im Schreckensjahr 1945 in der Anderssenschule und Elferkaserne KG III S. 61 von Schwester M. Vitalis Seidel, b.d. 63 Ibidem, Nachweis der Schwestern in den Niederlassungen, Stand: 13 IV 1945; Bericht über unsere Tätigkeit. Siostry elżbietanki w Festung Breslau 153 osiągnąć, częstując ich papierosami. Wobec nasilania się bombardowań rannych przybywało, tak że zrezygnowano z oddziału chorób wewnętrznych, zajmowano się tylko przypadkami wymagającymi interwencji chirurgicznej. Przydzielony dr Bruch nie był chirurgiem, toteż siostry same przeprowadzały zabiegi i operacje64. Szczególnie ciężkie przypadki kierowano do szpitala usytuowanego w Szkole Legnickiej przy Liegnitzerstr. (obecnie Zespół Szkół nr 1 przy ul. Słubickiej). Elżbietanki niosły też pomoc w otwartej stacji ratunkowej. Nie brakowało materiałów opatrunkowych i lekarstw, gdyż już w 1939 r. szkołę Andersena zamieniono na magazyn szpitala Wszystkich Świętych65. S. Vitalisa Seidel wspominała: W księżycowe noce było słychać tylko jęki i krzyki rannych [...]. Zaznaczono nam, by przyjmować tylko naprawdę ciężkie przypadki, lżej ranni po zaopatrzeniu ambulatoryjnym mieli opuszczać lecznicę66. Były dni, kiedy przyjmowano setkę pacjentów, a do pomocy siostry miały zaledwie kilka świeckich kobiet. Wśród pacjentów-żołnierzy Volkssturmu znaczną część stanowiły dzieci, większość w bólu i przerażeniu wzywała swe matki67. Dużą trudność sprawiało wywożenie zwłok. Gdy ostrzał nie ustawał, mijało kilka dni, zanim ciała trafiały na Benderplatz/pl. Staszica, gdzie powstał największy we Wrocławiu prowizoryczny cmentarz wojenny (1150 ciał, w tym 1020 cywilów)68. S. Vitalisa wspominała, że w czasie tej ciężkiej służby trafiła się tylko jedna godzina oddechu, kiedy matka przełożona i ksiądz kurator przynieśli z domu generalnego ciasto oraz kawę. Zupełnie inny, głębszy charakter odnowy duchowej i zachęty do ciężkiej pracy miała dla sióstr modlitwa. Posługę duszpasterską spełniał tam o. van Volxem. Źródłem otuchy zarówno dla zakonnic, jak i dla pacjentów była obecność Najświętszego Sakramentu w zaimprowizowanej kaplicy. Najpierw mieściła się ona na pierwszym piętrze, na noc znoszono monstrancję do izby sióstr, znajdującej się w piwnicy. W ostatnich dniach pobytu elżbietanek w szkole Andersena kaplica mieściła się w kuchni69. Wobec nasilającego się ostrzału i zbliżania się frontu (w dniu kapitulacji Anderssenstr. przebiegała granica obszaru zajmowanego przez Niemców) 21 kwietnia trzeba było opuścić szkołę. Większość chorych przeniesiono na Werderstr. (od 5 I 1940 do 26 I 1945 r. mieścił się tam szpital wojskowy). Trafiły tam też chore siostry z domu generalnego. Inni udawali się do piwnic domów handlowych w centrum. Siostry zostały rozdzielone. Według sprawozdania generalnego szpitalem zastępczym po ewakuacji 64 H. G. W. Gleiss (Hg.), Breslauer Apokalypse 1945, Bd. 7, s. 1145. 65 PAE, Kb NSchl, Bericht über unsere Erlebnisse im Schreckensjahr 1945. 66 Ibidem. 67 Według B. Gafert, Kinder der Flucht – Kinder der Vertreibung 1945–1948, http://breslau-wroclaw.de/wb/ media/stammtisch/berlin/20071129_kinder_von_breslau_1945.pdf, s. 1 (dostęp: 14 II 2013 r.), w twierdzy pozostało aż 30 tys. dzieci (na około 200 tys. cywilów). Po 15 II 1945 r. chłopcy powyżej 12. i dziewczęta powyżej 14. roku życia byli zmuszani do codziennej ciężkiej pracy. Około tysiąca żołnierzy liczył batalion Volkssturmu złożony z 14- i 15-latków. 68 G. Trzaskowska, Ofiary Festung Breslau – pochówki wojenne żołnierzy i ludności cywilnej, [w:] T. Głowiński (red.), Festung Breslau 1945. Historia i pamięć, Wrocław 2009, s. 198, tab. 2. 69 PAE, Kb NSchl, Bericht über unsere Erlebnisse im Schreckensjahr 1945. 154 Antoni Maziarz szkoły Andersena była szkoła brochowska, gdzie już wcześniej siostry ciężko pracowały wśród chorych na tyfus i niewydolność płuc70. Reszta sióstr została rozesłana do lazaretów usytuowanych w koszarach 11. regimentu grenadierów (Elferkaserne), w podziemiach sklepów Woolwortha i Knittela przy Schweidnitzerstr./ul. Świdnickiej, na Dworcu Głównym oraz w domu starców przy klasztorze urszulanek na Ritterplatz/ pl. Nankiera 16. 24 kwietnia, po kilku dniach odpoczynku na Bischofswalde/Biskupinie, s. Vitalisa wraz z trzema innymi elżbietankami71 dostała przydział do koszar na Schweidnitzer Stadt graben 27/28. Wspierane przez jedną pielęgniarkę świecką i dwie pomocnice miały zajmować się 120 rannymi. Wkrótce liczba pacjentów wzrosła do 300. Funkcje lekarzy spełniali studenci medycyny, a lekarze z kilkuletnią praktyką urastali do miana specjalistów72. W przeddzień kapitulacji pojawił się tam naczelny lekarz twierdzy i odczytał komunikat o zaprzestaniu walk. Nie było czasu na okazanie radości, tym bardziej że pojawiły się nowe problemy. Rosjanie wkroczyli do koszar o 4 rano. Personel był całą noc na nogach. Zwycięzcy zaczęli od przeszukania rannych – szukali broni i zegarków. Dopiero po ośmiu dniach przed drzwiami sali, w której pracowały siostry, postawiono posterunek. Często przychodzili rosyjscy lekarze, by sprawdzić stan zdrowia żołnierzy niemieckich – zdolni do samodzielnego poruszania się byli zabierani do obozu jenieckiego73. Także siostry były traktowane jak jeńcy. Lazaret ów zamknięto w czerwcu 1945 r.; chorych rozdzielono, a siostry odprowadzono pod eskortą żołnierzy do protestanckiej Betanii na Klosterstr. Przerażające warunki panowały w bunkrze Domu Handlowego Knittel (Kunstgewerbehaus Wilhelm Knittel). Posługę pielęgniarską pełniły tam siostry: Regula Hannig, Gerarda Klose i Waltraud Kimmit74. Do pomocy miały pięć kobiet. Krótko po zakwaterowaniu przywieziono pierwszych 80 rannych. Warunki nie nadawały się do udzielania pomocy chorym. Brakowało wszystkiego, także wody, światła, bandaży, toalet. Przez kilka dni pielęgniarki były zmuszone do oczyszczania ran papierem. Nic więc dziwnego, że lęgło się w nich robactwo, pełno go było pod gipsem. Cierpienia chorych były niewyobrażalne. Panował ścisk, łóżka ustawiano w trzech piętrach. Tymczasem po kilku dniach dowieziono kolejnych 150 rannych. W to mroczne i zimne miejsce trafiali żołnierze z bunkrów na linii frontu, gdzie utrzymywała się tempera70 Ibidem, Bericht über das Generalmutterhaus. Według sprawozdania s. Caspary Honder i s. Edigny Hübner (ibidem, Bericht von Schwester M. Caspara und Schwester M. Edigna, b.d.) wyszły one z Anderssenstr. 26 kwietnia. Bezpośrednio stamtąd skierowano je do bunkra Re. La. 3 pod Dworcem Głównym. 71 Były to siostry: Gemma Friese, Sylvestra Pikullik oraz Aniceta Soloch. 72 PAE, Kb NSchl, Bericht über unsere Erlebnisse im Schreckensjahr 1945. Zdaniem P. Peikerta, Kronika dni oblężenia, s. 169, dziennie do lazaretów trafiało około 600 rannych, samoloty wylatujące z Wrocławia (często strącane) mogły zabrać jednorazowo około 20 rannych. 73 W punkcie 4. warunków kapitulacji miasta zapowiedziano: „wszystkim rannym i chorym udzielona zostanie natychmiastowa pomoc lekarska środkami radzieckimi”, K. Jonca, A. Konieczny, Upadek, s. 235. 74 PAE, Kb NSchl, Tätigkeitsorte der Schwestern in der Festungszeit Breslau Januar bis Mai 1945; H. G. W. Gleiss (Hg.), Breslauer Apokalypse 1945, Bd. 4, s. 993. Siostry elżbietanki w Festung Breslau 155 tura 40 ºC. Pracowano przy świecach, siostry całymi dniami nie widziały światła słonecznego. Pojawiły się problemy z aprowizacją, żywność coraz częściej była przejmowana przez czerwonoarmistów (obiady miały być donoszone z Neumarkt/Nowego Targu)75. Sytuację nieco poprawiło wykorzystanie towarów domu handlowego, np. w przyniesionych z niego kociołkach gotowano bieliznę (w pierwszych dniach funkcjonowania lazaretu nie było wody, dotkliwie odczuwano brak wrzątku, w zimnej wodzie próbowano np. przygotować herbatę). Jedna z elżbietanek pod datą 5 maja zapisała: Dzisiaj o 2 godzinie w nocy dowiedzieliśmy się o zawieszeniu broni, ale trwało ono tylko do 10. Radość krótka, ciężki atak o 12.0O, jak wszystkie drżałyśmy. Siły cielesne codziennie wykruszają się, przetrwać pomagała nam jedynie wiara76. W dniu kapitulacji (niedziela 6 maja) przed wkroczeniem Rosjan zapanowała cisza. Siostry, pewne, że nadeszła godzina śmierci, udały się do kościoła. Tymczasem świątynie były albo zrujnowane, albo pozamykane. Wokół roiło się od Rosjan. Ku swemu zaskoczeniu powróciły całe do bunkra przy Schweidnitzerstr. Kiedy wkroczyli tam Rosjanie, dobrze się ukryły, „ale trwogi, jaką przy tym odczuwałyśmy, nie da się opisać. Żyłyśmy w ciągłym strachu, że nas wyprowadzą, co mi nie raz groziło”77. Kiedy pewnej nocy pięciu oficerów zajęło pokój sióstr, te musiały znaleźć sobie kąt pośród chorych. Po paru tygodniach (27 maja) Rosjanie nakazali opróżnienie lazaretu i przetransportowanie rannych do Betanii przy Klosterstr., elżbietanki natomiast trafiły do klasztoru jadwiżanek przy Hirschstr./ul. Sępa-Szarzyńskiego, gdzie umieszczono 280 rannych. To była zupełnie inna praca, przede wszystkim było światło i powietrze. Lekarz sztabowy zapewnił, że możemy spokojnie spać na terenie klauzury. Mieszkało nas tam pięć oraz dwie jadwiżanki, także zaangażowane do pielęgnacji chorych78. Pracy było dużo, ale siostry były zadowolone – w pobliżu znajdowała się kaplica, nie musiały się martwić o posiłki. 31 sierpnia, kiedy liczba pacjentów spadła z 800 do 300, elżbietanki udały się do klasztoru na Josefstr.79 Warunki podobne do tych, z jakimi siostry zmagały się w bunkrze na Schweidnitzerstr., panowały w potężnym schronie przy Dworcu Głównym. Siostry Caspara Honder i Edigna Hübner trafiły tam 27 kwietnia („Idziemy chętnie, kiedy Bóg wzy75 PAE, Kb NSchl, Bericht von Schwester M. Regula Hannig über die Tätigkeit im Bunker im Haus Knittel/ Woolworth, b.d. Twierdza była dobrze zaopatrzona w żywność. Pomimo strat spowodowanych radzieckim bombardowaniem z zapasów zgromadzonych przez Niemców jeszcze latem 1945 r. wydawano codziennie około 140 tys. porcji, A. Jochelson, Pionierskie dni Zarządu Miejskiego, [w:] Wspomnienia wrocławskich pionierów, oprac. W. Suleja, Wrocław 2001 2, s. 16. 76 H. G. W. Gleiss (Hg.), Breslauer Apokalypse 1945, Bd. 5: Dokumente Mai 1945, s. 207–208. 77 PAE, Kb NSchl, Bericht von Schwester M. Regula Hannig. 78 Ibidem, Bericht von Schwester M. Waltraud Kimmit, b.d.; H. G. W. Gleiss (Hg.), Breslauer Apokalypse 1945, Bd. 8, s. 1503. 79 PAE, Kb NSchl, Bericht von Schwester M. Regula Hannig. 156 Antoni Maziarz wa”)80. Po dwóch miesiącach spędzonych na Starym Mieście siostry nie poznawały Wrocławia. Idziemy przez nieznane ulice i place, przechodzimy po zwalonych ścianach kamienic, przez kratery po bombach i zniszczone wodociągi, z których leje się woda. Dworzec Świebodzki, Wzgórze Liebicha81, ul. Ogrodowa82 – całkiem nie do poznania, wszystkie domy wypalone. A do tego ciągłe strzały wokół nas i samoloty nad nami, ale te, dzięki Bogu, odleciały. Na Dworcu Głównym, za szklaną ścianą, leżą zmarli. Schodzimy na lewo, 6,5 metra schodami w dół i mamy 260 łóżek. Powietrze można krajać. Ogarniają nas nudności83. W przydzielonych im salach leżało po 20 ciężko rannych. Wszędzie brud. Brak wody i światła powodował, że nie można było utrzymać sterylności np. strzykawek. Chorzy też byli brudni i zarobaczeni. Na pacjenta przypadał litr wody, koniuszkiem ręcznika myto twarz, a następnie tą samą wodą ręce rannych, a na końcu zużywano ją w toalecie. Posiłki spożywano na stojąco lub na łóżkach pacjentów. Była to jedyna chwila odprężenia w długim dniu pracy (od 7 do 22). Jako niezapomnianą siostry określiły wizytę matki przełożonej, która przyniosła im posiłek z domu generalnego. Zapał sióstr nie udzielał się służbom świeckim, „kiedy żołnierze potrzebowali ich pomocy, odmawiano. Pomocnice miały na uwadze inne sprawy, także podczas dyżurów nocnych”84, do tego personel często był pijany. W tych warunkach większość operacji kończyła się śmiercią pacjentów. Sobota 5 maja. Potężne wybuchy pocisków i intensywne ataki na budynki dworcowe. Część z nich płonie. Personel biegnie, by gasić pożogę i zabezpieczyć prowiant. Wśród rannych wielkie zdenerwowanie, musimy jednak zostać. Bunkier chwieje się niczym statek, każdy atak jest jak tępe uderzenie w głowę. Z góry dochodzi odór spalenizny. Po godzinie niebezpieczeństwo minęło85. W niedzielę ogłoszono kapitulację, walki zostały wstrzymane, ale nadal przynoszono rannych, głównie ofiary min86. Wieczorem bezsilne siostry usiadły na pustych łóżkach i całą noc słuchały strzałów i przerażających krzyków. Rano, także pośród wrzasków, Rosjanie wkroczyli do bunkra. Co znaleźli, to ukradli, jednak przed salą, w której pracowały siostry, ustawiono wartownika. Takiego zabezpieczenia nie było przed sypialnią, więc siostry poszły tam w towarzystwie 15 dziewcząt (podczas tej wojny taka „obstawa” nie stanowiła żadnego zabezpieczenia, raczej prowokowała żołnierzy do 80 Ibidem, Bericht von Schwester M. Caspara und Schwester M. Edigna. 81 Wzgórze Partyzantów. 82 Ul. Piłsudskiego. 83 Ibidem. 84 „Soldaten brauchten uns, die Hilfsschwestern versagten, sie hatten andere Interessen, auch auf der Nachtwache”, ibidem. Rozpusta panowała także w wyższych sferach wojskowych i partyjnych, zob. K. Jonca, A. Konieczny, Upadek, s. 96; S. Kuczyński, Festung Breslau, s. 56. 85 PAE, Kb NSchl, Bericht von Schwester M. Caspara und Schwester M. Edigna. 86 W chwili kapitulacji w mieście znajdowało się około 8 tys. rannych, w tym 2 tys. cywili. W czerwcu 1945 r. Wydział Zdrowia Zarządu Miejskiego zatrudniał 45 osób (lekarzy i personelu pomocniczego). Do końca 1945 r. uruchomiono 19 lecznic dysponujących w sumie nieco ponad 3 tys. łóżek, A. Jochelson, Pionierskie dni, s. 33; M. Ordyłowski, Życie codzienne we Wrocławiu 1945–1948, Wrocław i in. 1991, s. 151. Siostry elżbietanki w Festung Breslau 157 ataków)87. Ze strachu nie spały i nie jadły. W następnym tygodniu sowiecka komisja badała rannych. Zdolnych do poruszania się kierowano do obozu, pozostałych do Betanii. Siostry miały kontynuować pielęgnację. Pomimo głodowych porcji żywności warunki nie były tam złe, doskwierał natomiast brak możliwości uczestniczenia we mszy. Traumatycznie siostry odbierały liczne zgony pacjentów. Po dwóch tygodniach wymieniły się z diakonisami, które wcześniej pełniły służbę w lazarecie funkcjonującym przy urzędzie pracy. S. Caspara objęła w nim stację okulistyczną, a s. Edigna – laryngologiczną. Każde wyjście było kontrolowane podwójnie – przez wartowników niemieckich i sowieckich. Lazaret rozwiązano w końcu sierpnia 1945 r., siostry udały się wtedy do Grüneiche, gdzie miały wzmocnić swe siły po miesiącach wytężonej pracy. W ostatnim dniu sierpnia wróciły do domu generalnego. Oprócz chorych liczną grupę wymagającą stałej opieki stanowili wrocławscy starcy. Jedno ze schronisk dla nich mieściło się w klasztorze urszulanek przy Ritterplatz 16. Po kapitulacji twierdzy skierowano tam s. Lambertę Dorwald-Dobronowski88. W drodze do schroniska została zatrzymana przez żołnierza rosyjskiego. Podczas przeszukania bagażu znalazł nóż. Elżbietanka pomyślała wówczas: „tak się kończy twoje życie”. Żołnierz dostrzegł strach i błaganie w oczach zakonnicy i puścił ją wolno. W klasztorze wielkim wyzwaniem było zdobywanie żywności. Siostry szły niekiedy 40–50 km, by znaleźć np. ziemniaki. Podopiecznych było w pewnym momencie 120, wśród nich niewidomi. Wielu chorowało, w krótkim czasie połowa zmarła. Starców umieszczano też w stosunkowo najspokojniejszych dzielnicach Bischofswalde, Grüneiche i Zimpel/Sępolno89. W poszukiwaniu azylu Wraz z postępami wojsk sowieckich zdobywających kolejne ulice i dzielnice Wrocławia ubywało miejsc uchodzących za bezpieczne. Po pożarze domu generalnego elżbietanki rozproszyły się. Jedna z grup udała się do dzielnicy Grüneiche90. W bunkrze 87 Na temat losów kobiet w końcowej fazie wojny zob. J. Kaps (Hg.), Martyrium und Heldentum ostdeutscher Frauen. Ein Ausschnitt aus d. schlesischen Passion 1945/1946, München 1954; K. F. Grau, Schlesisches inferno. Kriegsverbrechen der Roten Armee beim Einbruch in Schlesien 1945. Eine Dokumentation, Stuttgart 1966; C. Merridale, Wojna Iwana. Armia Czerwona 1939–1945, przeł. K. Bażyńska-Chojnacka, P. Chojnacki, Poznań 2007; R. Overy, Krew na śniegu. Rosja w II wojnie światowej, przeł. M. i T. Lüftnerowie, Wrocław 2009; J. Hytrek-Hryciuk, „Rosjanie nadchodzą!” Ludność niemiecka a żołnierze Armii Radzieckiej (Czerwonej) na Dolnym Śląsku w latach 1945–1948, Wrocław 2010. 88 PAE, Kb NSchl, Bericht von Schwester M. Lamberta Dorwald-Dobronowski über die Tätigkeit im Altersheim im Ursulinenkloster, Ritterplatz 16. 89 Obrońcy Wrocławia spodziewali się ataku Armii Czerwonej od wschodu i północy, więc w lutym dzielnice te ewakuowano. W marcu wskazano ten teren jako miejsce dyslokacji cywilów. Wracający właściciele nie poznawali swych mieszkań – były całkowicie ograbione przez żołnierzy niemieckich, zob. P. Peikert, Kronika dni oblężenia, s. 45, 114; por. G. Thum, Obce miasto. Wrocław 1945 i potem, przeł. M. Słabicka, Wrocław 2003, s. 175. 90 PAE, Kb NSchl, Bericht von Schwester M. Adelina über ihre Erlebnisse während der Festungszeit und der Sommermonate 1945 in Breslau – Grüneiche, b.d. Antoni Maziarz 158 spotkały niejakiego Scholza (protestanta), który zaproponował zakwaterowanie kilku sióstr w domu swego krewnego; trafiło tam 40 osób. Stamtąd elżbietanki wychodziły nieść pomoc, głównie osobom starszym. Coraz gorzej było z żywnością, szukały jej wiele kilometrów od domu. Opał zbierały ze zniszczonych budynków i połamanych drzew w parku. Dom nie miał bezpiecznej piwnicy, a naloty wzmagały się z dnia na dzień. Z wielką ulgą siostry przyjęły decyzję o kapitulacji. Nie wiedziały, że zbliża się nowe niebezpieczeństwo. Żołnierze radzieccy nachodzili je wiele razy, za każdym razem coś wynosząc. Kiedy już wszystko ukradli, przeszukali walizki sióstr, zabrali rzeczy osobiste, w tym zegarki, a także... zakonne medaliony. Podczas jednego z takich najść śmiertelnie postrzelono Scholza. Inne siostry wraz z matką przeszły do dzielnicy Bischofswalde, schronienia szukano też na Zimpel91. Nadal największą troską matki Mathildis była ochrona życia sióstr. Udało jej się też zorganizować dwa schroniska dla starców (tylko pod warunkiem przejęcia opieki nad starcami siostrom przydzielano mieszkania w tych dzielnicach, zakonnice oczywiście nie odmawiały takiej posługi)92. Na Bischofswalde osiadły m.in. niektóre siostry ze szkoły Andersena. Tam zmarły wikaria generalna Cäcilia Stein i – po długich cierpieniach – przełożona domu św. Rafała s. Emelia Barisch. Elżbietanki krótko cieszyły się tą kwaterą. Sowieci zażądali jej opuszczenia, po czym sami się rozlokowali93. Trzeba dodać, że na drzwiach jednego z domów zamieszkanych przez siostry miejscowy komendant umieścił kartkę z napisem „Tutaj zakaz plądrowania!”94. Zakończenie Pobyt sióstr w Festung Breslau wiązał się z olbrzymimi zagrożeniami, jednak ominął je dramat sióstr nyskich, mordowanych i masowo zniewalanych przez Sowietów95. W zdobytym Wrocławiu żołnierze radzieccy byli brutalni i butni (nie różnili się pod tym względem od hitlerowców), nie odnotowano tam jednak sadystycznych ataków na elżbietanki. Zdarzały się oczywiście ekscesy pijanych żołdaków, np. w klasztorze przy kościele św. Rafała strzelano do figury Jezusa96. Po zakończeniu działań wojennych jednym z największych wyzwań było przezwyciężenie rozproszenia konwentów, podjęcie odbudowy klasztorów, wreszcie uporząd91 Ibidem, Bericht von Schwester M. Marianna Senger, b.d.; zob. H. G. W. Gleiss (Hg.), Breslauer Apokalypse 1945, Bd. 4, s. 248. 92 PAE, Kb NSchl, Bericht über das Generalmutterhaus. 93 Ibidem. 94 Ibidem, Bericht von Schwester M. Ferdinanda Zöllner, b.d.; Bericht von Schwester M. Matthäa Bloch, IX 1963 r. 95 H. Moll (Hg.), Zeugen für Christus. Das deutsche Martyrologium des 20. Jahrhunderts, Bd. 2, Paderborn i in. 2000, s. 1018–1037; M. Zając, Siostra M. Pachalis i IX Towarzyszek ze Zgromadzenia Sióstr św. Elżbiety, Wrocław 2010, s. 11–15; A. Hanich, Martyrologium duchowieństwa Śląska Opolskiego w latach II wojny światowej, Opole 2009, s. 76; A. Maziarz, Męczeński finał. 96 PAE, Kb NSchl, Bericht von Schwester M. Edelburgis. Siostry elżbietanki w Festung Breslau 159 kowanie sfery duchowej, np. w klasztorze przy kościele św. Rafała 2 VII 1945 r. nastąpiło odnowienie ślubów zakonnych97. Po upadku twierdzy, pomimo wielu nowych wyzwań, w znacznie większym wymiarze niż uprzednio możliwe było przestrzeganie reguły zakonnej i porządku dnia („Ponownie poczułyśmy się zakonnicami”)98. Niepewny był los sióstr narodowości niemieckiej – większość z nich musiała opuścić granice Polski do końca 1946 r.99 W powojennym Wrocławiu brakowało mężczyzn. Większe remonty przerastały siły i możliwości sióstr, ale zapobiegliwie gromadzono materiały budowlane. Te niekiedy były przejmowane przez polskich osiedleńców. Łatwiej je było utrzymać, gdy do wspólnoty przydzielono polskojęzyczną siostrę100. Zniszczone klasztory, głód, nie zawsze dobre relacje z nową władzą nie powstrzymywały sióstr od podejmowania chrześcijańskiej posługi. Tej oczekiwały choćby ofiary epidemii tyfusu i czerwonki, jakie dotknęły zarówno starych – niemieckich, jak i nowych – polskich mieszkańców Wrocławia101. 97 Ibidem, Bericht von Schwester M. Caspara und Schwester M. Edigna. 98 Ibidem, Bericht von Schwester M. Josepha Hiller. 99 Na prośbę Caritasu i Międzynarodowego Czerwonego Krzyża zgromadzenie skierowało liczne członkinie do pracy w nadgranicznych obozach przejściowych. Po ich rozwiązaniu siostry już nie wracały do Polski. W kolejnych transportach Wrocław opuszczały siostry deklarujące narodowość niemiecką. 15 X 1946 r. wyjechało 17 sióstr, w tym ostatnie członkinie rady generalnej, a tym samym Wrocław przestał być siedzibą generalatu, A. E. Schaefer, Zgromadzenie, s. 109. 100 PAE, Kb NSchl, Bericht über unsere Tätigkeit. 101 Ibidem, Bericht über das Generalmutterhaus; Bericht von Schwester M. Reinfrida, Festungsbericht der Niederlassung Fischergasse 18/20, b.d.; Bericht von Schwester M. Marianna Senger, b.d.; zob. A. Jochelson, Pionierskie dni, s. 36; M. Ordyłowski, Życie codzienne, s. 152. Antoni Maziarz 160 Aneks102 Rozlokowanie sióstr elżbietanek w Festung Breslau. Stan z 13 IV 1945 r. 1. Dom Generalny, Josefstr./ul. św. Józefa 1–3 Lp. 1 Imię i nazwisko Anastasia Pawłowska Imię zakonne M. Ewaldine Data urodzenia 21 I 1892 2 3 4 5 6 7 8 9 Ida Küttner Anna Kosing Anna Okonnek Therese Kohnke Agnes Seidel Elisabeth Zander Beate Hunstock Maria Schiemanski M. Mathilde M. Hildeberta M. Johanna M. Engeltraut M. Renata M. Luitgardis M. Bonaventura M. Edmunda 10 VIII 1893 3 VI 1885 6 III 1898 23 IX 1908 21 I 1910 5 VI 1911 3 IV 1912 24 I 1913 10 Emilie Masnitza M. Ignatiana 26 VI 1914 Miejsce urodzenia Parchowo pow. Kartuzy103 Rengersdorf/Krosnowice Kr. Glatz/Kłodzko Breslau/Wrocław Rosochatka pow. Tuchola Stutthof/Sztutowo Kr. Danzig/Gdańsk Kohlsdorf/Kolnowice Kr. Neustadt/Prudnik Krojanke/Krajenka Kr. Flatow/Złotów Kiel/Kilonia Wallendorf/Włochy Kr. Namslau/Namysłów Ratiborhammer/Kuźnia Raciborska Kr. Gleiwitz/Gliwice 2. Szpital św. Józefa, Uferstr./ul. Joliot-Curie 1 Lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Imię i nazwisko Anna Galler Anna Schaffer Helene Piontek Meta Kralik Elisabeth Görlich Helene Kowalke Helene Frontzek Maria Dworska Elisabeth Häusler Anastasia Heinze Ruth Pietsch Imię zakonne M. Gonsalva M. Natalena M. Rufina M. Conrada M. Praxedis M. Ascelina M. Climaka M. Godberta M. Irmtrud M. Hedwig M. Bonifatia Data urodzenia 10 III 1885 22 XII 1890 17 V 1904 11 X 1904 18 IX 1905 10 XII 1911 26 XI 1912 5 VIII 1916 3 VI 1920 14 X 1921 26 X 1921 Miejsce urodzenia Koppitz/Kopice Kr. Grottkau/Grodków Gloschkau/Głoska Kr. Neumarkt/Środa Śląska Kreuzendorf/Krzyżowniki Kr. Namslau/Namysłów Oderfeld Kr. Osterode (Dolna Saksonia) Dresden/Drezno Jastrow/Jastrowie Kr. Deutsch-Krone/Wałcz Rosenberg/Olesno Nesselwitz/Pokrzywnica Kr. Cosel/Koźle Waldenburg/Wałbrzych Klein Borek/Borki Małe Kr. Rosenberg/Olesno Bad-Landeck/Lądek-Zdrój 3. Oddział psychiatryczny, Schweidnitzer Stadtgraben/ul. Podwale 2/3 Lp. 1 2 3 Imię i nazwisko Gertrud Osińska Maria Nletzko (Mleczko) Hedwig Müller Imię zakonne M. Aurelia M. Casimira M. Natalia Data urodzenia 17 III 1900 5 XII 1902 19 X 1914 Miejsce urodzenia Christbergen (?) Zuzella/Żużela Kr. Oppeln/Opole Seiferdau/Zebrzydów Kr. Schweidnitz/Świdnica 102 PAE, Kb NSchl, Nachweisung der im Arbeitseinsatz stehenden Grauen Schwestern in Breslau, Stand: 13.4. 45; ibidem, Nachweis der Schwestern in den Niederlassungen, Stand 13.4.1945. 103 W wypadku miejscowości leżących na terenie II Rzeczypospolitej zastosowano nazewnictwo polskojęzyczne, w pozostałych wypadkach podajemy nazwy niemieckie i polskie. Siostry elżbietanki w Festung Breslau 161 4. Szpital bonifratrów, Klosterstr./ul. Traugutta 57–59 Lp. 1 2 3 4 5 Imię i nazwisko Anna Witkowska Anna Schön Gertrud Joppich Sophie Kubik Maria Fußy Imię zakonne M. Borgia M. Mena M. Blanda M. Protasia M. Macaria Data urodzenia 11 VII 1885 22 IX 1902 5 III 1904 12 IV 1907 5 XI 1907 Miejsce urodzenia Koźmin Leobschütz/Głubczyce Żarek/Bremberg Kr. Jauer/Jawor Poznań Borkwitz/Borkowice Kr. Falkenberg/Niemodlin 5. Stacja pomocnicza szpitala bonifratrów, Büttnerstr./ul. Rzeźnicza 32/33 Lp. 1 2 Imię i nazwisko Maria Lepszy Sophie Gania Imię zakonne M. Leona M. Methodia Data urodzenia 17 VII 1900 15 II 1916 Miejsce urodzenia Tangermünde Kr. Stendal (Saksonia) Grambschütz/Gręboszyce Kr. Namslau/Namysłów 6. Szpital zapasowy przy szkole Andersena, Anderssenstr./ul. Młodych Techników 58 Lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Imię zakonne M. Franziska M. Pientia M. Gerarda M. Regula M. Ferdinanda M. Vitalis M. Christophora M. Cesla M. Edigna Data urodzenia 25 III 1867 13 XI 1881 22 III 1890 16 IX 1895 10 III 1896 23 II 1899 26 IX 1900 11 VII 1901 13 VIII 1906 Miejsce urodzenia Breslau/Wrocław Moschen/Moszna Kr. Neustadt/Prudnik Leuber/Lubrza Kr. Neustadt/Prudnik Jäglitz/Jegielnica Kr. Neisse/Nysa Krintsch/Kryniczno Kr. Neumarkt/Środa Śląska Gröbnig/Grobniki Kr. Loebschütz/Głubczyce Rauden/Rudy Raciborskie Kr. Ratibor/Ratibor Autischkau/Ucieszków Kr. Cosel/ Koźle Dresden/Drezno M. Lamberta 24 V 1908 Lipowa Góra/Lindenberg Kr. Osterode/Ostróda 11 12 Imię i nazwisko Maria Christ Marianna Cichon Maria Klose Helene Hannig Gertrud Zöllner Anna Seidel Maria Morciniec Maria Szczasny Elisabeth Hübner Ottilie Dorwald-Dobronowski Helene Schwarz Angelika Kaczmarek M. Albina M. Immaculata 2 VI 1908 9 VII 1909 13 Martha Stilke M. Narzissa 31 VIII 1910 14 15 16 17 18 19 Maria Honder Maria Friese Elisabeth Pikulik Agnes Bartetzko Martha Bork Carola Kimmit M. Caspara M. Gemma M. Sylvestra M. Hedwigis M. Limana M. Waltraud 26 XI 1910 14 VI 1913 8 XI 1914 23 I 1915 18 XI 1915 7 IV 1916 20 Maria Weiß M. Ehrentrudis 2 IX 1917 21 22 23 24 Gertrud Stenzel Irmgard Bulka Magdalena Borrmann Magdalena Soloch M. Annuntiata M. Renata M. Januaria M. Aniceta 10 IX 1919 30 XI 1919 15 VI 1922 1 XI 1922 Open/Opin Kr. Braunsberg/Braniewo Bismarckhütte/dziel. Chorzów-Batory Friedersdorf/Biedrzychowice Kr. Grünberg/Zielona Góra Weißdorf/Chróścina Kr. Falkenberg/Niemodlin Hohndorf/Boguchwałów Kr. Leobschütz/Głubczyce Neu-Schwente/Święta Kr. Flatow/Złotów Lenschütz/Łężyce Kr. Cosel/Koźle Lanken/Łękinia Kr. Schlochau/Człuchów Berlin Scheppelwitz/Ciepiełowice Kr. Falkenberg/Niemodlin Blasdorf/Błażejów Kr. Landeshut/Kamienna Góra Breslau/Wrocław Herzogswaldau Kr. ? Bismarckhütte/dziel. Chorzów-Batory 10 Antoni Maziarz 162 7. Szpital zapasowy przy szkole brochowskiej, Brockauerstr./ul. Brochowska 12–14 Lp. 1 2 3 4 5 6 7 Imię i nazwisko Agnes Höhne Martha Kampa Elfriede Morach Luise Seipelt Martha Wieliczek Maria Veit Gertrud Dannert Imię zakonne M. Bennona M. Chrysologa M. Engelmunda M. Columba M. Ehrentrudis M. Ambrosia M. Amabilis Data urodzenia 21 VI 1888 27 I 1895 2 X 1895 12 VIII 1906 16 VIII 1906 20 VIII 1907 5 XI 1907 8 Adelheid Koeppe M. Cosmasia 16 XI 1910 9 10 11 12 Maria Kochannek Gertrud Nawroth Helene Schreiber Clothilde Buhla M. Methodia M. Emerentia M. Elisabeth M. Johanna 25 IV 1911 30 III 1912 31 VIII 1915 3 III 1921 Miejsce urodzenia Tarnau/Tarnów Opolski Kr. Grottkau/Grotków Tarnau/Tarnów Opolski Kr. Grottkau/Grotków Breslau/Wrocław Dresden/Drezno Komorniki/Kammersfeld Kr. Neustadt/Prudnik Zadel/Sadlno Kr. Frankenstein/Ząbkowice Śląskie Oliva/Oliwa Kr. Danzig/Gdańsk Schwientochlowitz/Świętochłowice Kr. Beuthen/Bytom Arnsdorf/Lubomino Kr. Mohrungen/Morąg Klein-Pramsen/Prężynka Kr. Neustadt/Prudnik Thomaskirch/Domaniów Kr. Ohlau/Oława Beneschau/Dolní Benešov Kr. Troppau/Opava 8. Stacja ambulatoryjna, Klodnitzerstr./ul. Kłodnicka 30 Lp. 1 2 Imię i nazwisko Maria Göbel Maria Schubert Imię zakonne M. Ehrenfrida M. Blandina Data urodzenia 14 XI 1883 31 III 1902 3 Magdalena Senger M. Marianna 1 VIII 1903 Miejsce urodzenia Friedland/Korfantów Kr. Falkenberg/Niemodlin Neumarkt/Środa Śląska Langseifersdorf/Jaźwina Kr. Reichenbach/Dzierżoniów 9. Stacja ambulatoryjna, klasztor św. Jadwigi, Lehmdamm/ul. Prusa 28 Lp. 1 Imię i nazwisko Anna Kühn Imię zakonne M. Erika Data urodzenia 23 XI 1878 2 Wanda Miklasz M. Johanna 14 XI 1888 Miejsce urodzenia Wittgendorf/Witków Kr. Landeshut/Kamienna Góra Winzhowa (?) zapewne Wiensowno/Więzowno pow. Bydgoszcz 10. Stacja ambulatoryjna, klasztor św. Mikołaja, Fischergasse/ul. Rybacka 18/20 Lp. 1 2 3 Imię i nazwisko Katharina Abrahamczik Maria Stellmach Hildegard Czyba Imię zakonne M. Waltrudis M. Edgara M. Erminolda Data urodzenia 31 X 1885 31 X 1902 6 I 1908 Miejsce urodzenia Groß-Peterwitz/Pietrowice Kr. Ratibor/Racibórz Dammer/Dąbrowa Namysł. Kr. Namslau/Namysłów Krappitz/Krapkowice Kr. Oppeln/Opole 11. Stacja ambulatoryjna, klasztor św. Rafała, Schiesswerderplatz/pl. Strzelecki 20/22 Lp. 1 2 3 4 5 Imię i nazwisko Agnes Barisch Anna Pischke Hedwig Wawrzyniak Elisabeth Gabriel ? Dulińska Imię zakonne M. Emelia M. Gratia M. Guisberta M. Ositha M. Norberta Data urodzenia 21 III 1884 14 VI 1891 14 IX 1893 11 XI 1893 15 III 1898 6 Agnes Nowak M. Raimunda 3 IV 1899 7 8 Hedwig Siegel Anna Exner M. Licia M. Ehrenfrida 1 XI 1913 19 XII 1914 Miejsce urodzenia Kościan Jeleńcz pow. Tuchola Staniewo pow. Koźmin Narok Kr. Falkenberg/Niemodlin Łubianka pow. Toruń Neu Kramzig/Nowe Kramsko Kr. Schwiebus/Świebodzin Schlaney/Słone Kr. Glatz/Kłodzko Kohlau/Podgórz Kr. Glatz/Kłodzko Siostry elżbietanki w Festung Breslau 163 12. Stacja ambulatoryjna, Werderstr./ul. ks. Witolda 88 Lp. 1 2 Imię i nazwisko Anna Nahler Angelika Lehmann Imię zakonne M. Egfrida M. Aemilia Data urodzenia 16 III 1884 16 VII 1889 Miejsce urodzenia Steinau/Ścinawa Mała Kr. Neustadt/Prudnik Kełpino Kartuskie pow. Kartuzy 13. Stacja ambulatoryjna, Striegauer Platz/pl. Strzegomski Lp. 1 Imię i nazwisko Anna Machrowiak Imię zakonne M. Chrysanta Data urodzenia 14 I 1888 Miejsce urodzenia Jordan/Jordanowo Kr. Schwiebus/ Świebodzin 14. Stacja ambulatoryjna i pielęgnacja starców, Triftstr./ul. Sopocka Lp. 1 2 Imię i nazwisko Maria Hiller Hedwig Müller Imię zakonne M. Josepha M. Bernharda Data urodzenia 19 VI 1899 6 X 1917 Miejsce urodzenia Dittersdorf/Dytmarów Kr. Neustadt/Prudnik Raudten/Rudna Kr. Lüben/Lubin 15. Azyl tymczasowy w archiwum, Göppertstr./ul. Kanonia 12 Lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Imię i nazwisko Magdalena Müller Hedwig Hickert Hilda Völkel Josepha Gdanietz Maria Kohlstrung Gertrud Kinne Pauline Dreßler Agnes Stehr Emilie Haase Maria Paul Valeska Quack Maria Gursch Imię zakonne M. Valeria M. Floriberta M. Clara M. Electa M. Josepha M. Mechtildis M. Polykarpa M. Adolphine M. Michäa M. Johanna M. Constantina M. Gunthildis Data urodzenia 7 XI 1883 2 X 1886 28 VI 1888 6 X 1890 24 II 1895 5 XII 1896 5 II 1899 13 IV 1900 20 V 1903 29 III 1908 5 II 1913 13 III 1914 Miejsce urodzenia Striegau/Strzegom Wilxen/Wilkszyn Kr. Neumarkt/Środa Śląska Röderhof Kr. Halberstadt (Saksonia Anhalt) Lipy pow. Kościerzyna Rychtal pow. Kępno Petersheide/Czarnolas Kr. Grottkau/Grotków Hohenlohehütte/Wełnowiec Kr. Kattowitz/Katowice Heudorf/Sienna Kr. Glatz/ Kłodzko Dittersdorf/Dytmarów Kr. Neustadt/Prudnik Rychtal pow. Kępno Deutsch-Würbitz/Wierzbica Kr. Kreuzburg/Kluczbork Trebisch/Trzebiszewo Kr. Meseritz/Międzyrzecz 16. Dom starców, Nixenweg/ul. Braci Gierymskich 27 i 20 (Bischofswalde/Biskupin) Lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Imię i nazwisko Anna Fengler Karoline Gnielka Hedwig Praus Agatha Wiese Maria Schax Agnes Flak Hedwig Walter Angela Plura Pelagia Tadych Wanda Borkowska Genowefa Sławeńska Amalia Schäfer Imię zakonne M. Ephrema M. Junilla M. Liobera M. Bartholomäa M. Materna M. Luitpolda M. Sylvestra M. Blanka M. Regina M. Blandina M. Constantia M. Berchmana Data urodzenia 20 X 1875 18 VII 1883 10 X 1885 2 II 1897 29 XI 1901 1 X 1902 30 X 1902 6 II 1904 10 III 1913 14 IX 1914 7 II 1920 22 XII 1922 Miejsce urodzenia Heinzendorf/Witoszyce Kr. Fraustadt/Wschowa Zellin/Zielina Kr. Neustadt/Prudnik Zottwitz/Sobocisko Kr. Ohlau/Oława Sypniewo Kr. Flatow/Złotniki Düsseldorf Guttentag/Dobrodzień Kraschen/Chróścina Kr. Guhrau/Góra Wehowitz/Wiechowice Kr. Leobschütz/Głubczyce Nieżychowo pow. Wyrzysk Hermsdorf/Jerzmanowa Kr. Guhrau/Góra Hommiska (?) Czernica Kr. Rybnik Antoni Maziarz 164 17. Dom starców, Möwenweg/ul. Partyzantów 68/70 (Zimpel/Sępolno) Lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Imię i nazwisko Emilie Krause Wanda Murawska Maria Schulz Maria Knopp Agnes Górny Władysława Nowak Gertrud Müller Hedwig Karbstein Pauline Skrabania Cäcilia Janikowska Imię zakonne M. Reinholda M. Meinolfa M. Alphonsa M. Melania M. Delphina M. Isabella M. Angela M. Virginia M. Hiltgund M. Gonzaga Data urodzenia 22 VII 1899 23 III 1902 28 XI 1905 29 IX 1910 4 I 1911 16 V 1911 16 IX 1915 27 III 1920 22 VI 1920 29 VI 1920 Miejsce urodzenia Deutsch-Kamitz/Kępnica Kr. Neisse/Nysa Taszewskie Pole pow. Świecie Tütz/Tuczno Kr. Deutsch Krone/Wałcz Laskowitz/Laskowice Kr. Kreuzburg/Kluczbork Mogilno pow. Gniezno Zacharzew pow. Ostrów Wielkopolski Reichenbach/Dzierżoniów Köchendorf/Kucharzowice Kr. Strehlen/Strzelin Schwieben/Świbie Kr. Gleiwitz/Gliwice Malachin pow. Chojnice 18. Pielęgnacja starców, Zur Grünen Eichen/ul. Zielonego Dębu 15 (Grüneiche/Dąbie) Lp. 1 2 3 4 5 6 Imię i nazwisko Maria Stein Auguste Liedtke Hedwig Pixa Bronisława Jędrzejczak Maria Redmer Gertrud Kapsner Imię zakonne M. Cäcilia M. Franziska M. Longesa M. Basilla M. Ansgaria M. Josephine Data urodzenia 13 VIII 1866 12 III 1871 31 VIII 1887 28 VIII 1893 3 IX 1894 3 II 1903 Miejsce urodzenia Leobschütz/Głubczyce Hütte/Huta Kr. Elbing/Elbląg Dittmerau/Dziećmarów Kr. Leobschütz/Głubczyce Lüben/Lubnica Kr. Flatow/Złotów Kilonia/Kiel Niewe/Borkowice Kr. Falkenberg/Niemodlin 19. Tymczasowy azyl dla starców św. Agnieszki, An den Linden104/ul. Czarnoleska 10 (Grüneiche/Dąbie) Lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Imię i nazwisko Martha Schröter Franziska Gajewska Klara Derengowska Amanda Döring Elisabeth Wolff Hedwig Bloch Klara Dertz Martha Zahn Elisabeth Maintok Mathilde Gottschalk Imię zakonne M. Clothilde M. Acharda M. Placentia M. Theonesta M. Lucana M. Mattäa M. Remigia M. Adelina M. Solina M. Vincentia 104 W oryginale błędnie Unter den Linden. Data urodzenia 26 III 1883 31 III 1886 25 I 1888 9 X 1891 22 XII 1901 24 V 1902 12 III 1904 17 III 1910 16 X 1912 19 VII 1914 Miejsce urodzenia Klemnitz/Kłębanowice Kr. Glogau/Głogów Lubicz pow. Toruń Jaroszewy pow. Kościerzyna Koczała pow. Człuchów Quaritz/Gaworzyce Kr. Glogau/Głogów Plocicz pow. Sępolno Puck Breslau/Wrocław Mikultschütz/Mikulczyce Kr. Beuthen/Bytom Lenschütz/Łężyce Kr. Cosel/Koźle Siostry elżbietanki w Festung Breslau 165 Antoni Maziarz Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 141–166 Instytut Historii Uniwersytet Opolski Siostry elżbietanki w Festung Breslau Streszczenie Stolica biskupstwa wrocławskiego odegrała istotną rolę w funkcjonowaniu Zgromadzenia Szarych Sióstr św. Elżbiety. Przed 1945 r. mieściły się tam władze zarządu generalnego, nowicjat, a pomoc chorym, ubogim, dzieciom i starcom niosło dziewięć placówek wspólnoty. Wraz ze zbliżaniem się Armii Czerwonej do Wrocławia, podobnie jak w innych klasztorach, wrocławskie elżbietanki stały przed dylematem, czy ewakuować się z zagrożonych terenów, czy pozostać z tymi, którzy z różnych względów nie mogli uciekać. Zgodnie z charyzmatem nadanym zgromadzeniu przez Marię Merkert wiele elżbietanek pozostało w celu niesienia pomocy starcom, chorym, matkom małych dzieci. Angażowały się do pracy w lazaretach zamienionego w twierdzę miasta. Podobnie jak reszta cywilnej ludności Wrocławia, były narażone zarówno na skutki nalotów i ostrzału artyleryjskiego prowadzonych przez wojska radzieckie, jak i na implikacje działań obronnych strony niemieckiej, na które składały się m.in. wypalenia całych parceli miasta. W konsekwencji w gruzach legły kolejne klasztory elżbietańskie, także ówczesny Dom Generalny przy ul. św. Józefa. Po kapitulacji twierdzy (6 maja) kolejnym źródłem zagrożenia byli radzieccy żołnierze. W przeciwieństwie do innych sióstr przebywających wówczas na Śląsku, elżbietankom wrocławskim udało się uniknąć morderstw i masowych gwałtów. Słowa kluczowe Festung Breslau 1945, Zgromadzenie Szarych Sióstr św. Elżbiety, opieka zdrowotna, lazarety wojskowe, szpitale wrocławskie, historia kobiet Antoni Maziarz 166 Antoni Maziarz Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, p. 141–166 Institute of History University of Opole Sisters of St. Elisabeth in Festung Breslau Summary The capital of the Wrocław diocese played an important part in the functioning of the Grey Sisters of St. Elisabeth. What was located in the city before 1945 were the authorities of the general board, and novitiate. The help of the sick, the poor, children and elderly was offered in nine houses. Along with the approach of the Red Army to Wrocław, similarly to the inhabitants of other monasteries, the Sisters of St. Elisabeth in Wrocław confronted a dilemma: whether to be evacuated from the areas in danger or to stay with the ones who, for different reasons, could not run away. According to the charism given to the congregation by Maria Merkert, many sisters stayed to help the elderly, the sick and mothers with small children. They took up work in lazarets in the city changed into a fortress. Similarly to other civilians in Wrocław, they were exposed not only to the results of the air raids and artillery fire by the Soviet army, but also to the consequences of the defensive actions taken by the German side, for example burning the whole plots of the city. As a consequence, many monasteries fell into ruin, also the former General House on St. Joseph Street. After the surrender of the fortress (6. May), the next threat were the Soviet soldiers. As opposed to other sisters staying in Silesia at that time, the Sisters of St. Elisabeth were able to avoid murders and mass rapes. Keywords Festung Breslau 1945, Sisters of St. Elisabeth, healthcare, military hospital, hospitals in Wrocław, women’s history materiały materials Marek L. Wójcik Instytut Historyczny Uniwersytet Wrocławski Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 169–178 Nieznana pieczęć opata rudzkiego Piotra Sebickiego z 1602 r.* Jednym z determinantów postępu badań historycznych jest nieustanne wzbogacanie podstawy źródłowej. Dokonuje się to m.in. dzięki systematycznej eksploracji nie w pełni wciąż wykorzystanych zbiorów archiwalnych, muzealnych i bibliotecznych. Poszerzają one perspektywy badawcze zwłaszcza w odniesieniu do czasów chronologicznie nam bliższych, zdecydowanie obfitszych źródłowo, o czym przekonują choćby efekty pierwszych kwerend przeprowadzonych w ramach programu Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja1, a także przynoszą, choć zdecydowanie rzadziej, cenne znaleziska dotyczące wcześniejszych epok, które z racji mniejszej liczby źródeł wydają się już dobrze rozpoznane. Nie inaczej jest w przypadku sfragistyki, której rozwój zależy od zgromadzenia kompletnego materiału poglądowego w postaci pieczęci (zarówno oryginalnych odcisków i tłoków pieczętnych, jak i ich odlewów i rycin), udostępnianego albo w formie katalogowej, albo w studiach o charakterze analitycznym2. Pieczęcie cystersów rudzkich były już omawiane w historiografii. Najstarszym spośród nich, pochodzącym z doby średniowiecza i obejmującym łącznie dziewięć typów (sześć sigillów opackich i trzy konwentualne), poświęcił swą uwagę Marek L. Wójcik3. Badacz ten opracował także katalog pieczęci rudzkich opatów, zestawiając 18 stempli należących do 14 przełożonych rudzkiego monasterium oraz jedną pie* Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientific work financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016. 1 Projekt omawia szczegółowo M. Derwich, Główne założenia projektu „Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja”, „Hereditas Monasteriorum”, 1, 2012, s. 357–362, a o efektach kwerend przeprowadzonych w ramach Projektu informują systematycznie publikowane sprawozdania członków zespołu badawczego, zob. ibidem, s. 369–471, a także online – www.hm.kasaty.pl. 2 Z. Piech, Zbiory pieczęci jako przedmiot badań sfragistycznych, [w:] Z. Piech, W. Strzyżewski (red.), Zbiory pieczęci w Polsce, Warszawa 2009, s. 7–30. 3 M. L. Wójcik, Średniowieczne pieczęcie cystersów rudzkich, [w:] A. M. Wyrwa, J. Dobosz (red.), Cystersi w społeczeństwie Europy Środkowej. Materiały z konferencji naukowej odbytej w klasztorze oo. Cystersów w Krakowie Mogile z okazji 900 rocznicy powstania Zakonu Ojców Cystersów: Poznań-Kraków-Mogiła 5–10 października 1998, Poznań 2000, s. 405–415. 170 Marek L. Wójcik częć większą opata, niezawierającą imienia jej właściciela i używaną najpewniej od przełomu XVI i XVII w. aż do kasaty opactwa w 1810 r.4 Tłok tej ostatniej, wykonany ze stopu mosiądzu i żelaza, przechowywany jest w Muzeum Narodowym we Wrocławiu, spadkobiercy utworzonego w 1815 r. Königliches Museum für Kunst und Altertümer, do którego trafiły typariusze z sekularyzowanych u progu XIX stulecia klasztorów śląskich5. Poza wspomnianym sigillum opackim wrocławskie muzeum posiada w swych zbiorach 13 innych tłoków pieczęci o rudzkiej proweniencji, m.in. konwentu, archiwum, kancelarii i prowizoratu, które skrupulatnie opracowała, reprodukując wizerunki większości z nich, Beata Marcisz-Czapla6. Zważywszy, iż w okresie istnienia rudzkiego monasterium, tj. w latach 1254–18107, władzę nad nim sprawowało łącznie 36 opatów8, nie sposób przeoczyć faktu, że znamy jedynie skromny ułamek rzeczywistej liczby używanych przez nich pieczęci. Pomimo to katalog zachowanych do dziś pieczęci opatów rudzkich, sporządzony głównie na podstawie pokasacyjnych zbiorów dokumentów cysterskich zdeponowanych w Archiwum Państwowym we Wrocławiu9, wydawał się kompletny (tabela 1). Tymczasem w Archiwum Państwowym w Raciborzu, w zespole Akta Komory Książęcej, 4 M. L. Wójcik, Pieczęcie opatów rudzkich, [w:] N. Mika (red.), Klasztor cystersów w Rudach. Materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej odbytej 7 czerwca 2008 r. w Rudach, Racibórz 2008, s. 41–56. 5 Muzeum Narodowe we Wrocławiu (dalej: MN Wrocław), nr inw. XIV 420. Pieczęć tę omawiają i reprodukują M. Starzewska (red.), Rzemiosło śląskie dawne i współczesne. Katalog wystawy, Wrocław 1968, s. 74, nr 246; B. Marcisz-Czapla, Święci w ikonografii nowożytnych pieczęci klasztornych na Śląsku, [w:] M. L. Wójcik (red.), Człowiek – obraz – tekst. Studia z historii średniowiecznej i nowożytnej, Dzierżoniów 2005, s. 99, przyp. 59; Eadem, Tłoki pieczętne i pieczęcie kościelne z terenu Śląska, [w:] M. Korżel-Kraśna (red.), Gloria Deo. Rzemiosło sakralne, t. 2, Wrocław 2010, s. 117, nr 108; M. L. Wójcik, Pieczęcie opatów rudzkich, s. 41–42, 56. 6 B. Marcisz-Czapla, Tłoki pieczętne, s. 117–121. 7 Dokument fundacyjny opactwa rudzkiego się nie zachował. Za najbardziej prawdopodobną datę jego założenia uchodzi rok 1254, zob. m.in. S. Rybandt, Średniowieczne opactwo cystersów w Rudach (Prace Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego. Seria A, 195), Wrocław 1977, s. 24–25; M. L. Wójcik, „...dominus Kolhardus cancellarius...”. Czy istniał urząd kanclerza na dworze Władysława, księcia opolskiego (1246–1281)?, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, 54, 1999, s. 464; A. Barciak, Klasztor cystersów w Rudach. Zarys dziejów, [w:] L. Kajzer (red.), Opactwo cysterskie w Rudach na Górnym Śląsku w świetle badań terenowych w latach 1992–1995 (Acta Rudensia), Katowice 2001, s. 23; W. Dominiak, Ostatni władca Górnego Śląska. Władysław I, pan na Opolu i Raciborzu (1225–1281), Racibórz 2009, s. 208–211. Należy w tym miejscu dodać, że klasztor rudzki jest kontynuacją fundacji woszczyckiej Kazimierza opolskiego z lat 20. XIII w., zob. N. Mika, Początki fundacji cysterskiej nad rzeką Rudą na Górnym Śląsku, [w:] A. M. Wyrwa, J. Dobosz (red.), Cystersi w społeczeństwie, s. 290–297; Idem, Początki klasztoru rudzkiego (do końca XIII w.), [w:] N. Mika (red.), Klasztor cystersów w Rudach, s. 7–15. 8 Mniej lub bardziej kompletną listę opatów rudzkich zestawiają m.in. A. Potthast, Geschichte der ehemaligen Cistercienserabtei Rauden in Oberschlesien, Leobschütz 1856, s. 21–140; Urkunden der Klöster Rauden und Himmelwitz, der Dominicaner und der Dominicanerinnen in der Stadt Ratibor, Hg. W. Wattenbach, [w:] Codex diplomaticus Silesiae (dalej: CDS), Bd. 2, Breslau 1859, s. VIII–IX (tylko opaci odnotowani w opublikowanych przez wydawcę dokumentach z okresu do początku XVI w.); H. Grüger, Schlesisches Klosterbuch. Rauden. Zisterzienserabtei, „Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau”, 22, 1981, s. 44–46. 9 Pieczęcie rudzkich opatów zachowały się w Archiwum Państwowym we Wrocławiu (dalej: AP Wrocław) głównie przy dokumentach w zespołach Rep. 83 (Krzeszów), 85 (Jemielnica) i 114 (Rudy). Nieznana pieczęć opata rudzkiego Piotra Sebickiego z 1602 r. 171 Tabela 1. Zestawienie rozpoznanych w historiografii pieczęci opatów rudzkich. APWr – Archiwum Państwowe we Wrocławiu, MNWr – Muzeum Narodowe we Wrocławiu Lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Właściciel pieczęci Mikołaj II Jan II Wolnet Piotr II Mikołaj Toboli Emeryk Emeryk Jan Dorn Wawrzyniec Merkel Błażej Rachwald Andrzej Emanuel Pospel Józef Franciszek Hering Józef Franciszek Hering Bernard Czernek Bernard Czernek Józef von Strachwitz Józef von Strachwitz Bernard Thill Augustyn Renner ? Typ pieczęci piesza piesza piesza piesza herbowa (typ A) herbowa (typ B) sygnet herbowy piesza piesza sygnet herbowy sygnet herbowy (typ A) sygnet herbowy (typ B) sygnet herbowy (typ A) sygnet herbowy (typ B) herbowa sygnet herbowy sygnet herbowy sygnet herbowy piesza Data użycia tłoka 1317 1339 1385 1512 1556 1556 1615 1617 1625 1661 1680 1696 1704 1714 1719 1723 1752 1763 XVI/XVII–XIX w. Źródło CDS, Bd. 2, s. 29–30 APWr, Rep. 114, nr 20 APWr, Rep. 114, nr 24 APWr, Rep. 114, nr 50 APWr, Rep. 114, nr 59 APWr, Rep. 114, nr 60 APWr, Rep. 114, nr 93 APWr, Rep. 114, nr 95 APWr, Rep. 85, nr 58 APWr, Rep. 83, nr 557 APWr, Rep. 114, nr 111 APWr, Rep. 114, nr 121 APWr, Rep. 114, nr 132 APWr, Rep. 114, nr 135 APWr, Rep. 114, nr 138 APWr, Rep. 114, nr 141 APWr, Rep. 114, nr 168 APWr, Rep. 85, nr 313 MNWr, nr inw. XIV 420 znajduje się dokument z datą 25 X 1602 r., sygnowany przez opata Piotra Sebickiego, który uwierzytelniają dwie klasztorne pieczęcie – wystawcy i konwentu10. O ile ta druga, wyciśnięta w imieniu całej wspólnoty rudzkiej przez przeora Jana Dorna („frater Johan Dorn Prior suo et totius conventus nomine”), eksponująca charakterystyczny dla zgromadzeń cysterskich motyw Madonny z Dzieciątkiem11, znana jest z archiwaliów wrocławskich, o tyle pieczęć Piotra nie jest nigdzie indziej spotykana. Nie była także dotychczas notowana w historiografii. Dopełnia więc katalog pieczęci opatów rudzkich, wzbogacając jednocześnie naszą wiedzę, aczkolwiek w ograniczonym merytorycznie zakresie, na temat praktyk i zwyczajów sfragistycznych (i heraldycznych) panujących w rudzkim klasztorze. Niewiele można powiedzieć o właścicielu pieczęci. Wiadomo, że zanim wybrano go na opata rudzkiego, co miało miejsce 1 II 1595 r., ewidentnie pod wpływem biskupa wrocławskiego Andrzeja Jerina, pełnił funkcję dziekana kolegiaty raciborskiej12. Nie był więc, podobnie jak jego poprzednik Jakub Zuret (dziekan kolegiat w Opolu 10 Archiwum Państwowe w Katowicach, oddział w Raciborzu (dalej: AP Katowice, o/Racibórz), Akta Komory Książęcej, sygn. 7975. 11 P. Wiszewski, Średniowieczna śląska pieczęć klasztorna jako środek przekazu informacji (XIII–1 połowa XVI w.), [w:] P. Dymmel (red.), Pieczęć w Polsce średniowiecznej i nowożytnej. Zbiór studiów, Lublin 1998, s. 14–15. 12 A. Potthast, Geschichte des ehemaligen, s. 59; A. Welzel, Geschichte der Stadt und Herrschaft Ratibor, Ratibor 1881, s. 703; H. Grüger, Schlesisches Klosterbuch. Rauden, s. 45. 172 Marek L. Wójcik i Raciborzu), członkiem konwentu cysterskiego13. Używał nazwiska Sebicki, sugerującego polskie korzenie, ale wywodził się najpewniej ze środowiska śląskich autochtonów. Jego elekcję zatwierdził wszak cesarz Rudolf II, który sygnowanym przez siebie w 1585 r. edyktem zakazał powierzania godności opackiej Polakom i jakimkolwiek obcokrajowcom14. W historiografii przypisuje mu się zresztą predykat Sebitz15, utożsamiany z formą Sebisch16, co pozwala go łączyć, aczkolwiek tylko hipotetycznie, z osiadłą na ziemi raciborskiej gałęzią możnej wrocławskiej familii mieszczańskiej Sebischów (Saebisch)17. Zmarł po długiej chorobie 16 lub 19 VIII 1608 r.18, w 14. roku sprawowania rządów opackich. Pieczęć Piotra Sebickiego, używana przezeń prawdopodobnie przez cały okres kierowania wspólnotą rudzką, uwierzytelnia umowę w sprawie dziesięcin z Ucieszkowa zawartą 25 X 1602 r. między cystersami rudzkimi a dominikankami raciborskimi, reprezentowanymi przez przeoryszę Katarzynę Osińską (ryc. 1). Została wyciśnięta tuż pod tekstem, bezpośrednio na pergaminie, na podkładzie z wosku. Taki sposób opieczętowania dokumentu, ukształtowany już pod koniec XIV stulecia i stosowany aż po XIX w.19, utrudnia czytelność stempla. Zbyt oszczędna ilość użytej masy pieczętnej, nierównomierne jej rozprowadzenie oraz słaby prawdopodobnie nacisk tłoka na podłoże sprawiają, że ma on bardzo zróżnicowaną fakturę powierzchni, o różnym stopniu wyrazistości napieczętnego obrazu. Problemy z identyfikacją niektórych szczegółów wizerunku potęgują dodatkowo liczne ślady fioletowych przebarwień spowodowanych przesiąknięciem woskowego podkładu. Jakość opackiego sigillum jest jednak zdecydowanie lepsza aniżeli towarzyszącej mu pieczęci konwentualnej, która charakteryzuje się znacznym „sprasowaniem” powierzchni odcisku, skutkującym daleko idącym, niemal całkowitym zatarciem wizerunku i legendy. Pieczęć ma kształt owalu o szerokości około 22 mm i wysokości około 25 mm (ryc. 2)20. Zarówno jej forma, jak i wielkość wskazują, iż mamy najpewniej do czynienia 13 H. Gerlic, Stosunek duchowieństwa śląskiego do zakonów w czasach nowożytnych, [w:] M. Derwich, A. Pobóg-Lenartowicz (red.), Klasztor w Kościele średniowiecznym i nowożytnym (Opera ad Historiam Monasticam Spectantia. Series 1, Colloquia, 7), Warszawa i in. 2010, s. 475. 14 A. Potthast, Geschichte des ehemaligen, s. 49, 59; G. Wawoczny, Rudy – magiczne miejsce (Biblioteczka Ziemi Raciborskiej), Racibórz 1999, s. 22; A. Barciak, Klasztor cystersów, s. 40; Idem, Klasztor w Rudach a władcy, [w:] N. Mika (red.), Klasztor cystersów, s. 25. 15 A. Potthast, Geschichte des ehemaligen, s. 59; H. Grüger, Schlesisches Klosterbuch. Rauden, s. 45. 16 A. Welzel, Geschichte der Stadt, s. 703; H. Gerlic, Stosunek duchowieństwa, s. 475. 17 C. Blažek (bearb.), J[ohann] Siebmacher’s grosses und allgemeines Wappenbuch in einer neuen, vollständig geordneten und reich vermehrten Auflage mit heraldischen und historisch-genealogischen Erläuterungen, Bd. 6, Abt. 8: Der Abgestorbene Adel der Preussischen Provinz Schlesien, Tl. 1, Nürnberg 1887, s. 91–92; J. Pilnáček, Rody starého Slezska, t. 4, Brno 1991, s. 1055–1056. 18 A. Potthast, Geschichte des ehemaligen, s. 60; H. Grüger, Schlesisches Klosterbuch. Rauden, s. 45. 19 M. Gumowski, M. Haisig, S. Mikucki, Sfragistyka, Warszawa 1960, s. 139; W. Fabijański, Pieczęcie papierowe z podkładem w zbiorze sfragistycznym Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, Wrocław 2009, s. 10. 20 Za informację o pieczęci oraz wykonanie jej pomiarów i fotografii dziękuję Panu drowi Norbertowi Mice. Nieznana pieczęć opata rudzkiego Piotra Sebickiego z 1602 r. 173 Ryc. 1. Dokument opata rudzkiego Piotra Sebickiego z datą 25 X 1602 r. uwierzytelniony pieczęciami opata i konwentu. AP Katowice, o/Racibórz, Akta Komory Książęcej, sygn. 7975. Fot. N. Mika Ryc. 2. Odcisk pieczęci sygnetowej opata rudzkiego Piotra Sebickiego na dokumencie z 25 X 1602 r. AP Katowice, o/Racibórz, Akta Komory Książęcej, sygn. 7975. Fot. N. Mika 174 Marek L. Wójcik z pieczęcią sygnetową, wyciśniętą przy użyciu pierścienia, będącego na wzór biskupi jednym z trzech głównych – obok infuły i pastorału – symboli władzy opackiej21. Nie można wszakże wykluczyć, że stempel, pełniący funkcję pieczęci mniejszej, odciśnięto za pomocą tradycyjnego tłoka22. W polu pieczęci, reprezentującej typ herbowy, przedstawiono dzieloną w krzyż tarczę typu hiszpańskiego, ozdobioną delikatnym esownicowym obramowaniem. Wieńczy ją infuła z wstęgami (fanones) uformowanymi na kształt labrów i spływającymi po bokach w dół. Po lewej (heraldycznie) stronie infuły widnieje krzywaśń wystającego zza tarczy, skośnie ułożonego pastorału, w którą została wpisana centralnie litera „R”, po prawej zaś – majuskuły „PA”. Tworzą one razem monogram właściciela pieczęci odczytywany jako „Petrus Abbas R[a]udensis”. Na tarczy wyeksponowano górnośląskiego orła (bez przepaski na piersi i skrzydłach) w mitrze książęcej na głowie, a w prawym górnym polu napis „MO”. Stanowi on początkowy fragment charakterystycznej, nie tylko dla śląskich cystersów, dewizy „MORS” („Morimondus”)23, której eksplicit – litery „RS” – dziś nie jest już na odcisku widoczny. Biorąc pod uwagę późniejsze pieczęcie herbowe opatów Jana Dorna i Andrzeja Emanuela Pospela, drugą część napisu można per analogiam umiejscawiać w lewym dolnym polu tarczy24. Układ taki jest wszak typowym elementem heraldyki rudzkiego monasterium w okresie jego heraldyzacji, poprzedzającym moment ukształtowania się ostatecznego herbu opactwa przedstawiającego tarczę herbową z orłem górnośląskim położoną na krzyżu morimondzkim oraz litery „M”, „O”, „R”, „S” (układające się w dewizę „MORS”) między jego ramionami25. 21 Insygniom opackim, wręczanym uroczyście w trakcie obrzędu benedykcji (zob. M. Stawski, Benedykcja opata cysterskiego w średniowieczu, [w:] D. A. Dekański, B. A. Grenz, A. Słyszewska, A. M. Wyrwa (red.), Pelplin. 725 rocznica powstania opactwa cysterskiego. Kulturotwórcza rola cystersów na Kociewiu. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej w Pelplinie w dniach 21–23 września 2001 r. przez Starostwo Powiatowe w Tczewie, Instytut Historii Uniwersytetu Gdańskiego oraz Zespół do badań nad historią i kulturą cystersów w Polsce Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, Pelplin-Tczew 2002, s. 361–384), poświęcili w ostatnim czasie uwagę m.in. M. Gronowski, Insygnia władzy opackiej i ich symbolika, [w:] S. Rosik, P. Wiszewski (red.), Imago narrat. Obraz jako komunikat w społeczeństwach europejskich (Acta Universitatis Wratislaviensis, 2478, Historia, 161), Wrocław 2002, s. 349–357, oraz P. Stróżyk, Symbole władzy opata w przestrzeni klasztoru cysterskiego, [w:] A. M. Wyrwa (red.), Ingenio et humilitate. Studia z dziejów zakonu cystersów i Kościoła na ziemiach polskich dedykowane Ojcu Opatowi dr. Eustachemu Gerardowi Kocikowi OCist., Poznań i in. 2007, s. 37–60. Warto także odnotować obszerną monografię K. Bogackiej, Insygnia biskupie w Polsce. Pierścień, pektorał, infuła XI–XVIII w., Warszawa 2008. 22 Liczne przykłady tłoków o zbliżonej wielkości i tożsamym kształcie, wszystkie pochodzące ze zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu, zestawia i omawia B. Marcisz-Czapla, Tłoki pieczętne, s. 81–210. 23 Zob. m.in. M. L. Wójcik, Heraldyka klasztorów cysterskich na Śląsku, [w:] K. Skupieński, A. Weiss (red.), Polska heraldyka kościelna. Stan i perspektywy badań, Warszawa 2004, s. 45; P. Stróżyk, Heraldyka opactwa cysterskiego w Łeknie – Wągrowcu, [w:] A. M. Wyrwa (red.), Cystersi łekneńscy w krajobrazie kulturowym ziem polskich w 850 lecie fundacji opactwa cystersów w Łeknie 1153–2003, Łekno i in. 2004, s. 98, przyp. 51. 24 M. L. Wójcik, Pieczęcie opatów rudzkich, s. 54–55. 25 Ibidem, s. 55–56; zob. także Idem, Heraldyka klasztorów cysterskich, s. 55; Idem, Rozbrat Jemielnicy z Rudami. Ze studiów nad wzajemnymi relacjami górnośląskich cystersów, [w:] M. Derwich, A. Pobóg-Lenartowicz (red.), Klasztor w Kościele, s. 418. Nieznana pieczęć opata rudzkiego Piotra Sebickiego z 1602 r. 175 Opat Piotr Sebicki nie zapisał się w dziejach rudzkiego konwentu niczym szczególnym. Śladem jego działalności jest zaledwie kilka dokumentów regulujących gospodarcze i własnościowe sprawy opactwa26. Widniejąca na jednym z nich pieczęć stanowi jednak cenne komplementarne źródło do pełniejszego rozpoznania procesu kształtowania się godła górnośląskiego klasztoru cystersów. Jest ona o ponad dekadę wcześniejsza od pieczęci Jana Dorna, następcy Piotra, uwierzytelniającej dokument z 1615 r., którą uznawano dotychczas za najstarszą reprezentującą ten sam typ ikonograficznego przekazu eksponującego herb, oznaki godności opackiej (infułę i pastorał) oraz monogram zwierzchnika rudzkiej wspólnoty zakonnej27. Stanowi jeden z pierwszych przykładów wizualizacji herbu klasztornego pozbawionego indywidualnych cech heraldyki opackiej, charakterystycznych dla późniejszego okresu, trwającego co najmniej do drugiej połowy XVII w. Działający wówczas opaci Jan Dorn i Andrzej Emanuel Pospel używali wszak pieczęci z herbem będącym kombinacją dwóch godeł – klasztornego i osobistego. Pierwszy z nich w wyznaczonych przez ramiona krzyża morimondzkiego polach 2 i 3 umieszczał wizerunek wspiętego lwa św. Marka (uskrzydlonego)28, drugi zaś w tym samym miejscu kładł lilię29. Herby w takim właśnie kształcie widnieją też na poświęconych obu opatom płytach epitafijnych znajdujących się w klasztornym kościele30. Znakiem o charakterze osobistym, aczkolwiek nawiązującym do tradycji cysterskiej i bardzo popularnym w zgromadzeniach tej reguły, była także belka św. Bernarda z Clairvaux (skos w srebrno-czerwoną szachownicę), która pojawiła się jako dodatek do herbu klasztoru rudzkiego na epitafium Wawrzyńca Merkela31. Godło widniejące na pieczęci opata Piotra Sebickiego z 1602 r. odbiega od ikonograficznych przedstawień klasycznego herbu rudzkiego monasterium. Nie eksponuje 26 A. Potthast, Geschichte der ehemaligen, s. 59–61. 27 AP Wrocław, Rep. 114, nr 93. Fotografię pieczęci opublikował M. L. Wójcik, Heraldyka klasztorów cysterskich, s. 50, fot. 3; Idem, Pieczęcie opatów rudzkich, s. 54. Najstarsza pieczęć z wyobrażeniem rudzkiego herbu, nawiązująca pod względem stylowym i ikonograficznym do modelu sfragistyki średniowiecznej, należąca do opata Emeryka, reprezentowała specyficzny motyw postaciowo-herbowy (opat dzierżący tarczę z godłem klasztornym), zob. Idem, Średniowieczne pieczęcie, s. 411–412; Idem, Pieczęcie opatów rudzkich, s. 47, 54. 28 Idem, Pieczęcie opatów rudzkich, s. 52, 54. 29 Ibidem, s. 52, 55. Do pieczęci tego typu nie włączam sigillów opata Józefa von Strachwitz, który łączył wprawdzie znak klasztorny z osobistym, ale w zupełnie inny sposób. Jego herb rodowy (skwadrowana tarcza z głową dzika w polach 1 i 4 oraz czterema muszlami w polach 2 i 3) stanowiła wszak podkład dla herbu klasztoru w Rudach (tarcza z krzyżem, orłem górnośląskim i napisem „MORS”), zob. ibidem, s. 52, 56. 30 Corpus inscriptionum Rudensium, oprac. J. Szymczak, A. Szymczakowa, Katowice 1996, s. 59–62. Analizą inskrypcji rudzkich zajęli się bliżej A. Szymczakowa, J. Szymczak, Die Grabinskriptionen der Zisterzienser in Rudy vom 16. bis zum 19. Jahrhundert, [w:] M. Derwich (red.), La vie quotidienne des moines et chanoines réguliers au Moyen Âge et Temps modernes. Actes du Premier Colloque International du L.A.R.H.C.O.R., Wrocław-Książ, 30 novembre-4 decembre 1994 (Travaux du LARHCOR. Colloquia, 1) Wrocław 1995, s. 671–676. 31 Corpus inscriptionum Rudensium, s. 59–60. Identyczny motyw znajdował się prawdopodobnie na pieczęci Wawrzyńca, której pełnego wizerunku, z powodu uszkodzenia jedynego zachowanego jej odcisku, nie znamy, zob. M. L. Wójcik, Pieczęcie opatów rudzkich, s. 48–49, 55. 176 Marek L. Wójcik wszak krzyża morimondzkiego, który zastąpiono prostym podziałem tarczy w krzyż. Orzeł Piastów górnośląskich został z kolei umieszczony na całej powierzchni tarczy, a nie w jej polu sercowym. Można je więc traktować jako swoisty wkład właściciela pieczęci w proces heraldyzacji znaku rudzkiego opactwa. Nieznana pieczęć opata rudzkiego Piotra Sebickiego z 1602 r. Marek L. Wójcik 177 Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 169–178 Instytut Historyczny Uniwersytet Wrocławski Nieznana pieczęć opata rudzkiego Piotra Sebickiego z 1602 r. Streszczenie Pieczęcie klasztoru cystersów w Rudach były już kilkakrotnie przedmiotem rozważań sfragistyków. Stempel Piotra Sebickiego (von Saebisch), opata rudzkiego w latach 1595–1608, uwierzytelniający dokument z 1602 r. przechowywany w zbiorach Archiwum Państwowego w Raciborzu, nie był jednak przez nich uwzględniany. Prezentowany tekst jest więc przyczynkiem uzupełniającym katalog pieczęci przełożonych rudzkiego monasterium w okresie jego istnienia (około 1254–1810). Pieczęć, mająca kształt owalu o szerokości około 22 mm i wysokości około 25 mm, reprezentuje typ herbowy. W polu pieczęci przedstawiono dzieloną w krzyż tarczę typu hiszpańskiego, ozdobioną delikatnym esownicowym obramowaniem. Wieńczy ją infuła z wstęgami uformowanymi na kształt labrów i spływającymi po bokach w dół. Po lewej (heraldycznie) stronie infuły widnieje krzywaśń wystającego zza tarczy, skośnie ułożonego pastorału, w którą została wpisana centralnie litera „R”, po prawej zaś – majuskuły „PA”. Tworzą one monogram właściciela pieczęci: „Petrus Abbas R[a]udensis”. Na tarczy wyeksponowano górnośląskiego orła (bez przepaski na piersi i skrzydłach) w mitrze książęcej na głowie oraz litery „MO” (w prawym górnym polu) i „RS” (w lewym dolnym polu, dziś już zatarte), tworzące charakterystyczną dla cystersów dewizę „MORS” („Morimondus”). Pod względem ikonograficznym pieczęć nie odbiega od sigillów używanych w tym okresie przez opatów innych zgromadzeń zakonnych. W przeciwieństwie do wielu z nich pozbawiona jest jednak elementów symboliki osobistej i odwołuje się wyłącznie do nieco zmodyfikowanej heraldyki klasztornej. Godło nawiązuje do klasycznego herbu rudzkiego monasterium, ale nie eksponuje krzyża morimondzkiego, który zastąpiono prostym podziałem tarczy w krzyż. Orzeł Piastów górnośląskich został z kolei umieszczony na całej powierzchni tarczy, a nie w jej polu sercowym. Można je więc traktować jako swoisty wkład właściciela pieczęci w proces heraldyzacji znaku rudzkiego opactwa, trwający co najmniej od połowy XVI do połowy XVII w. Słowa kluczowe pieczęć, opat, Piotr Sebicki, cystersi, Rudy, Śląsk, herb, orzeł, krzyż morimondzki 178 Marek L. Wójcik Marek L. Wójcik Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, p. 169–178 Institute of History University of Wrocław An unknown seal belonging to the abbot of Rudy, Piotr Sebicki, from 1602 Summary The seals from the Cistercian monastery in Rudy have already been a subject for sphragistic consideration several times. However, the abbot of Rudy in the years 1595-1608, Piotr Sebicki’s (von Saebisch) stamp, which legalized a document from 1602 stored in the National Archive in Racibórz, has not been taken into account yet. The presented text is a contribution which complements the catalogue of seals owned by the superiors of the monastery in Rudy during the time of its existence (about 1254-1810). The seal, in an oval shape with a width of about 22 mm and height of about 25 mm, represents a heraldic type. The seal field presents an Iberian shield, party per cross, and decorated with a delicate volute fringe. It is crowned with an infula with scrolls formed in the shape of mantling, which flows down on both sides. On the left side (heraldically) of the infula there is a crook of a crosier slanting and protruding behind the shield, with a letter “R” centrally inscribed on it and on the right side – majuscules “PA”. They form a monogram of the owner of the seal: “Petrus Abbas R[a]udensis”. What is displayed on the shield is the Upper Silesian eagle (without a band on the chest and wings) wearing a duke’s coronet on its head, as well as the letters “MO” (dexter chief) and “RS” (sinister base, now blurred), which form a motto characteristic for Cistercians – “MORS” („Morimondus”). As regards iconography, the seal does not differ from the sigilla used by the abbots of other orders at that time. However, as opposed to many of the seals, it is devoid of the personal symbolism and refers only to a slightly modified monastic heraldry. The emblem relates to the classical coat of arms of the monastery in Rudy, but it does not expose a Morimond cross, which was replaced by a simple division of a shield into a cross. The eagle of the Silesian Piasts was placed on the whole surface of the shield and not in the inescutcheon. Therefore, they can be treated as a contribution of the owner to the heraldisation process of this sign of the abbey in Rudy, which lasted at least from the middle of the 16th to the middle of the 17th century. Keywords seal, abbot, Piotr Sebicki, Cistercians, Rudy Raciborskie, Silesia, coat of arms, eagle, Morimond cross Olga Miriam Przybyłowicz Instytut Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 179–194 „Pamięć obłóczyn kożdy probantki”. Ceremonia obłóczyn w świetle rękopisu Modus suscipiendi novitias ad habitum S. Clarae z 1600 r. z klasztoru klarysek gnieźnieńskich Dzieje powstałego w drugiej połowie XIII w. z fundacji książęcej klasztoru klarysek gnieźnieńskich są, ze względu na stan zachowanych źródeł, bardzo słabo rozpoznane1. Okazuje się jednak, że w zbiorach Archiwum Archidiecezjalnego w Gnieźnie zachował się znaczący zasób źródeł nowożytnych pochodzących z archiwum klasztoru, który trafił tu najprawdopodobniej wkrótce po jego kasacie w 1837 r.2 Należy do nich nieznany dotąd w literaturze przedmiotu, najstarszy na ziemiach polskich pełny ceremoniał obłóczyn3, czyli przyjęcia kandydatki do zgromadzenia – Modus suscipiendi novitias ad habitum S. Clarae (dalej: Modus 1600)4. Rękopis powstał w 1600 r.5 Wczesna data spisania, szczegółowość opisu ceremonii wraz z pełną liturgią i zapisem nutowym, skrócony opis rytu w języku polskim umieszczony na ostatniej karcie sprawiają, że jest on wyjątkowo cenny i interesujący. Moim celem jest odtworzenie i analiza, na podstawie informacji zawartych w rękopisie, etapów ceremonii obłóczyn – uroczystości mającej publiczny i uroczysty charakter, w przeciwieństwie do ślubów profesji składanych w klauzurze. 1 Por. A. Szulc, Dzieje klasztoru klarysek w Gnieźnie, [w:] T. Janiak, D. Stryniak (red.), Franciszkanie konwen tualni i klaryski w Wielkopolsce od XIII do XIX wieku. Katalog wystawy, Gniezno 2006, s. 117–128. 2 Autorka przygotowuje inwentarz zbiorów gnieźnieńskich klarysek zachowanych w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie w ramach projektu Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja; złożyła także do druku tekst Rękopisy klasztoru klarysek z Archiwum Archidiecezji w Gnieźnie ze szczególnym uwzględnieniem „Księgi wszystkich spraw konwentu gnieźnieńskiego 1609 r.”, wygłoszony w Poznaniu w kwietniu 2013 r. na konferencji zorganizowanej w ramach Projektu w 200-lecie kasat pruskich. 3 Ryt ceremonii bez komentarza i pełnej liturgii znajduje się w rękopisie: Archiwum Klasztoru Klarysek w Krakowie (dalej: AKKl Kraków), sygn. 43, A Regestrum professarum Monasterii Sancti Andreae de Cracovia 1584, k. 17v–21r. 4 Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie (dalej: AA Gniezno), Acta Capituli Gnesnensis, sygn. B 802. 5 Data znajduje się na dole przedostatniej karty, k. 11v: „MDC”. 180 Olga Miriam Przybyłowicz Ryc. 1. Fasada kościoła franciszkanów i klarysek w Gnieźnie. Fot. O. M. Przybyłowicz Wiedza o przebiegu obłóczyn oraz charakterze uroczystości jest skromna, w literaturze zarówno europejskiej6, jak i polskiej7, co ogranicza, a w zasadzie uniemożliwia opracowanie studium analityczno-porównawczego8. 6 Por. hasła słownikowe: M. Augé, Professione religiosa, [w:] D. Sartore, A. M. Triacca (cura), Nuovo dizionario di liturgia, Roma 1983, s. 1053–1065, oraz J. Aldazabal (cura), Dizionario sintetico di liturgia, Roma 2001, s. 359–361, oraz znana mi tylko z powyższych publikacji praca A. Nocent, Ritos monásticos y profesión religiosa, [w:] A. G. Martimort (dir.), La Iglesia en oración. Introducción a la liturgia, Barcelona 1987, s. 861–886. Nie znam literatury dotyczącej sensu stricto ceremonii obłóczyn. W odniesieniu do nowożytności omówienie elementów ceremonii zawiera antropologiczno-historyczny artykuł D. Rives, Taking the Veil: Clothing and the Transformation of Identity, „Proceedings of the Western Society for French History”, 33, 2005, s. 465–486. 7 M. Borkowska, Życie codzienne polskich klasztorów żeńskich w XVII–XVIII wieku, Warszawa 1996, s. 28–30, analizuje obrzędy tej ceremonii w opactwach benedyktynek – najstarsze informacje o skromnych obłóczynach benedyktyńskich zawierają konstytucje klasztoru toruńskiego z 1626 r. O ceremonii w XVIII w. por. A. Szylar, Probantki i nowicjuszki w klasztorze benedyktynek sandomierskich w XVIII i XIX wieku, „Zeszyty Sandomierskie”, 26, 2008, s. 18–22. 8 Brak wykorzystania źródeł sprawia, że z punktu widzenia metodologii nie sposób odwoływać się do fragmentarycznych informacji z cytowanej wyżej literatury przedmiotu. Być może artykuł zapoczątkuje szczegółowe badania ceremonii obłóczyn i profesji. Ceremonia obłóczyn w świetle rękopisu z 1600 r. z klasztoru klarysek w Gnieźnie 181 W rozdziale 2. reguły Klary z 1253 r. zostały określone wymagania dotyczące kandydatki oraz, lakonicznie, sposób jej przyjmowania: „po obcięciu włosów i zdjęciu ubrania świeckiego opatka da jej trzy tuniki i płaszcz”9. Wśród klarysek włoskich obrzęd obłóczyn znany był co najmniej w XV w.10 W Polsce pierwsze informacje o obłóczynach pochodzą z drugiej połowy XVI w.11, a ceremoniały je kodyfikujące rozpowszechniają się w XVII w.12 Najstarsze znane mi informacje są z reguły lakoniczne, zawierają przede wszystkim podstawowe fakty: kto był obłóczony, kiedy się to stało, kto przeprowadził ceremonię. Z takim opisem mamy do czynienia np. w kronice klasztoru klarysek w Perugii, gdzie pod 1449 r. zanotowano informację o przybyciu kandydatki, nowicjacie, w tym nadaniu imienia zakonnego, oraz złożeniu profesji: Et in prima, nel 1449, circha la festa della Ephipania, intrò dentro in questo monasterio per fare sore, una giovene figliola de Giacob de Peroscia, chiamata Pia. Et non molto depo lei intrò un’altra giovene, figliola de Iacopo de Vestro. [...] et la prima fu chiamata sora Eufroxina, la seconda sora Franchesca; le quale, fornito l’anno de la probatione, fuorono recevute et fecero la professione in mano della abbadessa, como dice la Regula13. Podobny, choć bardziej lakoniczny wpis znajdziemy pod 1562 r. w Księgach wszystkich spraw (dalej: Księgi 1609) z klasztoru klarysek w Gnieźnie, dziele, którego spisywanie rozpoczęto w 1609 r. Księga zawiera noty kronikarskie, inwentarze dóbr, kopie dokumentów, listy ksień i wiadomości o przebiegu ich elekcji oraz katalogi zakonnic 9 „capillis tonsis in rotundum et deposito habitu seculari, concedat et tres tunicas et mantellum”, Św. Klara, Reguła, [w:] Święci Franciszek i Klara z Asyżu, Pisma. Wydanie łacińsko-polskie, tekst łaciński: Fontes Franciscani, przeł. K. Ambrożkiewicz, wprowadzenie M.-F. Becker, T. Desbonnets, J.-F. Godet, T. Matura (Źródła Chrześcijańskie), Kraków-Warszawa 2002, rozdz. 2,12, s. 462–463. 10 Memoriale di Monteluce. Cronaca del monastero delle Clarisse di Perugia dal 1448 al 1838, cura Ch. A. Lainati, introd. U. Nicolini, Assisi 1983, s. 9 (1449 r.) i in.; Ordo sive modus induendi unam vel plures monachas ordinis sancte Clarae: sive sorores tertii ordinis sancti Francisci de observantia: secundum usum Provinciae Romanae, 1520, Archivio Segreto Vaticano, sygn. Membran., V. 7 (dalej: Ordo 1520). Dotarłam do tego źródła dzięki pobytom stypendialnym Rządu Republiki Włoskiej oraz stypendium Fundacji Jana Pawła II. 11 Zob. przyp. 3–4. 12 AKKl Kraków, sygn. 48 A, Ritus et observantiae claustri sancti Andreae apostoli cracoviensis anno domini 1644, k. 3r–9v; oraz Archiwum Klarysek w Starym Sączu (dalej: AKKl Stary Sącz), sygn. Rf/a-8, Ordo qui ser vandus est in receptione et modulatione Sororum Ordinis S. Clarae, k. 87–100. Jest to rękopis oprawny w skórę z wytłoczonymi inicjałami ksieni Konstancji Apolinary Jordanówny oraz datą 1696. Otwiera go Reformatia Ie[go] X[iążecej] M[ości] X[iędza] Jerzego Kardynała Radziwiłła biskupa krakowskiego, pannom klasztoru starosądeckiego zostawiona roku 1599 dnia X sierpnia; zawiera też reformacje jego następców. Po nich, inną ręką, zostały wpisane ceremonie: obłóczyn (Ordo qui servandus est in receptione et velatione Sororum Ordinis S. Clarae, k. 87–100), profesji (Sequitur de modo et forma professionis, k. 100–103), poświęcenia welonu (Ordo ad benedicendum velum in professione ubi est conseutum, k. 103–111), potwierdzenia ksieni (Ordo ad confirmare Abbatissam electam, k. 111–116) oraz poświęcenia habitu (Modus induendi. Benedictio vestimentorum, k. 116–125). Dalej następuje pisana dwoma rękoma Reguła (k. 127–185), na której końcu stwierdzono: „productum sub tempore” wizytacji bpa Kajetana Sołtyka w sierpniu 1763 r.; AA Gniezno, Klaryski gnieźnieńskie, sygn. ZKG 2, Reguła zakonu Klary świętej i konstytucje klasztoru gnieźnieńskiego 1603–1759, Sposób przymowania do zakonu Panien (k. 50v–52v) i Sposób professyi czynienia. Ordo velandarum novitiarum (k. 55r–56v); pod polskimi tytułami znajdują się teksty łacińskie. 13 Memoriale di Monteluce, s. 9. 182 Olga Miriam Przybyłowicz profesowanych i zmarłych14: „P. Jadwiga Podleska wzięła habit w roku 1562. Professią czyniła za Panny Róży Kębłowskiej Ksini”15. W późniejszych wzmiankach o obłóczynach, notowanych już na bieżąco, dodawano szczegóły: Panna Dorota Sokołowska habit przyjęła w roku 1614 nazajutrz po S. Michale professią uczynieła dnia 14 lutego w Niedziele Zapustną w roku 1616, w ręku Wielebny Panny Doroty Bromirskiej Ksieniej gnieźnienskiej. A welum poświęcał Wielebny Ociec Felix Chojewski kustosz i gwardian gnieźnieński, przy bytności ojca Aleksego z Rozotoła [?] spowiednika tychże Panien Zakonnych16. Podkreślono wolną wolę panny lub wdowy oraz konieczność spełnienia wymogów dotyczących wieku oraz trwania nowicjatu: a które będą przyjęte, nie mają być w klasztorze zatrzymane dalej sześcinaście lat swoiejch, w którym czasie albo habit zakonny na się niechay przymą, albo do domu dla małżeństwa odesłane być mają: A które s swey woli będą chciały panieński ślub uczynić, habitu nie mają przymować przed dwunastym rokiem y przed szesnastym niewykonanym i niechay nie będą professowane, jeśliby roku całego niesprobowaly17. Dokładniejsze informacje o przebiegu uroczystości zawierają deklaracje biskupa wileńskiego Eustachego Wołłowicza z 1629 r. dla opactw benedyktynek znajdujących się w granicach jego diecezji: Obłoczyny [...] publice być mają, tym sposobem. Panna, która wstępuje do zakonu, dnia na ten akt naznaczonego, w świeckim odzieniu przebrana ochędożnie, Mszy św. śpiewanej i kazania w kościele zwyczajnie będzie słuchać. Na ofertę pójdzie ze świecą zapaloną i poda ją kapłanowi, który celebruje; potem czasu swego komunikuje. Skoro po skończeniu Mszy kapłan odzienie zakonne, przy ołtarzu nagotowane, poświęciwszy poda pannie; która przyjąwszy pokłoni się ku ołtarzowi i wszystkim wokoło stojącym i zaraz idzie do drzwi konwentu. Tam ją zakonnice dwie przejąwszy, prowadza do kapele, gdzie komunikują przy kracie i tamże ksienia czeka z swoją zakonną asystencją. Tymczasem zacznie kapłan Veni Creator, a panna wszedłszy upadnie krzyżem na ziemię, póki da znać ksienia. Po tym kładzie na nią odzienie nowicjuszek, za tym kapłan oracja skończy18. Powstały w klasztorze klarysek gnieźnieńskich Modus 1600 wyprzedza Księgi 1609 o blisko dekadę, a deklaracje biskupa wileńskiego dla benedyktynek o blisko 30 lat; zawiera też znacznie obszerniejsze i precyzyjniejsze informacje. Spisano go po łacinie na 11 papierowych kartach. Nie znamy autora bądź autorki; w każdym razie była to osoba dość wprawna w piśmie, jeśli porównać tekst z podpisami zakonnic chórowych w księgach rachunkowych z drugiej połowy XVII i XVIII w19. Trudno wątpić, że 14 AA Gniezno, sygn. ZKG 3, Księgi wszystkich spraw konwentu gnieźnieńskiego zakonu S. Klary. To jest katalog wszystkich Sióstr Zakonnych w tym klasztorze od pamięci ludzkiej professowanych żywych i zmarłych. Przytem inwentarz wszystkich dóbr prowentów także i przywilejów tegoż klasztoru za urzędu Wielebnej w Chrystusie Panny, Panny Doroty Bromierskiej, na ten czas Księniej tegoż klasztoru (acz niegodnej) uczynione, i pilnie pisane w roku pańskim 1609, tu: Regestr sióstr profesowanych (k. 101–128, do 1718 r.). 15 Ibidem, k. 101. 16 Ibidem, k. 104. 17 AA Gniezno, sygn. ZKG 1, k. 40v. Podobnie AKKl Kraków, sygn. 43A, Regestrum professarum 1584, k. 3. 18 M. Borkowska, Życie codzienne, s. 29. 19 Np. AA Gniezno, Acta Capituli Gnesnensis, sygn. B 808, Regestra wziątków konwentu gnieźnieńskiego W. PP. Zakonnicz S. M. Klary 1772–1786, k. 43. Ceremonia obłóczyn w świetle rękopisu z 1600 r. z klasztoru klarysek w Gnieźnie 183 Ryc. 2. AA Gniezno, Acta Capituli Gnesnensis, sygn. B 802, Modus 1600, karta tytułowa. Fot. O. M. Przybyłowicz Ryc. 3. AA Gniezno, Acta Capituli Gnesnensis, sygn. B 802, Modus 1600, ostatnia karta, z krótkim polskojęzycznym streszczeniem ceremonii obłóczyn. Fot. O. M. Przybyłowicz 184 Olga Miriam Przybyłowicz zapisano tu wcześniejszy zwyczaj. Bez gruntownych badań nie sposób jednak stwierdzić, jak stary. Na stronie verso ostatniej (12) karty rękopisu inną ręką, mniej wprawną niż spisująca tekst łaciński, wpisano po polsku krótki opis ceremonii, do którego można odnieść pojawiający się na karcie pierwszej tytuł Pamięć obłóczyn kożdy probantki20: Gdy przybędzie do forty, w pierwszym progu śpiewać powinna Quam dilecta. Panny Zakonne skończywszy do wiersza następującego przestać powinny. J[ej]m[o]sc Probantka powinna trzy razy śpiewać Elegis..., coraz dali postępując i z wyższym śpiewaniem. Ostatni raz w samym progu, w drzwiach klasztornych, które na cały ten czas otwarte powinny być, tudzież wszystkie Panny ze świecami powinny stać wokoło porza<n>nie [1] L[askaw]a P[przewielebna] Panna Ksieni przy samych drzwiach i ze świecą ubrana dla Panny młody, która z oracyją oddawszy wprzód jednak niż zaczną oracyją po skończonym śpiewaniu L[askaw]a P[przewielebna] Panna Ksieni będzie śpiewać Congrega Nos, które z początku jest; dali jak tam opisane. Odchodząc śpiewać Prudentes, a do kościoła przyszedszy po oracyji księży śpiewaniu J[ejmość] Probantka śpiewać będzie In odorem a przed Wielkim Ołtarzem zacznie Regnum Mundi. Jak się skończy ewangelia, zacznie P[anna] młoda Amo Christum. Gdy zaś rok Nowicyatu skończy powinna iść na dziesięć dni do Profesyi i także po Profesyi dni dziesięć po tym zakończeniu P[przewielebna] Panna Ksieni powinna te słowa do ni mówić Domine Domine Virtus salutis meae obumbrasti super caput meum in die belli [Ps 140 (139),8] i wynidzie do chóru chwalić Boga amen21. Wszystkie wymienione tu elementy ceremonii znajdują się we właściwym, pełnym ceremoniale obłóczyn w języku łacińskim. Streszczam go dalej dokładnie, krok po kroku, jednak bez cytowania modlitw towarzyszących poszczególnym etapom uroczystości. Znaczącą rolę w ceremonii odgrywali franciszkanie, którzy opiekowali się duchowo klasztorem klarysek. Dzielili z nimi zresztą kościół. W ceremoniale wymienieni są: prowincjał22, gwardian23 oraz kapelan – zakonnik, duszpasterz klarysek24. Ich udział w ceremonii wynikał z reguły i z konstytucji klasztoru klarysek gnieźnieńskich z końca XVI w.25, a potwierdza go praktyka obłóczyn stosowana w tymże czasie w klasztorze klarysek krakowskich26. 20 Modus 1600, k. 12v. 21 Ibidem; [1] – zakończenie „amnie” to prawdopodobnie zniekształcona w zapisie forma „porzannie”, która była wariantem formy „porządnie”. Za uwagi edytorskie dziękuję drowi Markowi Janickiemu z Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego. 22 W źródle określany mianem „superior”. 23 W źródle określany mianem „sacerdos” lub „celebrans”. 24 W źródle określony jako „capellanus”. 25 AA Gniezno, sygn. ZKG 1, k. 35–50, Reguła i konstytucje 1593. Zebrane częścią s Conciliū Tridenskiego częścią s statutów Capituły główny Florenskj od najwyższego Papieża Piussa czwartego wybranych y utwierdzonych. Napissane i dane przez Wielebnego Oyca Jerzego Benignussa de Doionis Beluvenae pisma s. Doctora zakonu S. Franciszka, we wszystkiej Prowinciej Polskiej nawyszego P. Comissarza, dla poprawy i zachowania panien zakonnych. S. Clary w Panny Mariej w Gnieznie, rozdz. VIII, k. 40v, na marginesie rubrą: „O przyjmowaniu i wyćwiczeniu Panienek świeckich, jako długo w klasztorze mają być w których leciech habit przyjąć albo professię czynić”, k. 41v: „Obieranie panny Xieni i inszych prokuratorów [...] rządził starszy onego zakonu, a bo jego Co’[m]missarz”. 26 AKKl Kraków, sygn. 43A, Regestrum professarum 1584, k. 22r–24v, np. „Zophiae Zabawska filia habitum religiosum suscepit Anno D[omi]no 1584 die 14 Octobris a R[evere]ndo P[atro] Provin[cialis] Georgio Be- Ceremonia obłóczyn w świetle rękopisu z 1600 r. z klasztoru klarysek w Gnieźnie 185 Ceremonia rozpoczynała się w momencie, gdy ubrana w odświętne szaty27 panna, czyli oblekana28, opuszczała hospicjum29 i w otoczeniu sióstr zakonnych („virgines”) zbliżała się do „porta exteriori” klasztoru30. Brak wzmianki o przygotowaniach do tej uroczystości, które praktykuje się obecnie31. Kandydatka zatrzymywała się przy „porta exteriori”, klękała i zaczynała śpiewać „Quam dilecta tabernacula tua Domine virtutum” (Ps 83,2) „in 4 vel alio tono”. O wyborze tonu decydowała ksieni32. Zakonnice śpiewały w tym samym tonie kolejny werset tego psalmu: „Quia melior est dies una in atris tuis super milia” (Ps 83,11). Po zakończeniu tego wersetu oblekana wstawała, podchodziła „ad limen portae interioris” i ponownie klękała (jeszcze po stronie nieklauzurowej), trzykrotnie recytując kolejny, nieco zmieniony, werset tegoż psalmu: „Elegi abiecta esse in domo Domini mei magis quam habitare in tabernaculis peccatorum”33. Na początku XVIII w. powitanie, podobnie jak cała ceremonia, mogło przynigno Bellunensi. Professionem fecit Anno D[omi]no 1585 die An[n]untiationis B[eatae] V[irginis] Mariae in manibus eiusdem Provincialis“. Po przejściu pod obediencję biskupa krakowskiego obłóczyny i śluby przyjmował osobiście ordynariusz lub naznaczony przez niego komisarz i wizytator konwentu. 27 Nie wiadomo, w czym przejawiała się jego odświętność. W ceremoniałach benedyktynek uwagi o odświętnym ubiorze zamieszczone zostały dopiero w drugiej połowie XVII w., M. Borkowska, Życie codzienne, s. 29, np. ceremoniał nieświeski z 1675 r. 28 „induenda”. Po zakończeniu części ceremonii odbywającej się w kościele zaczyna się ją określać nowicjuszką – „novitia”. Oczywiście kandydatek mogło być więcej niż jedna. Zazwyczaj, jak wskazuje lektura nowożytnych ksiąg profesji, w jednym dniu oblekano kilka panien. W źródle „induenda” występuje w liczbie pojedynczej, ale jeden zapis wskazuje na to, że ceremonia przewidziana była także dla większej liczby panien, Modus 1600, k. 2r: „Abbatissa vero tenebit candelas tot superfluas quot sint induendae”. 29 „de hospitio” – Modus 1600, k. 2r. Mógł być to pokój lub osobny budynek klasztorny nieobjęty klauzurą, istniejący najprawdopodobniej przy furcie. Takie znajdują się np. u klarysek w Krakowie czy w Starym Sączu. Lakoniczne przekazy źródeł pisanych o architekturze klasztoru i podwójnego kościoła klarysek i franciszkanów sprawiają, że informacje można czerpać przede wszystkim z wyników badań architektoniczno-archeologicznych; te zaś prowadzone były tylko w pewnych partiach kościoła. Oratorium zakonnic przylegało do świątyni franciszkanów od północy. Obecnie stanowi jego północną nawę. Zdaniem S. Pasiciela najpierw powstało prezbiterium dla braci, potem oratorium dla sióstr, dopiero zaś po przekazaniu go zakonnicom, po 1283 r., wznowiono prace, zmieniając jednak koncepcję architektoniczną. Podziału oratorium na dwie kondygnacje, łączące się z wydzieleniem empory zachodniej, dokonano na początku XIV w. Po dobudowaniu do prezbiterium u schyłku lat 20. XIV w. nawy głównej zmieniło się rozplanowanie bryły. Pasiciel twierdzi, że klaryski zajmowały odtąd tylko górną kondygnację oratorium, podczas gdy dolna była połączona z nawą główną arkadami, z których wierni mogli nawiedzać grób Jolenty. Jak wynika z analizy dalszej części tekstu, zakonnice zajmowały zarówno górną kondygnację, jak i – być może w części – dolną. Por. S. Pasiciel, Zespół klasztorny franciszkanów i klarysek w Gnieźnie, Gniezno 2005, s. 65, 92–95. 30 Modus 1600, k. 2r. Obecnie, według zwyczajnika klarysek krakowskich, jest to żelazna brama, za którą w przedsionku czeka na postulantkę ksieni, Z. Tracz, K. Gerlach, B. Weber (red.), Zwyczaje klasztoru Sióstr Klarysek, Kraków 1995, rozdz. IX: Przyjęcie do zakonu, s. 45. Pierwszym etapem procesu przyjęcia do wspólnoty jest dziś postulat, którego w średniowieczu i nowożytności nie znano. Wstąpienie do postulatu jest pozbawione ceremonialnej oprawy. 31 W wigilię obłóczyn postulanka prosi obecne w refektarzu siostry o modlitwę, a obłóczyny odbywają się po mszy konwentualnej, Z. Tracz, K. Gerlach, B. Weber (red.). Zwyczaje klasztoru Sióstr Klarysek, s. 46. 32 Modus 1600, k. 2r. 33 Ps 83,11: „elegi abjectus esse in domo Dei mei magis quam habitare in tabernaculis peccatorum”. 186 Olga Miriam Przybyłowicz bierać bardziej teatralną oprawę, zgodnie z barokową obyczajowością. Tak było np. u benedyktynek sandomierskich, gdzie kandydatkę witały uczennice szkoły – jedna przebrana za anioła, a druga personifikująca radości świata świeckiego34. W Modus 1600 na temat oprawy pozaliturgicznej nie ma ani słowa. Gdy oblekana skończyła śpiew, ksieni otwierała drzwi, zakonnice wchodziły do klauzury, stawały naprzeciw siebie z zapalonymi świecami i kontynuowały psalm35. Ksieni „in tono lectionis” recytowała fragment psalmu 105: „Congrega nos Domine de nationibus ut confiteamur nomini sancto tuo et gloriemur in laude tua. Per Chr(istu)m D(ominu)m nostrum”, a zakonnice odpowiadały „Amen” (Ps 105,47). Kapelan, ubrany w pelerynkę podbitą futrem, co podkreślało uroczystość chwili, rozpoczynał modlitwę36. Oblekana wstawała, przekraczała granicę klauzury, ksieni wręczała jej świecę, a oblekana śpiewała lub recytowała Prudentes Virgines. Zakonnice odpowiadały słowami antyfony: „Aptate vestras lampades. Ecce sponsus venit exite obviam ei”37. Po jej zakończeniu oblekana składała ukłon kapłanowi38 oraz ksieni i przechodziła do kościoła. Drzwi klauzury zamykano, a zakonnice śpiewały Iubilate Deo omnis terra (Ps 65)39. Oblekana ze świecą w ręku szła „ad exteriorem partem ecclesiae”, gdzie, przy wejściu do kościoła, czekali na nią prowincjał z towarzyszącymi mu celebransami, odziani w odświętne szaty. Prowincjał podawał jej krzyż40 i z celebransami intonował antyfonę Qui vult venire post me abneget semet ipsum et tollat crucem suam et sequatur me41, a oblekana odpowiadała „In odorem unguentorum tuorum currimus adolescen34 A. Szylar, Probantki i nowicjuszki, s. 18–22. Jeśli status społeczny kandydatki był wysoki, uroczystość przybierała odświętną oprawę: m.in. sprowadzano muzyków jezuickich bądź mariackich, przy furcie organizowano poczęstunek dla gości, a panna była ubrana w biały strój wzorowany na sukni ślubnej. Obłóczone częstokroć dawały prezenty zakonnicom, a kasztelanka lwowska Urszula Morska zafundowała zgromadzeniu łaźnię, J. Gajkowski, Benedyktynki sandomierskie, Sandomierz 1917, s. 48 (odbitka z „Kroniki Dyecezyi Sandomierskiej”, 9, 1916, 10–12; 10, 1917, 1–3). 35 Modus 1600, k. 2r. O świecach przygotowywanych na uroczystości obłóczyn i profesji wspomina kronikarka benedyktynek, Archiwum Benedyktynek w Staniątkach, sygn. nr 203, k. 269. 36 „Capellanus superpellicatus”, Modus 1600, k. 2r. To jedyna wzmianka o nim. 37 Modus 1600, k. 3r. „Weźcie wasze lampy, oto nadchodzi Oblubieniec, wyjdźcie mu na spotkanie” – antyfona nawiązuje do przypowieści o pannach roztropnych i nierozsądnych (Mt 26,1–13) i bardzo często występuje w liturgii franciszkańskiej, por. Mszał franciszkański, [modlitwy wiernych, oprac. M. Gola], Wrocław 20082. 38 W ceremoniale użyto terminu „sacerdos”. 39 Modus 1600, k. 3r. 40 Ibidem: „Superior cum ministris ornati exeunt ad limen ecclesiae ibiq[ue] data cruce in manus Virginis explicat rationes ob quas cruce eam salutet”. Termin „ministris” może oznaczać zarówno współcelebransów (zapewne franciszkanów), jak i osoby asystujące podczas mszy, odpowiedników dzisiejszych ministrantów. Źródło nie precyzuje, o kogo chodzi. W tym drugim kontekście został użyty w XVII-wiecznej kronice norbertanek zwierzynieckich, por. M. Mączyński, Językowy obraz XVII-wiecznego klasztoru sióstr norbertanek w Krakowie na Zwierzyńcu (na podstawie rękopiśmiennej kroniki) (Akademia Pedagogiczna im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Prace Monograficzne, 414), Kraków 2005, s. 50. 41 Modus 1600, k. 3r–3v. Nawiązuje do słów Jezusa: „Kto chce mnie naśladować, niech wyrzeknie się siebie samego, weźmie swój krzyż i postępuje za mną” (Mt 16,24; Łk 9,23), także bardzo częsta w liturgii Ceremonia obłóczyn w świetle rękopisu z 1600 r. z klasztoru klarysek w Gnieźnie 187 tulae dilexerunt te nimis”42. Następnie podchodziła do ołtarza, klękała, a kapłan43 rozpoczynał antyfonę Regnum Mundi44, po której zakończeniu sprawujący liturgię klękali przed ołtarzem i recytowali Veni Sancte Spiritus reple quorum corda Fideliom etc, po czym zaczynała się właściwa ofiara mszy („et subsequenter inchoatur Missa”)45. Podczas ofertorium oblekana wstawała z wyznaczonego specjalnie miejsca lub ze stalli (krzesła) i składała na ołtarzu dary: najpierw pieniądze46 (najpewniej była to moneta rzucana z brzękiem na tacę, aby podkreślić rezygnację z dóbr doczesnych47, tak jak nakazywał tekst reguły zakonnej), potem świecę (tę, którą otrzymała od ksieni), a następnie pierścień i koronę. Potem klękała i oczekiwała na komunię48. Po jej przyjęciu kładła się krzyżem przed ołtarzem i w tej pozycji śpiewała antyfonę Amo Christum49. Kapłan („celebrans”) zdejmował ornat i nakładał kapę („pluviale”), rozpoczynał psalm Conserva me Domine quoniam speravi in te (Ps 16) na cztery tony, a następnie litanię z kolektą50. Po ich zakończeniu błogosławił szaty przygotowane dla oblekanej, franciszkańskiej, śpiewana szczególnie przed komunią, por. Mszał franciszkański. Obecnie te słowa w ceremoniale obłóczyn wypowiada do nowicjuszki ksieni, zob. Z. Tracz, K. Gerlach, B. Weber (red.), Zwyczaje klasztoru Sióstr Klarysek, aneks 3: Obrzędy rozpoczęcia życia zakonnego, s. 65. 42 Modus 1600, k. 3v. To nawiązanie do słów czwartego listu św. Klary do królewny czeskiej, Agnieszki praskiej, klaryski, fundatorki klasztoru w Pradze; por. Św. Klara, Czwarty list do św. Agnieszki z Pragi, [w:] Święci Franciszek i Klara z Asyżu, Pisma, s. 516, 29–31: „et suspirando prae nimio cordis desiderio et amore pro clames: Trahe me post te, curremus in odorem unguentorum quorum, sponse caelestis! Curram, nec deficiam, donec introducas me in cellam vinariam”. Klara odwołuje się nie tylko w tym, ale i w innych fragmentach do Pieśni nad Pieśniami. We wszystkich Listach do Agnieszki spośród 19 cytatów pochodzących z Księgi Psalmów pięć odnosiło się do Pnp. Jak podkreśla A. R. Sikora, Pieśń nad Pieśniami w Pismach Świętej Klary z Asyżu, [w:] Z. J. Kijas, S. Mazgaj (red.), „Zajaśniała w życiu, promieniuje po śmierci”. Św. Klara – zwierciadło franciszkanizmu (Biblioteka Ośrodka Studiów Franciszkańskich Wydziału Teologicznego Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie. Studia, 2), Kraków 2004, s. 47–58, nie są to cytaty dosłowne. 43 Modus 1600, k. 3v: „sacerdos”. 44 Ibidem, k. 3r; Ps 1,1–3. 45 Modus 1600, k. 3r. Identycznie w dzisiejszym rytuale, Z. Tracz, K. Gerlach, B. Weber (red.), Zwyczaje klasztoru Sióstr Klarysek, aneks 3: Obrzędy rozpoczęcia życia zakonnego, s. 66. 46 „vadit ad ofertorium cum peccunijs, quo peracto iterum in locum suum vel sellam revertitur [...] iterum vadit ad offertorium cum cereo, quem Sacerdoti ad manus offerit eo absoluto revertitur ad locum suum [...] surgit tertio ad offertorium cum annulo et corona, quo peracto genusflectit”, Modus 1600, k. 4r. O motywie złożenia pieniędzy w rytuale benedyktynek sandomierskich z 1703 r. por. M. Borkowska, Życie codzienne, s. 30. 47 Posag w końcu XVI w. wynosił od kilkuset do kilku tysięcy złotych, była to więc kwota znaczna. „Złoty polski” nie istniał fizycznie, był tylko jednostką obrachunkową, którą wyliczano, dając 30 srebrnych groszy; tzw. czerwony złoty, czyli dukat z prawdziwego złota, był wart o wiele więcej. Za zwrócenie uwagi na kwestie monetarne i symbolikę tego gestu dziękuję Siostrze Małgorzacie Borkowskiej OSB. 48 Modus 1600, k. 4r. 49 Ibidem, k. 4v: „Amo Christum, in cuius thalamum introibo cujus Mater virgo est, cujus Pater foeminam nescit cuius mihi organa modulatis vocibus cantant; quem cum amavero casta sum cum tetigero, munda sum cum accepero Virgo sum”. 50 Ibidem, k. 4r, 5r. Tak było też u klarysek krakowskich, gdzie jednak litania była mniej rozbudowana i różniła się kolejnością wersów, AKKl Kraków, Ritus et observantiae 1644, k. 11r–13r. Ps 15: Conserva me, Domine, quoniam speravi in Te. 188 Olga Miriam Przybyłowicz a następnie kropił je wodą święconą i okadzał, wypowiadając przy tych czynnościach słowa błogosławieństwa51. W osobnej modlitwie błogosławił welon. Oblekana, nadal w pozycji leżącej, z wyciągniętymi na znak krzyża rękoma, słuchała intonowanego przez kapłana („celebrans”) hymnu do Ducha Świętego. Po jego zakończeniu przez chór52 podnosił oblekaną z posadzki, wręczał świecę stojącą na ołtarzu, tę samą, którą po otrzymaniu od ksieni złożyła tam podczas ofertorium53. Wypowiadał przy tym słowa: „Accipe lumen Christi in signum immortalitatis tuae, ut mortua mundo Deo vivas. Exurge a mortuis et illuminabit te Christus” i błogosławił ją. Oblekana klękała i była kropiona święconą wodą „in modum crucis”, a kapłan przemawiał do niej parafrazą wersu z psalmu 127,554, po czym okadzał ją. Prowincjał, zwracając się do obecnych w kościele (co potwierdza publiczny charakter ceremonii), śpiewał: „Ecce ancilla Domini”, a chór odpowiadał słowami NMP: „Fiat mihi secundum verbum tuum” (Łk 1,38)55. Następnie, jeśli kandydatka była dziewicą, chór śpiewał „Veni sponsa Christi accipe coronam quam tibi Dominus preparavit in aeternum” oraz Psalm 118 (Beati immaculati in via)56, a jeśli była wdową – „Veni electa mea et ponam in te thronum meum”57. Prowincjał mógł poprowadzić kandydatkę w procesji (z celebransami i wiernymi) do drzwi kościoła bądź tylko symbolicznie polecić ją przy ołtarzu ksieni, jeśli w świątyni było zbyt wielu wiernych, zapewne przede wszystkim krewnych oblekanej bądź oblekanych58. Chór intonował Veni sponsa Christi. Do czekającej w drzwiach klauzury 51 Modus 1600, k. 6v; zob. Z. Tracz, K. Gerlach, B. Weber (red.), Zwyczaje klasztoru Sióstr Klarysek, aneks 3: Obrzędy rozpoczęcia życia zakonnego, s. 20. 52 Modus 1600, k. 7v. Po raz pierwszy w ceremoniale wspomniany jest chór. Mogły to być zakonnice, ale i zawodowa grupa śpiewaków zaproszona na tę uroczystość. Odśpiewanie hymnu towarzyszyło także składaniu ślubów w innych zgromadzeniach, np. u brygidek. W końcowej fazie uroczystości brygidka była niesiona na marach do klauzury przy brzmieniu hymnu Veni Creator, J. Swastek, Święta Brygida Szwedzka i Zakon Najświętszego Zbawiciela ze szczególnym uwzględnieniem klasztorów na ziemiach polskich, t. 1, Lublin 1986, s. 150. 53 Modus 1600, k. 7v–8r. Identyczne słowa o mocy światła mającego źródło w Chrystusie i duszy przyszłej nowicjuszki, która umarła dla świata, ale żyje dla Boga, padały podczas uroczystości obłóczyn benedyktynek. Mogły im towarzyszyć gesty mające plastycznie unaocznić kandydatce akt „umierania dla świata” i wstawania z martwych w imię Jezusa Chrystusa, M. Borkowska, Życie codzienne, s. 48. 54 „Benedicat tibi Dominus ex Sion, et videas bona Jerusalem omnibus diebus vitæ tuæ”, Modus 1600, k. 8r (Ps 127,5). 55 „Superior: versus populum cantat. Chorus: Fiat mihi [...]”, ibidem, k. 8v. 56 Ibidem. 57 W ceremoniale brak informacji, czy i w tym przypadku śpiewano psalm. Przypuszczam, że tak. Nie przewidziano w ceremoniale, by do klasztoru mogła wstąpić zamężna kandydatka. Świadczy to, iż nie praktykowano najprawdopodobniej przyjmowania mężatek. Według reguły Klary kobieta zamężna mogła poświęcić się życiu w habicie pod warunkiem, że do innego konwentu jednocześnie z nią wstępował mąż. Por. Św. Klara, Reguła, rozdz. 2,5, s. 462: „et virum non habet, vel si habet, et iam religionem intravit, auctoritate dioecesani episcopi, voto continentiae iam emisso”. 58 Modus 1600, k. 8v: „Si autem Superior nolit adire portam propter populi multitudinem recommendat eam abbatissa ab altari”. O obecności licznych ludzi godnych podczas obłóczyn zob. J. Ch. Pasek, Pamiętniki, oprac. R. Pollak, Warszawa 197110, s. 329, oraz M. Borkowska, Życie codzienne, s. 30. Ceremonia obłóczyn w świetle rękopisu z 1600 r. z klasztoru klarysek w Gnieźnie 189 ksieni oblekaną, nazwaną po raz pierwszy w ceremoniale nowicjuszką, prowadzili, procesyjnie, celebransi i wierni, a przed samymi drzwiami dołączał do nich prowincjał. Zakonnice śpiewały antyfonę, psalm i Gloria Patri oraz ponownie antyfonę59. W otwartych drzwiach do klauzury prowincjał polecał nowicjuszkę ksieni otoczonej półkolem przez zakonnice trzymające świece60. Krewni nowicjuszki dziękowali ksieni, powierzając obleczoną jej opiece. Dziękowała także sama bohaterka uroczystości, kierując słowa uszanowania do prowincjała i rodziny. Na końcu, jeśli był jeszcze czas, podziękowania „verbis affabilibus et religiosis” składała ksieni, kierując je do prowincjała i rodziny61. Zakonnice śpiewały antyfonę Veni sponsa Christi, jeśli nowicjuszka była dziewicą, lub antyfonę Veni electa mea, jeśli była wdową. Następnie ksieni brała ją za rękę lub kładła jej dłoń na ramieniu i wprowadzała do klauzury62. Wówczas prowincjał wypowiadał słowa: „Dominus custodiat introitum tuam nunc et usq[ue] in seculum”, a nowicjuszka po przekroczeniu progu obracała się w stronę drzwi i śpiewała: „Haec requies mea in seculum seculi, hic habitabo quoniam elegi eam” (Ps 131,14), ksieni zaś z demonstracyjnym hałasem zamykała drzwi klauzury63. Następnie prowadziła nowicjuszkę w procesji do kraty chóru niższego64, a zakonnice śpiewały hymn Iesu Corona Virginum – jeśli była dziewicą – lub Iesu dulcis bądź Iam Sanctae Clarae caritas – jeśli była wdową. Nowicjuszka klękała przed kratą, przed ołtarzem chóru zakonnego65, składając na nim „monilia”66, i śpiewała „Discede a me pabulum mortis quia iam ab alio amatore praeventa sum”67. Ksieni zdejmowała z niej świeckie szaty, wypowiadając słowa błogosławieństwa z listu św. Pawła do Efezjan: „Exuat te Dominus veterem hominem cum actibus suis”, a następnie, po odpowiedzi chóru: „Induat te novum, qui secundum Deum creatus est, in iustitia et sanctitate veritatis” (Ef 4,24). Kapłan („sacerdos”) podawał przez kratę, zapewne przez jej otwierane okienko (o czym nie wspomina tekst), poświęcony podczas mszy habit leżący do tej pory na 59 Nie ma informacji, o jaką antyfonę chodzi. 60 Modus 1600, k. 9r. Wypowiadał następujące słowa: „Hanc sponsam Christi tibi trado et usquam in diem judicij conserves eam sine macula et in conspectu Regis Altissimi reddas compotem Iesu Christo. Qui cum Patre et Spiritu S[ancto] vivit etc”. Obecnie uroczystość odbywa się wewnątrz klauzury, u klarysek krakowskich w kaplicy, Z. Tracz, K. Gerlach, B. Weber (red.), Zwyczaje klasztoru Sióstr Klarysek, aneks 3: Obrzędy rozpoczęcia życia zakonnego, s. 47, 65–67. 61 Modus 1600, k. 9r. Dialog przyszłej zakonnicy z celebransem i siostrami był elementem uroczystości obłóczyn i profesji w innych zakonach, M. Borkowska, Życie codzienne, s. 46–47. 62 Modus 1600, k. 9r. 63 Ibidem. 64 „ad cratam chori inferioris contiguam eccl[esi]a[m]”, ibidem. Oratorium zakonnic miało dwie kondygnacje. 65 „ante altare craticulae proxime intrinsecae”, ibidem. 66 Mogły nimi być pierścień i wieniec składane przez oblekaną podczas ofertorium. Źródło nie precyzuje tego terminu. Strój zakonny i welon leżały cały czas na ołtarzu. 67 Ibidem, k. 9v – jest to, ponownie, nawiązanie do pism założycielki zgromadzenia, Św. Klara, Czwarty list, s. 514–516. 190 Olga Miriam Przybyłowicz ołtarzu lub niewielkim stoliku („credentia”) stojącym po stronie epistoły (umieszcza się na nim zawsze kielich i ampułki), recytując: „Adesto Domine supplicationibus nostris, ut hanc famulam tuam bene+dicere digneris, cui in nomine tuo habitum imponimus, ut te largiente devota in ordine persistat, et vitam percipere mereatur aeternam. Per Christum Dominum nostrum”68. Ksieni ubierała nowicjuszkę w habit69. Prowincjał podawał ksieni sznur, a ta przepasywała nim nowicjuszkę70, potem podobnie postępowano ze szkaplerzem71. Po jego nałożeniu nowicjuszka śpiewała: „Induit me Dominus vestimento Salutis et indumento laetitiae circum dedit me”72. Prowincjał obcinał jej nożycami włosy73, a ona śpiewała: „Cuncta pro Christi nomine”, a zakonnice kontynuowały: „Contemnes crine tonso coram altari Dominae, nubit aeterno Sponso”74. Następnie prowincjał nakładał na jej głowę peplum, czyli biały płócienny czepek, zwany także zawiciem, i oplatał opaskami płóciennymi75. Podawał ksieni biały welon i mówił: „Pone Domine in capite eius galeam salutis ad expugnandas diabolicas fraudes”76. Ksieni nakładała go na głowę nowicjuszki, a ta śpiewała: „Posuit signum in faciem meam, ut nullum praeter Iesum amatorem admiram”77. Prowincjał przekazywał ksieni „palium seu mantellum”, który nakładała nowicjuszce na ramiona, a następnie wyliczał przymioty, które powinny charakteryzować każdą zakonnicę78. Ksieni, wypowiadając słowa „Ignem sui amoris accendat Deus in cordibus 68 Modus 1600, k. 9v. Te słowa znajdują się także w pontyfikale rzymskim w rycie De benedictione abbatis. Identyczne wypowiadano podczas obłóczyn nowicjuszki w zakonie norbertańskim, zob. Statuty kapituły norbertańskiej z r. 1340 w tłumaczeniu polskim z r. 1543, wyd. M. Karaś, Z. Perzanowski (Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Językoznawcze, 30), Kraków 1970, s. 101. 69 Modus 1600, k. 9v. Wypowiadała słowa: „Praceingat te Dominus cingulo, puritatis et extinguat in lumbis humorem libidinis, ut maneat in te virtus continentiae et castitatis”. 70 Ibidem. Obecnie są przestrzegane te same zwyczaje, Z. Tracz, K. Gerlach, B. Weber (red.), Zwyczaje klasztoru Sióstr Klarysek, aneks 3: Obrzędy rozpoczęcia życia zakonnego, s. 66. 71 Modus 1600, k. 10r. 72 Ibidem. 73 Ibidem: „Superior scindens crines novitiae forficibus”. Obecność prowincjała w chórze zakonnym potwierdzają źródła krakowskie, por. przyp. 26. 74 Ibidem, k. 10v. W zapisie nutowym nadpisano „chorus”. 75 „vittis seu peplo et fascis lineis cingitur cum fronte et genis; tunc porrigit album velum” – ibidem; M. Borkowska, Życie codzienne, s. 150–151. 76 Modus 1600, k. 10v. Rytuał zdejmowania szat świeckich i nakładania habitu, szkaplerza, welonu i cierniowej korony (a nie wieńca, jak u klarysek) towarzyszył składaniu ślubów zakonnych u brygidek i benedyktynek, por. J. Swastek, Święta Brygida Szwedzka, t. 1, s. 150; M. Borkowska, Życie codzienne, s. 47–48. 77 Modus 1600, k. 10v. 78 Modus 1600, k. 10v–11r: „Domine Iesu Christe, pastor bone [...] concedem tribueque ei in fide obe dientiam, in labore virtutem, in affectu devotionem, in actis prosperitatem, in victu abundantiam, in pace laetitiam, in conversatione gratiam, in tribulatione patientiam, in languoribus sanitatis tuae medicinam, quatenus in hoc praesenti tempore...”. Identyczną listę przymiotów zawierają Ordo 1520, k. 7v–8r; AKKl Kraków, Regestrum 1584, k. 28v; Ritus et observantiae 1644, k. 6v–7r. Ceremonia obłóczyn w świetle rękopisu z 1600 r. z klasztoru klarysek w Gnieźnie 191 nostris” (chór zakonnic odpowiadał „Amen”), podawała nowicjuszce świecę79. Nowicjuszka odpowiadała: „Ipsi sum desponsata cui angeli serviunt cuius pulchritudinem sol et luna mirantur”80. Kapłani uczestniczący w ceremonii udzielali końcowego błogosławieństwa, prosząc św. Franciszka i św. Klarę o wstawiennictwo za zgromadzenie i nową członkinię. Po nim następował nieznany z krakowskich rytuałów, ale potwierdzony w rękopisach starosądeckich81 oraz we wspomnianych wyżej źródłach włoskich ostatni element ceremonii – nadanie imienia zakonnego. Nowicjuszka klękała przed prowincjałem, po czym wstawała z kolan i otrzymywała znak pokoju od ksieni i zakonnic82. Na zakończenie ceremonii obłóczyn cała wspólnota intonowała Te Deum laudamus83. Przedstawiony ceremoniał dotyczył najprawdopodobniej zakonnic pierwszego chóru, nie zaś drugiego, czyli konwersek84. Na podstawie źródeł, a przede wszystkim nikłego stanu wiedzy na ten temat, nie sposób wnioskować, czy te drugie miały osobny rytuał, na jakich zasadach były przyjmowane. Porównanie Modus 1600 z rzymskim Ordo 1520 oraz ze skróconymi opisami ceremonii pochodzącymi z klasztorów małopolskich wskazuje, mimo pewnych różnic, na zasadniczą niezmienność. Do stałych elementów należały: obecność zwierzchników zakonnych, msza, złożenie na ołtarzu darów, w tym świecy, pierścienia i korony, poświęcenie przez celebransa habitu i welonu, wejście za klauzurę, gdzie ksie- 79 Modus 1600, k. 11r: „Dat candelam Novitiae, quae stans versus astantes cantat sequentia”. Prawdopodobnie była to nowa świeca, a nie ta składana przez oblekaną na ołtarzu i otrzymywana po zakończeniu mszy. 80 Ibidem, k. 11r. Jest to także nawiązanie do Św. Klara, Trzeci list do św. Agnieszki z Pragi, [w:] Święci Franciszek i Klara z Asyżu, Pisma, s. 510: „ut et ipsa sentias quod sentiunt amici gustando absconditam dulcedinem, quam ipse Deus ab initio suis amatoribus reservavit. [...] cuius pulchritudinem sol et luna mirantur, cuius praemiorum et eorum pretiosita[ti]s et magnitudinis non est finis; illum dico Altissimi Filiom, quem Virgo peperit”; Eadem, Czwarty list, s. 516. 81 Modus 1600, k. 11v: „Hic datur novum nomen novitiae genuflexae a Superiore, post haec erectae datur pax ab Abbatissa et Sororibus”. Kolejna wskazówka, że prowincjał był obecny w klauzurowej części kościoła. O nadaniu imienia zakonnego podczas ceremonii obłóczyn wspomniano także we włoskim komentarzu z 1641 r. do Reguły klarysek – Bibliotheca Apostolica Vaticana, sygn. Barb. D. II 148, Regola delle minorisse di Santa Chiara tradotta, et annotata dal P. F. Clemente de Genovà francescano dell’ Osservanza Riformata Segretario Provinciale, s. 268–269. 82 Modus 1600, k. 11r–11v. Nie istniał stały zwyczaj nadawania imion zakonnych, decydowała o tym lokalna tradycja danej wspólnoty, zob. M. Borkowska, Życie codzienne, s. 31. W Krakowie, w którym fundatorka, księżna Salomea, nie zmieniła imienia, po dziś dzień nie czyni się tego. Imiona zmieniają natomiast klaryski w Starym Sączu i czyniły to w XVII w., choć nie wiadomo, czy także wcześniej. Wymowna jest informacja zawarta w ich najstarszej księdze zmarłych klarysek, AKKl Stary Sącz, sygn. Zk/f 1, Księga zmarłych, k. 9v: „W starych szpargałach, w niektórych, pisano imiona chrzestne, a w drugich zakonne, w ostatku raz Katarzyna – drugi Krystyna i to przez to różne myłki, a wiele bardzo opuszczano nie wpisywano w Katalogi Zakonnic i którego roku zeszły ze świata”. 83 Modus 1600, k. 11v. Także obecnie jest to końcowy akt rytu obłóczyn, Z. Tracz, K. Gerlach, B. Weber (red.), Zwyczaje klasztoru Sióstr Klarysek, aneks 3: Obrzędy rozpoczęcia życia zakonnego, s. 67. 84 A. Szylar, Probantki i nowicjuszki, s. 21. 192 Olga Miriam Przybyłowicz ni zdejmowała świeckie, a nakładała zakonne szaty, przepasanie sznurem, obcięcie włosów i nałożenie białego welonu. Różnice dotyczyły przede wszystkim kolejności czynności i gestów. Poszczególne wspólnoty dodawały do ceremonii elementy lokalne, wynikające z wielowiekowej tradycji, np. w klasztorze klarysek w Krakowie na zakończenie ceremonii nowicjuszka otrzymywała (i otrzymuje do dziś) od ksieni do ucałowania relikwie założycielki wspólnoty, księżnej Salomei85. Obłóczyny nawiązywały do świeckiej ceremonii zaślubin, w sferze zarówno realiów, jak i symboliki (pierścień, wieniec, szaty)86. Oblubieńcem był Chrystus. Choć de facto obłóczyny nie były ślubami zakonnymi (taki charakter miała profesja), lecz wyrażeniem chęci poświęcenia życia Bogu, to w odbiorze społecznym właśnie uroczyste wejście za klauzurę było jednoznaczne z zaślubinami wieczystymi z Oblubieńcem87. Obdarowywał On nowicjuszkę najcenniejszymi klejnotami, nie materialnymi, lecz duchowymi: qui pectus vestrum ornavit lapidibus pretiosis et vestris auribus tradidit inaestimabiles margaritas, et totam circumdedit vernantibus atque coruscantibus gemmis atque vos coronavit aurea corona signo sanctitatis express88. 85 Obecnie po wieczornej wizytacji są one przenoszone przez przełożoną przy asystencji tejże nowicjuszki do chóru – oratorium, Z. Tracz, K. Gerlach, B. Weber (red.), Zwyczaje klasztoru Sióstr Klarysek, aneks 3: Obrzędy rozpoczęcia życia zakonnego, s. 47, 67. 86 Także u benedyktynek wieniec i pierścień, M. Borkowska, Życie codzienne, s. 30, oraz A. Szylar, Probantki i nowicjuszki, s. 18–19. 87 M. Trębska, „Orationes in nuptiis sacris”, czyli mowy obłóczynowe w staropolskiej kulturze oratorskiej, referat wygłoszony podczas konferencji Przestrzeń klasztoru – przestrzeń kultury, Warszawa, 10–12 V 2012 r. 88 Św. Klara, Pierwszy list do św. Agnieszki z Pragi, [w:] Święci Franciszek i Klara z Asyżu, Pisma, s. 498. Ostatnie słowa listu nawiązują do treści Mądrości Syracha (Syr 45,14) oraz oficjum brewiarzowego św. Agnieszki rzymskiej. W bulli z 1228 r. Oblubieniec przedstawiony został jako jedyne wsparcie klaryski: „ręka Boskiego Oblubieńca jest pod głową waszą, aby wspomagać słabość ciała waszego, które poddałyście pod władzę ducha, powodowane prawem miłości”. W. Block, Bulla Solet annuere papieża Honoriusza III (1223) i bulla Solet annuere papieża Innocentego IV (1253). Krytyczna analiza obydwu dokumentów, [w:] Z. Styś, M. Sykuła, G. Filipiuk, J. Wojaś (red.), „Forma Sororum” Święta Klara z Asyżu. 800-lecie powstania zakonu św. Klary (Żyć Ewangelią, 2), Warszawa-Kraków 2012, s. 171–205, szczególnie s. 188 i 201; R. Rapacz, Przywilej Ubóstwa i spór o regułę Ubogich Pań, ibidem, s. 147–170, szczególnie s. 153. Ceremonia obłóczyn w świetle rękopisu z 1600 r. z klasztoru klarysek w Gnieźnie Olga Miriam Przybyłowicz Instytut Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie 193 Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 179–194 „Pamięć obłóczyn kożdy probantki”. Ceremonia obłóczyn w świetle rękopisu Modus suscipiendi novitias ad habitum S. Clarae z 1600 r. z klasztoru klarysek gnieźnieńskich Streszczenie Przedmiotem analizy jest nieznany dotąd w literaturze przedmiotu, najstarszy na ziemiach polskich pełny ceremoniał obłóczyn, czyli przyjęcia nowicjuszki – Modus suscipiendi novitias ad habitum S. Clarae (dalej: Modus 1600). Rękopis, niegdyś należący do klasztoru klarysek w Gnieźnie, obecnie przechowywany w tamtejszym Archiwum Archidiecezjalnym, datowany jest na 1600 r. Wczesna data powstania i szczegółowość opisu ceremonii (w tym zapis nutowy) oraz skrócony opis rytu w języku polskim sprawiają, że jest on wyjątkowo cenny i interesujący. Celem artykułu jest odtworzenie przebiegu i analiza ceremonii obłóczyn, uroczystości mającej publiczny i uroczysty charakter, w przeciwieństwie do ślubów profesji składanych w klauzurze. W Regule Klary z 1253 r. lakonicznie wspomina się o przyjęciu habitu. Wśród klarysek włoskich obłóczyny były znane co najmniej w XV w. W Polsce pierwsze informacje o ceremonii obłóczyn w tym zakonie pochodzą z drugiej połowy XVI w., a ceremoniały ją kodyfikujące rozpowszechniają się w XVII w. Do istotnych elementów ceremonii należały: wręczenie kandydatce świecy, złożenie przez nią darów na ołtarzu, w tym pierścienia, poświęcenie przez celebransa habitu i welonu, obcięcie włosów, w końcu zastąpienie szat świeckich zakonnymi. W sferze duchowości w rękopisie Modus 1600 i innych ceremoniałach widoczne są elementy duchowości klariańskiej i motyw zaślubin z Oblubieńcem – Jezusem. Słowa kluczowe klaryski, nowicjuszka, ceremoniał, obłóczyny, Gniezno, rękopis, nowożytność 194 Olga Miriam Przybyłowicz Olga Miriam Przybyłowicz Institute of Archeology and Ethnology of the Polish Academy of Sciences in Warsaw Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, p. 179–194 „Pamięć obłóczyn kożdy probantki” [„Memory of veiling ceremony of each novice”]. Ceremony of veiling in the light of the Modus suscipiendi novitias ad habitum S. Clarae manuscript from 1600 from the Poor Clares convent of Gniezno Summary The subject of the analysis is the hitherto unknown in the literature of the subject, the oldest on the Polish lands full veiling ceremony, the adoption of novices – Modus suscipiendi novitias ad habitum S. Clarae (hereinafter: Modus 1600). The manuscript, formerly belonging to the Poor Clares convent in Gniezno, and presently stored in the local Archdiocesan Archive, is dated on the year 1600. The early date of emergence, the minuteness of the ceremony (including musical notation), and brief description of the rite in Polish make it extremely valuable and interesting. The aim of the article is to reconstruct the course of the analysis of the veiling ceremony, having public and solemn character in the opposite to the proffesion vows made in the cloister. The rule of St. Clare from 1253 laconically mentions about receiving habit. Among the Italian Clares, the veil ceremony was known at least since the 15th century. In Poland, first information about ceremony of veiling comes from the second half of 16th century, and ceremonies codifying it became widespread in 17th century. The essential elements of the ceremony included: giving a candle to the novice, the offertory, including placing the ring on the altar, effectuation of the habit and veil, cutting hair, and finally – replacing secular clothing with ecclesiastical robes. In the spiritual area, the manuscript Modus 1600 and other ceremonials present elements of St. Clara’s spirituality and the motive of marriage with the Bridegroom – Jesus. Keywords Poor Clares, novice, ceremony, receiving the habit, Gniezno, manuscript, early modern period Izabela Wiencek Gabinet Starych Druków Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 195–218 O cenzurowaniu ksiąg w dawnych bibliotekach klasztornych1 W Gabinecie Starych Druków Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie znajduje się interesująca grupa ponad 300 książek wydanych w XV–XVII w. i noszących różnorodne ślady cenzury bibliotecznej. Największy zbiór stanowią egzemplarze należące przed kasatami do bibliotek klasztornych: jezuitów w Łomży (63 woluminy) i Kaliszu (51), karmelitów bosych w Krakowie (20) oraz benedyktynów świętokrzyskich (17). Pojedyncze woluminy pochodzą z innych klasztorów, m.in.: jezuitów w Warszawie, Krakowie, Jarosławiu, kanoników regularnych św. Augustyna w Kaliszu i Mstowie, franciszkanów w Piotrkowie i Krakowie, cystersów w Lądzie, Koprzywnicy, Paradyżu, Obrze, Sulejowie i Wąchocku, benedyktynów w Sieciechowie, bożogrobców w Miechowie i innych2. Skąd wzięły się książki zakazane w klasztorach? Osoby zamożne, świeckie i duchowne, często przekazywały klasztorowi cały swój księgozbiór jeszcze za życia bądź drogą legatu. Bywało, że rodzina katolicka musiała rozporządzić majątkiem kuzyna konwertyty i chciała pozbyć się niewygodnej schedy. Ale również znakomici dostojnicy kościelni, dla orientacji w broni przeciwnika, potrzebowali w swych zbiorach książek innowierców. Przekazując je do klasztoru, zmuszali bibliotekarzy do czynności oddzielania ziaren od plew. Od połowy XVI w. w bibliotekach klasztornych podstawowym narzędziem pracy był aktualny Indeks ksiąg zakazanych. Mówiła o tym np. pierwsza reguła prefekta (przełożonego) biblioteki jezuickiej. Oprócz Indeksu duchownych opiekujących się księ1 Tekst stanowi ilustracyjne dopełnienie mojego artykułu Wydarte, zamazane, zaszyte – cenzura w bibliotekach klasztornych (na przykładzie druków XVI–XVIII w. ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie), [w:] A. Żbikowska-Migoń (red.), A. Łuszpak (współprac.), Czytanie, czytelnictwo, czytelnik (Acta Universitatis Wratislaviensis, Książka, Dokument, Informacja), Wrocław 2011, s. 349–368. Cztery z 22 poniżej prezentowanych zdjęć ukazały się w tejże publikacji. 2 O tym, w jaki sposób książki klasztorne trafiły do Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie (dalej: BUW), zob. M. Sipayłło, Wstęp, [w:] Katalog druków XV i XVI wieku w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, t. 1, cz. 1: XV w., oprac. T. Komender, Warszawa 1994, s. 14–20, wersja online: http://www.buw.uw.edu.pl/ zasoby/Wstepsdruk/index.html (dostęp: 11 IV 2013 r.). Obszerna informacja na temat dziejów poszczególnych bibliotek klasztornych, których książki znajdują się obecnie w BUW, wraz z materiałem ilustracyjnym (zdjęcia książkowych znaków własnościowych) ukaże się wkrótce na stronie Projektu: www.kasaty.pl, w postaci bazy Biblioteki po skasowanych klasztorach: historia, znaki własnościowe, źródła. 196 Izabela Wiencek gozbiorami obowiązywały inne instrukcje: zalecenia papieży, biskupów, hierarchów zakonnych. Autorów występujących w Indeksie należało wyeliminować z powszechnego obiegu czytelniczego, a jeśli tekst tylko częściowo nie odpowiadał wymogom czystości religijnej, należało go „ekspurgować”, czyli odpowiednio oczyścić ze skażonych treści. Znaki cenzury spotykane w książkach klasztornych to najczęściej adnotacje typu: „haereticus” (heretycka), „prohibitus” (zakazana). Nazwiska nieprawowiernych współtwórców książek (autorów, wydawców, drukarzy) bywają przekreślone, zamazane, wycięte. Podobnie traktowano fragmenty tekstu uznane za szkodliwe – są one w różny sposób usunięte z książki. Zapisy w rodzaju „haereticae bibliothecae” (należąca do biblioteki heretyckiej) dowodzą wydzielenia ksiąg zakazanych w osobnym pomieszczeniu bądź specjalnej szafie. Prohibita posiadały też odrębne katalogi. Większość znaków cenzury jest niedatowana. Nie znamy nazwisk cenzorów, nie wiemy, kiedy dokładnie działali. Tylko w jednym przypadku – biblioteki klasztoru jezui tów w Łomży – wiemy, kim był cenzor biblioteczny, gdyż podpisał się on na jednej z książek. O cenzurowaniu ksiąg w dawnych bibliotekach klasztornych Indeksy ksiąg zakazanych wydane w Polsce Ryc. 1–3. Index librorum prohibitorum, Kraków 1603, 120, BUW, sygn. 4g.10.8.46; Index librorum prohibitorum, Zamość 1604, 40, BUW, sygn. 4g.16.5.49; Index librorum prohibitorum, Kraków 1617, 120, BUW, sygn. 4g.10.8.45. Księgozbiór segregowano według aktualnego Indeksu ksiąg zakazanych, usuwając książki niedozwolone bądź wprowadzając w nich niezbędne oczyszczenia. W Polsce do XVIII w. ukazały się zaledwie trzy wydania Indeksu, wszystkie za panowania Zygmunta III Wazy, gorliwego zwolennika kontrreformacji: w latach 1603 i 1617 w Krakowie, u Andrzeja Piotrkowczyka, oraz w 1604 r. w Zamościu, nakładem Marcina Łęskiego w Drukarni Akademii Zamojskiej. Fot. K. Dąbrowska 197 198 Izabela Wiencek Klasztor jezuitów w Łomży. Cenzor – jezuita Andrzej Obrębski (około 1567–1639)3 Ryc. 4. Pietro Colonna [Galatino; ca 1460 – ca 1540], Opus de arcanis catholicae veritatis [...] ad haec Ioannis Reuchlini [...] De arte cabalistica libri tres..., Basel 1550, 20, BUW, sygn. Sd.602.1340. Autorem traktatu De arte cabalistica (O sztuce kabały) jest Johannes Reuchlin, filozof, poeta i orientalista. Dzieło, uznane za nieprawowierne, zostało umieszczone na rzymskim Indeksie ksiąg zakazanych w 1559 r. Niniejszy egzemplarz został skrupulatnie ocenzurowany – strony zawierające traktat zaszyto lnianą nicią. Fot. K. Dąbrowska 3 Więcej na temat działalności cenzorskiej Andrzeja Obrębskiego zob. I. Wiencek, Z dziejów cenzury bibliotecznej w XVII-wiecznej Polsce. O jezuicie Andrzeju Obrębskim, [w:] J. Pietrzak-Thébault (red.), Ł. Cybulski (współprac.), Przestrzeń klasztoru – przestrzeń kultury. Piśmiennictwo – książka – edukacja, w przygotowaniu. O cenzurowaniu ksiąg w dawnych bibliotekach klasztornych 199 Ryc. 5. Conrad Gesner [1516–1565], Bibliotheca universalis, Zürich 1545, 20, BUW, sygn. Sd.602.835. Pierwsza w dziejach bibliografia, autorstwa protestanta Konrada Gesnera, będąca kompendium wiedzy o ówczesnym piśmiennictwie, podlegała surowemu nakazowi cenzury jako dzieło popularyzujące twórczość heretycką. U dołu karty tytułowej widnieje dopisek „Haereticae Bibliothecae”, świadczący o pierwotnym zamiarze przypisania dzieła do grupy ksiąg zakazanych. Określenie „Haereticae” zostało zamazane, a słowo „Bibliothecae” wpleciono w zapis własnościowy jezuitów łomżyńskich. Na karcie poprzedzającej widnieje sentencja z Pliniusza potwierdzająca rezygnację z pierwotnego zamiaru: „nullus liber tam malus est qui non aliqua parte prosit” („żadna książka nie jest tak zła, żeby nie mogła się na coś przydać”). Zamazano nazwisko autora, a żmudne dzieło oczyszczania woluminu zostało uwieńczone widniejącą u góry formułą: „purgata et correcta” („oczyszczone i poprawione”). Fot. K. Dąbrowska Ryc. 6. Conrad Gesner [1516–1565], Bibliotheca universalis, Zürich 1545, 20, BUW, sygn. Sd.602.835. Bibliotheca Gesnera była „purgowana” w wielu bibliotekach klasztornych. Jednak egzemplarz ze zbiorów BUW stanowi przykład wyjątkowej gorliwości cenzorskiej. Widoczny tu biogram oraz wykaz dzieł Marcina Lutra pokreślono, następną kartę wycięto. Na widocznej stronie Obrębski zacytował znaną skądinąd legendę dowodzącą diabelskiej natury byłego augustianina: „Gdy ciało Lutra było przewożone z Eisleben do Wittenbergi, wielkie stado kruków towarzyszyło konduktowi przez całą drogę. Ma się rozumieć, to Szatan rozkazał, żeby wszystkie złe duchy zleciały się na pogrzeb swojego proroka” (wszystkie cytaty z łaciny w przekładzie własnym autorki). Fot. K. Dąbrowska 200 Izabela Wiencek Ryc. 7. Conrad Gesner [1516–1565], Bibliotheca universalis, Zürich 1545, 20, BUW, sygn. Sd.602.835. Wśród haseł na literę H znajduje się nazwisko Henryka Bullingera, szwajcarskiego teologa protestanckiego (1504–1575), zaprzyjaźnionego z Konradem Gesnerem. Bullinger był autorem licznych publikacji, które zostały szczegółowo omówione w Bibliotheca universalis. Początek hasła został pokreślony, trzy kolejne karty wycięto. Widoczny pasek papieru zawiera tylko krótki biogram omówionego po Bullingerze autora – Henryka Korneliusza Agryppy, maga i okultysty. Lista jego nieprawowiernych dzieł została natomiast usunięta przez cenzora. Fot. K. Dąbrowska O cenzurowaniu ksiąg w dawnych bibliotekach klasztornych 201 Ryc. 8–10. Joannes de Sacro Bosco [ca 1195–1256], Libellus de sphaera..., Wittenberg 1553, 80, BUW, sygn. Sd.608.4704. Napisany w XIII w. podręcznik akademicki, którego autorem jest astronom i wykładowca Sorbony Ioannes de Sacrobosco (John Hollywood). Wykład ów, przyjmujący arystotelesowskie widzenie kosmosu i naukę Ptolemeusza, pozostawał aktualny w szkołach przez cztery wieki i nie był potępiony przez Indeks ksiąg zakazanych. W prezentowanym wydaniu autorem przedmowy do części głównej oraz do dodatku zatytułowanego Libellus de anni ratione jest Filip Melanchton – jeden z twórców reformacji, bliski współpracownik Marcina Lutra. Pierwszą przedmowę wydarto, dostęp do drugiej uniemożliwiono, sklejając karty z a pomocą widocznego paska papieru. Nazwisko protestanta zostało zamazane. Fot. K. Dąbrowska 202 Izabela Wiencek O cenzurowaniu ksiąg w dawnych bibliotekach klasztornych 203 Ryc. 11. Markus Fritsche [XVI w.], Meteororum [...] loci fere omnes [...] Item Catalogus prodigiorum atque ostentorum, tam coelo quam in terra [...] ab eodem conscriptus..., Nürnberg 1563, 80, BUW, sygn. Sd.608.4101. Historie spisane przez śląskiego badacza Marka Fritschego, zawarte w jego Katalogu cudów i znaków wróżebnych, nie wydały się Obrębskiemu wiarygodne. Mimo iż książka nie znalazła się na żadnym z Indeksów, jezuita dał wyraz swej nieufności, stosując wobec niej szereg zabiegów ekspurgacyjnych. Widoczne tu strony były wcześniej sklejone, potem zostały pokreślone. Zawierają legendy z czasów papieża Formozusa (IX w.). Fot. K. Dąbrowska 204 Izabela Wiencek Ryc. 12. Markus Fritsche [XVI w.], Meteororum [...] loci fere omnes [...] Item Catalogus prodigiorum atque ostentorum, tam coelo quam in terra [...] ab eodem conscriptus..., Nürnberg 1563, 80, BUW, sygn. Sd.608.4101. Historyjkę o spustoszeniu okolic Freisingen przez myszy Obrębski skwitował: „Myszy – cóż w tym dziwnego, skoro nawet króla polskiego zgubiły?”. Fot. K. Dąbrowska O cenzurowaniu ksiąg w dawnych bibliotekach klasztornych 205 206 Izabela Wiencek Ryc. 13. Markus Fritsche [XVI w.], Meteororum [...] loci fere omnes [...] Item Catalogus prodigiorum atque ostentorum, tam coelo quam in terra [...] ab eodem conscriptus..., Nürnberg 1563, 80, BUW, sygn. Sd.608.4101. Jezuita był zaciekawiony źródłami, z jakich Fritsche zaczerpnął swe rewelacje. Skończywszy pracowite dzieło cenzora, Obrębski napisał na końcu książki: „Tego autora, ani specjalnie wymownego, ani roztropnego, nie powinienem był w żaden sposób ani poprawiać, ani w ogóle czytać [...]. Zaiste, korzystał on z bogatego i pożytecznego materiału. Gdyby tylko traktował go z większą rozwagą, miarkując się w słowach”. Fot. K. Dąbrowska O cenzurowaniu ksiąg w dawnych bibliotekach klasztornych 207 Klasztor jezuitów w Kaliszu. Cenzor nieznany, XVII w. Ryc. 14. Marcus Tullius Cicero [106–43 a.C.], Libellus [...] De partitione oratoria..., Leipzig 1544, 80, BUW, sygn. Sd.608.1968. Niniejsze wydanie dzieła retorycznego De partitione oratoria Cycerona ukazało się w Lipsku staraniem Joachima Camerariusa. Zarówno miejsce druku, jak i nazwisko wydawcy, słynnego niemieckiego humanisty i krzewiciela reformacji, zostały zamazane przez cenzora. Wcześniej książka należała do Andrzeja Frycza Modrzewskiego, o czym świadczy zapis „Sum Fricij”. Fot. K. Dąbrowska 208 Izabela Wiencek Klasztor jezuitów w Jarosławiu. Cenzor nieznany, XVII w. Ryc. 15. Pierre Du Moulin, sen. [1568–1658], Hyperaspistes sive defensor veritatis..., Genève 1636, 40, BUW, sygn. 7.36.5.21. Autor traktatu Obrońca wiary, teolog hugenocki, prowadził dysputy teologiczne z katolikami, m.in. na temat obecności Chrystusa w Eucharystii. Dzieło reformatora zostało opatrzone zapisem rękopiśmiennym: „Prohibitus liber venendus” („Książka zakazana, powinno się ją sprzedać”). Fot. K. Dąbrowska Ryc. 16. Johann Treibbenach [XVII w.], Fortuna humana..., Hamburg 1634, 40, BUW, sygn. 9.27.9.442. Traktat Johanna Treibbenacha O szczęściu ludzkim i Opatrzności Bożej został określony przez bibliotekarza dominikańskiego jako „książka heretycka, najnikczemniejszego Lutra”. Poniżej umieszczono „Ostrzeżenie dla czytelnika. Pochwalam, drogi czytelniku, twoją pilność w czytaniu ksiąg. Lecz szczerze proszę, abyś o to najnikczemniejsze z dzieł zbytnio się nie troszczył”. Na końcu książki dopisano: „Gdy czytasz, bierz pod uwagę wielką nikczemność i fałsz”. Fot. K. Dąbrowska Klasztor dominikanów w Grodnie. Cenzor nieznany, XVII w. O cenzurowaniu ksiąg w dawnych bibliotekach klasztornych 209 210 Izabela Wiencek Klasztor karmelitów bosych w Krakowie. Cenzor nieznany, XVII w. Ryc. 17–18. Franciscus Junius, sen. [1545–1602], Sacrorum parallelorum libri tres..., Heidelberg 1588, 40, BUW, sygn. Sd.604.1857. Książki zakazane pochodzące z księgozbioru karmelitów bosych w Krakowie wyróżnia charakterystyczny zapis „Prohibitus” na karcie tytułowej i często na okładce górnej. Autor niniejszego dzieła był teologiem kalwińskim. Cała jego twórczość została potępiona przez Indeks rzymski w 1596 r. Fot. K. Dąbrowska O cenzurowaniu ksiąg w dawnych bibliotekach klasztornych 211 Ryc. 19–20. Polidoro Virgilio [ca 1470–1555], De rerum inventoribus libri octo..., Basel 1554, 80, BUW, sygn. Sd.608.5749. Jedną z książek zakazanych należących do benedyktynów z opactwa Świętego Krzyża na Łysej Górze jest miniencyklopedia De rerum inventoribus (O wynalazcach rzeczy). Dzieło powstało pod koniec XV w.; kilkadziesiąt lat później zostało potępione przez różne trybunały cenzorskie z powodu niewłaściwego przedstawienia tematyki religijnej. Na karcie tytułowej wydania z 1554 r. widnieje zapis kwalifikujący książkę do prohibitów, pod którym ktoś zamieścił polemiczne zdanie: „Ależ nie jest heretycka; to raczej zawistny cenzor ma liczne skazy”. W zamazanym fragmencie tekstu autor wywodzi początki ceremonii religijnych z kultów pogańskich. Fot. K. Dąbrowska Klasztor benedyktynów na Świętym Krzyżu. Cenzor nieznany, XVII w. 212 Izabela Wiencek O cenzurowaniu ksiąg w dawnych bibliotekach klasztornych 213 Ryc. 21. Quintus Flaccus Horatius [65–8 a.C.], Odarum sive carminum libri quattuor, Strasburg 1521, 40, BUW, sygn. Sd.604.1904. Skromne wydanie Pieśni Horacego z 1521 r., opatrzone licznymi marginaliami rękopiśmiennymi, najprawdopodobniej było przeznaczone do użytku szkolnego. Niektóre pieśni, uznane za zbyt frywolne, zostały zaklejone wierszami umoralniającymi. Widoczną tu Odę 13, Do Lidii, zastąpiono epigramem nieznanego autora o budującej, filozoficzno-teologicznej treści. Nie mamy pewności, czy tej cenzury dokonali cystersi, czy inny, wcześniejszy właściciel książki. Fot. K. Dąbrowska Klasztor cystersów w Lądzie. Cenzor nieznany, XVII w. 214 Izabela Wiencek Ryc. 22. Publius Naso Ovidius [43 a.C. – ca 17], Metamorphoseon libri XV..., Frankfurt am Main 1587, 80, BUW, sygn. Sd.608.5533. Indeksy ksiąg zakazanych zawierały następujące zalecenie: „należy usunąć [...] rozpustne i nieskromne obrazy, mogące szkodzić dobrym obyczajom” (przekład z łaciny J. Dużyk). Na widocznej rycinie bogini Diana przykrywa chmurą uciekającą przed Alfejosem nimfę Aretuzę; postaciom domalowano ubrania, aby nie gorszyły czytelnika. W podobny sposób zamazywano postacie z sygnetów drukarskich i frontispisów. Fot. K. Dąbrowska Klasztor jezuitów w Warszawie. Cenzor nieznany (XVII w.?) O cenzurowaniu ksiąg w dawnych bibliotekach klasztornych 215 216 Izabela Wiencek Bibliografia P. Buchwald-Pelcowa, Cenzura w dawnej Polsce. Między prasą drukarską a stosem, Warszawa 1997. A. Dróżdż, Antonio Possevino (SJ) i jego rozprawa „Cultura ingeniorum” (1598), „Roczniki Biblioteczne”, 54, 2010, s. 3–23. A. Dróżdż, Grzech książki zakazanej, „Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historica”, 2, 2003, s. 45–79. J. Dużyk, Z dziejów cenzury w Krakowie w wiekach XV–XVII, „Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie”, 2, 1956 [1959], s. 375–411. L. Grzebień SJ, Organizacja bibliotek jezuickich w Polsce od XVI do XVIII wieku, cz. 1–2, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 30, 1975, s. 223–278; 31, 1975, s. 225–281. Katalog druków XV i XVI wieku w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, t. 1–, Warszawa 1994–. J. Martínez de Bujanda, Index des livres interdits, t. 1–11, Sherbrooke 1985–2002. M. Sipayłło, Fata libellorum, „Rocznik Biblioteki Narodowej”, 4, 1968, s. 253–264. L. Szczucki, Reformacja protestancka w dziele Abrahama Bzowskiego, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, 26, 1981, s. 35–46. L. Szczucki, Ze studiów nad rzymskim „Indeksem ksiąg zakazanych” w XVI i XVII wieku. Komunikat, [w:] S. Grzeszczuk, A. Kawecka-Gryczowa (red.), Dawna książka i kultura. Materiały międzynarodowej sesji naukowej z okazji pięćsetlecia sztuki drukarskiej w Polsce, Wrocław 1975, s. 289–303. I. Wiencek, Wydarte, zamazane, zaszyte – cenzura w bibliotekach klasztornych (na przykładzie druków XVI–XVIII w. ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie), [w:] A. Żbikowska-Migoń (red.), A. Łuszpak (współprac.), Czytanie, czytelnictwo, czytelnik (Acta Universitatis Wratislaviensis, Książka, Dokument, Informacja), Wrocław 2011, s. 349–368. I. Wiencek, Z dziejów cenzury bibliotecznej w XVII-wiecznej Polsce. O jezuicie Andrzeju Obrębskim, [w:] J. Pietrzak-Thébault (red.), Ł. Cybulski (współprac.), Przestrzeń klasztoru – przestrzeń kultury. Piśmiennictwo – książka – edukacja, w przygotowaniu. wystawa wirtualna Biblioteki Panizzi Libri proibiti. Stampa e censura nel Cinquecento. www.comune.re.it/biblioteche/panizzi.nsf (Mostre virtuali). O cenzurowaniu ksiąg w dawnych bibliotekach klasztornych Izabela Wiencek 217 Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 195–218 Gabinet Starych Druków Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie O cenzurowaniu ksiąg w dawnych bibliotekach klasztornych Streszczenie Kolekcja starych druków Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie zawiera około 300 książek wydanych w XV–XVII w. i noszących różnorodne ślady cenzury bibliotecznej pochodzącej z początku XVII w. Dzięki badaniom proweniencyjnym prowadzonym w Gabinecie Starych Druków wiemy, że większość książek pochodzi z dawnych bibliotek klasztornych. Celem artykułu jest przedstawienie rozmaitych sposobów cenzurowania książek, takich jak zapiski „haereticus” lub „prohibitus”, przekreślone, zamazane lub wycięte nazwisko autora bądź innego współtwórcy książki, usunięte fragmenty tekstu uznane za heretyckie lub nieobyczajne. Ślady cenzury stanowią ciekawe, dotąd słabo zbadane świadectwo duchowości potrydenckiej, a ich analiza otwiera nowe perspektywy w badaniach nad socjologią religii. Słowa kluczowe stary druk, cenzura, biblioteka klasztorna, epoka potrydencka, socjologia religii 218 Izabela Wiencek Izabela Wiencek Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, p. 195–218 Early Printed Books Department University of Warsaw Library About censorship in historical monastic libraries Summary The early printed books collection held by the University of Warsaw Library contains about 300 books printed from the 15th to the 17th century, with various marks of the 17th-century library censorship. Thanks to the provenance research conducting by the Early Printed Books Department staff we can recognize that most of these books were once held in monasteries. The purpose of this article is to present various methods of censorship, notes such as: “haereticus” or “prohibitus”, the names of authors or other people contributing to the work which were crossed out, obliterated or cut out, fragments of texts concerned heretical or salacious content – removed in different ways. Censorship marks are interesting as yet poorly explored testimonies of post-tridentine spirituality. Their analysis can bring new perspectives to the studies of sociology of religion. Keywords early printed book, censorship, monastery library, post-Tridentine era, sociology of religion Ryszard Mączyński Katedra Historii Sztuki i Kultury Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 219–251 Jak pijarzy dykcjonarz Daneta wydawali (czyli o pożytku sięgania do źródeł) Krótko przed połową XVIII stulecia ukazało się w warszawskiej drukarni pijarów niezwykle pożyteczne dzieło, opatrzone podwójnym tytułem: Nouveau grand diction naire de M. l’Abbé Danet, françois, latin et polonois, enrichi des meilleures façons de parler, avec des notes de critique et de grammaire sur ces trois langues [...] imprimé = Nowy wielki dykcjonarz JMci X. Daneta, opata, francuski, łaciński i polski, obfitujący w najlepsze sposoby mówienia, z obserwacjami krytyki i gramatyki w każdym z tych trzech języków [...] wydany (ryc. 1–2)1. Obszerny słownik francusko-łacińsko-polski – przy czym język francuski potraktowany został jako podstawowy – w sposób oczywisty stanowił najważniejsze kompendium lingwistycznej wiedzy Polaka aspirującego w wieku oświecenia do górnej sfery warstwy szlacheckiej – magnaterii. Zważywszy na powszechność użycia francuszczyzny w środowiskach dworskich i na przyjęty sposób domowego wychowywania, nierzadko kolejność języków sygnalizowana w tytule dykcjonarza odzwierciedlała rzeczywistą ich znajomość wśród przedstawicieli najmożniejszych rodów, a zdarzało się nawet, że ów rodzimy bywał dla niektórych całkiem obcy2. Polska edycja Nouveau grand dictionnaire de M. l’Abbé Danet na ponad tysiącu stron mieściła „około 50 tysięcy haseł głównych i pobocznych”, a tym samym – jak niegdyś konstatował Stanisław Urbańczyk – „stawała w rzędzie naszych największych słowników i już przez to samo zasługuje na uwagę”3. 1 W oryginalnym zapisie na stronach tytułowych: P. Danet, Nouveau grand dictionnaire de M. l’Abbé Danet, françois, latin et polonois, enrichi des mellieurs façons de parler, avec des notes de critique et de grammaire sur ces trois langues [...] imprimé = Nowy wielki dykcjonarz JMci X. Daneta, opata, francuski, łacinski i polski, obfitujący w najlepsze sposoby mówienia, z obserwacjami krytyki i gramatyki w każdym z tych trzech języków [...] wydany, t. 1, Warszawa 1743, t. 2, Warszawa 1745. Korzystałem z dwóch egzemplarzy tegoż słownika znajdujących się w zbiorach: Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie (sygn. 9125 st. dr.) oraz Biblioteki Głównej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (sygn. Pol.8.III.214). Zdjęcia pierwszego z nich posłużyły do zilustrowania niniejszego artykułu. 2 Szerzej na ten temat: J. Birn, Język francuski w Polsce epoki saskiej, [w:] H. Barycz, J. Hulewicz (red.), Studia z dziejów kultury polskiej, Warszawa [1949], s. 379 i n. 3 S. Urbańczyk, Polskie słowniki oświeceniowe, [w:] Idem, Prace z dziejów języka polskiego, Wrocław 1979, s. 293. 220 Ryszard Mączyński Ryc. 1. Francusko-łacińsko-polski dykcjonarz Pierre’a Daneta, t. 1 – francuska strona tytułowa. Egzemplarz w zbiorach Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie. Fot. Pracownia Reprograficzna BN PAU i PAN Jak pijarzy dykcjonarz Daneta wydawali (czyli o pożytku sięgania do źródeł) 221 Ryc. 2. Francusko-łacińsko-polski dykcjonarz Pierre’a Daneta, t. 1 – polska strona tytułowa. Egzemplarz w zbiorach Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie. Fot. Pracownia Reprograficzna BN PAU i PAN 222 Ryszard Mączyński Dziełem tym zajmowali się dotychczas wyłącznie filologowie. Zyskało ono nawet własną – wydaną w Krakowie, lecz napisaną po francusku – monografię pióra Anny Bochnakowej, przedstawioną jako rozprawa habilitacyjna4. Rozmaite też aspekty językowe wydanego przez pijarów dykcjonarza Daneta podejmowano we wcześniej i później publikowanych artykułach, by wskazać prace: Aleksandry Iwanowskiej o słownictwie morskim, Zenona Leszczyńskiego o słownictwie polskim czy Agnieszki Fludy-Krokos o nazwach roślin leczniczych5. Stanisław Urbańczyk charakteryzował ów trójjęzyczny leksykon w kontekście innych polskich słowników, a o podsumowanie stanu badań nad polskimi kompendiami językowymi XVIII w. pokusił się Bogdan Walczak6. Niejednokrotnie też przy różnych okazjach – pomijając nawet wszelkie zestawienia bibliograficzne – spolszczona wersja dzieła Daneta była wzmiankowana w kontekście czy to dokonań pisarsko-translatorskich pijarów, czy to działalności prowadzonej przez nich oficyny wydawniczej7. Powierzchowna wiedza na temat okoliczności powstania warszawskiej jego edycji sprawiała wszakże, iż nazbyt często wysnuwano bardzo pochopne wnioski natury ogólnej, dotyczące leksykograficznego nowatorstwa autora polskiego dopełnienia oraz rzeczywistych intencji wydania tego obszernego i znaczącego kompendium. 4 A. Bochnakowa, Le „Nouveau grand dictionnaire françois, latin et polonois” et sa place dans la lexicographie polonaise (Uniwersytet Jagielloński, Rozprawy Habilitacyjne, 222), Kraków 1991, passim. W języku polskim tejże autorki ukazał się na temat dykcjonarza tylko krótki artykuł zaprezentowany jako referat w 1986 r.: Eadem, „Nouveau grand dictionnaire françois, latin en polonois” P. Daneta i F. Koli. Przyczynek do historii leksykografii polskiej, „Filologia Polska. Prace Językoznawcze”, 16, 1992, s. 73 i n. 5 A. Iwanowska, Nad polskimi dykcjonarzami XVIII wieku. W poszukiwaniu słownictwa morskiego, „Nautologia”, 19, 1984, 4, s. 35; Z. Leszczyński, O słownictwie polskiej wersji Daneta, „Rozprawy Komisji Językowej. Łódzkie Towarzystwo Naukowe”, 32, 1986, s. 155 i n.; A. Fluda-Krokos, Nazwy roślin leczniczych w „Nowym wielkim dykcjonarzu JMci X. Daneta, opata, francuskim, łacińskim i polskim” 1743–1745 (szkic), dostępny na stronie www: profuturo.agh.edu.pl, s. 560 i n. W 2011 r. na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego został obroniony doktorat: A. Fluda-Krokos, Słownictwo z zakresu dawnej kultury materialnej w „Nowym wielkim dykcjonarzu francusko-łacińsko-polskim” Piotra Daneta i Franciszka Koli z lat 1743–1745, napisany pod kierunkiem prof. dr. hab. Aleksandra Zajdy. Nie miałem wszakże okazji zapoznać się z tekstem tejże rozprawy; informacji na jej temat zechciała mi łaskawie udzielić Pani dr Karolina Grodziska, dyrektor Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie. 6 S. Urbańczyk, Polskie słowniki, s. 293 i n.; Idem, Słowniki i encyklopedie, ich rodzaje i użyteczność (Biblioteczka Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego, 16), Kraków 1991, s. 29 i n.; B. Walczak, Nowe prace o polskich słownikach osiemnastowiecznych, [w:] H. Misterski, J. Sypnicki (red.), Studia romanica in honorem Stanislai Gniadek (Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Wydział Filologiczno-Filozoficzny, Prace Komisji Językoznawczej, 22), Poznań 1994, s. 45 i n. Por. też m.in.: W. Zaunmüller, Bibliographisches Handbuch der Sprachwörterbücher. Ein internationales Verzeichnis von 5600 Wörterbüchern der Jahre 1460–1958 für mehr als 500 Sprachen und Dialekte = An annotated bibliography of language dictionaries = Bibliographie critique des dictionnaires linguistiques, Stuttgart 1958, szp. 301; P. Grzegorczyk, Index lexicorum Poloniae = Bibliografia słowników polskich, Warszawa 1967, s. 81. 7 Np.: K. Korotajowa, Działalność wydawnicza księży pijarów w Warszawie, „Rocznik Warszawski”, 22, 1992, s. 19; E. Aleksandrowska, Pijarzy w środowisku pisarskim polskiego oświecenia, [w:] I. Stasiewicz-Jasiukowa (red.), Wkład pijarów do nauki i kultury w Polsce XVII–XIX wieku, Warszawa 1993, s. 38; H. Bogdziewicz, Pijarzy jako tłumacze literatury światowej w okresie oświecenia, Kraków 2006, s. 34. Jak pijarzy dykcjonarz Daneta wydawali (czyli o pożytku sięgania do źródeł) 223 Ryc. 3. Francusko-łacińsko-polski dykcjonarz Pierre’a Daneta, t. 1 – strona 1 wstępu do czytelnika. Egzemplarz w zbiorach Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie. Fot. Pracownia Reprograficzna BN PAU i PAN 224 Ryszard Mączyński Ryc. 4. Francusko-łacińsko-polski dykcjonarz Pierre’a Daneta, t. 1 – strona zaczynająca hasła na literę C. Egzemplarz w zbiorach Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie. Fot. Pracownia Reprograficzna BN PAU i PAN Jak pijarzy dykcjonarz Daneta wydawali (czyli o pożytku sięgania do źródeł) 225 Ryc. 5. Francusko-łacińsko-polski dykcjonarz Pierre’a Daneta, t. 2 – strona zaczynająca hasła na literę G. Egzemplarz w zbiorach Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie. Fot. Pracownia Reprograficzna BN PAU i PAN 226 Ryszard Mączyński Francusko-łacińsko-polski dykcjonarz opublikowany został w formacie folio w dwóch tomach, z których pierwszy liczy 569, a drugi 598 stron8. Tom pierwszy ukazał się w roku 1743, tom drugi w roku 1745; oba zostały wydane „w drukarni Jego Królewskiej Mości i Rzeczypospolitej” w stołecznym „kolegium Wielebnych Księży Scholarum Piarum”, która – jak to już dawno temu zauważył Jerzy Samuel Bandtkie – należała „do najczynniejszych w Polsce”9. Dzieło trzeba zaliczyć do ekskluzywnych, co dobrze świadczy o możliwościach edytorskich zakonnej oficyny10. Wydrukowano je na papierze czerpanym, klejonym, czyli powlekanym mieszaniną żelatyny i ałunu, dla zapewnienia większej trwałości kartom książki11. Tekst na każdej stronie złożony został w dwóch łamach; w części wstępnej nie przekraczano liczby 35 wierszy w kolumnie, w samym zaś słowniku – 80 (ryc. 3–5). Zadbano o estetykę dykcjonarza. Każda litera alfabetu otrzymała ozdobny inicjał, wpisany w kwadrat wypełniony roślinnym ornamentem. Dodano dekoracyjne winiety na obu stronach tytułowych – francuskiej i polskiej – oraz wyodrębniono nimi Przemowę do czytelników. Charakter winiet nie ma wyrazistego związku z samym dziełem i najpewniej wykorzystano tu klocki drzeworytnicze użytkowane przy innych też okazjach. Na francuskojęzycznej stronie tytułowej wyobrażono pelikana karmiącego swą krwią pisklęta, na polskojęzycznej – wazon z kwiatami; wstęp poprzedza kompozycja panopliowa z heraldycznym Orłem koronnym, mającym na piersi tarczę z litewską Pogonią12. Oba tomy różnią się nieco pod względem graficznym, nie tylko odmiennymi winietami użytymi na stronach tytułowych, lecz także wprowadzeniem w drugim tomie ozdobnych listew typograficznych oddzielających poszczególne litery słownika13. Autorem oryginalnego dzieła był francuski duchowny Pierre Danet (1640–1709), opat kanoników regularnych w Saint-Nicolas-du-Pré w Verdun14. Specjalizował się 8 Podstawowe dane na jego temat jako pierwszy zestawił: F. Bentkowski, Historia literatury polskiej wystawiona w spisie dzieł drukiem ogłoszonych, t. 2, Warszawa 1814 (reprint: Warszawa 1982), s. 600 i n. 9 J. S. Bandtkie, Historia drukarń w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim, jako i w krajach zagranicznych, w których polskie dzieła wychodziły, t. 2, Kraków 1826 (reprint: Warszawa 1974), s. 192. 10 Charakteryzują dokonania tejże oficyny następujące publikacje: L. M. Bandrés Rey (dir.), Diccionario enciclopédico escolapio, t. 5: Escolapios en Polonia y Lituania, Salamanca 1985, s. 222 i n.; Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, t. 3, cz. 2: K. Korotajowa, J. Krauze-Karpińska (red.), Mazowsze z Podlasiem (Książka w Dawnej Kulturze Polskiej), Warszawa 2001, s. 255 i n.; K. Korotajowa, Działalność wydawnicza, s. 9 i n. 11 Wiele interesujących uwag na temat XVIII-wiecznych druków podał w klasycznym już dziś artykule: Z. Staniszewski, Estetyka polskiego druku książkowego XVIII wieku. Zarys problematyki, „Ze Skarbca Kultury”, 8, 1960, 1, s. 120 i n. 12 Zdumiewa u niektórych autorów piszących o polskiej edycji słownika Daneta niezdolność do rozpoznania i trafnego określenia elementów alegorycznych (Pelikan jako znak Ofiary i Eucharystii) i heraldycznych (herb Rzeczypospolitej Obojga Narodów), a także nieumiejętność poprawnego nazwania detali ornamentalnych (regencyjne – typowe dla czasu wydania dzieła – łamane taśmy zakończone akantem wzmiankowano jako „ornament okuciowo-małżowinowy” (sic!)): A. Fluda-Krokos, Nazwy roślin, s. 562. 13 Strony tytułowe w t. 1 wydrukowano na dwóch osobnych kartach, w t. 2 – na jednej zadrukowanej dwustronnie. 14 Dane biograficzne zestawiła i szerokiego przeglądu twórczości dokonała: A. Bochnakowa, Le „Nouveau grand, s. 12 i n. Jak pijarzy dykcjonarz Daneta wydawali (czyli o pożytku sięgania do źródeł) 227 w leksykografii, był twórcą dwóch wielokrotnie wznawianych słowników łacińsko-francuskich: Dictionarium novum latinum et gallicum (1673) i Magnum dictionarium latinum et gallicum (1691) oraz cieszącego się równie wielką popularnością dykcjonarza francusko-łacińskiego: Nouveau dictionnaire françois et latin, enrichi des meilleures façons de parler en l’une et l’autre langue (1683), napisanego przezeń niegdyś – jak zapewniano – „dla Delfina francuskiego natenczas nauki traktującego”15. Ostatnie z wymienionych dzieł posłużyło do stworzenia polskiej edycji. Intencja nie tyle przełożenia go, ile poszerzenia o trzeci jeszcze język – polski – została wyraźnie wskazana przez autora tego dopełnienia: „Przydaliśmy do niego polszczyznę dla wygody osób w tym tu kraju, które upodobanie i talent osobliwszy mają do francuskiego języka, który też prawie stał się pospolitym u dworu [...] i u wszystkich osób pierwszego stopnia i dystynkcji w tym państwie”16. Jest oczywiste, że dla tak określonych odbiorców punktem wyjścia musiał być właśnie ów język Ludwika XV, by mogli następnie odkrywać urodę rodzimej polszczyzny. W Przemowie do czytelników rozpoczynającej tom pierwszy zaprezentowano dzieło i pożytki z niego płynące17: Wszyscy pospolicie tak są skonwinkowani o potrzebie i pożyteczności dykcjonarzów, iż rozumnie sądzę, że nie masz ksiąg, które by większą i prędszą czyniły przysługę nad te. [...] Prawda, że według pospolitego o tym zdania dykcjonarz nie zdaje się być nic inszego, tylko długi jakiś słów rejestr porządkiem abecadła zebranych, do przebieżenia uprzykrzony, ile że bez koneksji, a do pamięci trudny i prawie niepodobny. Nie omieszkano również podkreślić szczególnej roli słowników wielojęzycznych: Jednakże dykcjonarze w kilku językach wydane, zwłaszcza tych, które tak co do nauk, jako też i do konwersacji służą, daleko inszego są godne zdania, ponieważ ich koniec nie jest szczególnie samo tylko tłumaczenie i zrozumienie słów, ale też zażywanie tychże języków i w nich polor w czytaniu, pisaniu i przyjemności konwersacji. Na tym jednak nie finał zalet: Sama różność języków, które w sobie zamykają takowe dykcjonarze, wielce pomaga do obszerniejszej i uniwersalniejszej między ludźmi i osobami różnymi komunikacji, bez której samo życie nie tylko nic w sobie nie ma miłego, ale i owszem jedną by się zdawało męką i ciężkością. Ponieważ społeczność języków to czyni, że się przez nie wyraża rozum, dowcip się wydaje, myśli się odkrywają, serce się eksplikuje, przyjaźnie się wiążą. W żadnym jednak miejscu spolszczonej edycji dykcjonarza nie pojawiała się informacja, która pozwalałaby zidentyfikować zarówno osobę inicjatora przygotowania takiej jego wersji, jak też osobę dopełniającą francusko-łacińskie kompendium rodzimym językiem. O pierwszej z nich pada dosłownie jedno zdanie we wstępie: „wdzięczność i obligacja zupełna tej partykularnej a znacznej przysługi publicznej, która się czyni w wydaniu tej księgi, cale należy Jednej Zacnej Damie Polskiej”18. W kontekście kwitnącego w XVIII stuleciu panegiryzmu, obszernych – poprzedzających główne teksty 15 Przemowa do czytelników, [w:] P. Danet, „Nouveau grand dictionnaire, t. 1, s. [2] nlb. 16 Ibidem. 17 Z niej też zaczerpnięte zostały wszystkie przytoczone w tym akapicie cytaty: ibidem, s. [1 i n.] nlb. 18 Ibidem, s. [2] nlb. 228 Ryszard Mączyński – kwiecistych dedykacji, można podziwiać skromność owej „zacnej damy”, która czyniąc wiele pro publico bono, pragnęła nie tyle nawet pozostawać w cieniu, ile zachować całkowitą anonimowość. Podobnie autor opracowania dykcjonarza – i zarazem wstępu doń – nie został nigdzie odnotowany, ani na stronie tytułowej, ani po słowach przedmowy. Filologowie, badając przede wszystkim materię językową dzieła, nie zajmowali się szczególnie wnikliwie kwestiami okoliczności jego powstania. Z reguły poprzestawali na przywołaniu Bibliografii Karola Estreichera lub stosownego hasła w Polskim słowniku biograficznym. Rzeczywiście w Bibliografii Estreichera, odnotowującej polską edycję słownika Daneta, zamieszczony został komentarz: „Tłumaczył ksiądz Dymitr Kola Scholarum Piarum”19. Bez wątpienia szczegół ten zaczerpnięto z innego zestawienia bibliograficznego, bardziej specjalistycznego i o wiele starszego, którego autorem był pijar Szymon Mateusz Bielski. W opracowanym przezeń tomie Vita et scripta, obejmującym życiorysy pijarów-literatów, wydrukowanym w 1812 r., podana została informacja o przygotowaniu przez Kolę polskiego wydania dykcjonarza20. Za sprawą dwu tych XIX-wiecznych publikacji dwutomowa rodzima edycja Nouveau grand dictionnaire de M. l’Abbé Danet rozpowszechniła się i utrwaliła w rozmaitych późniejszych zestawieniach bibliograficznych – choćby w Bibliografii literatury polskiej „Nowy Korbut” – na które, podając nazwisko Dymitra Franciszka Koli jako twórcy spolszczonej wersji słownika, powoływali się filologowie21. Stąd daleko posunięta zgodność pojawiających się stwierdzeń na temat autorstwa dzieła, z której wyłamał się jedynie Józef Birn, próbujący – bez przytoczenia wszakże jakiegokolwiek argumentu – wskazać innego pijara: Aleksego Andrzeja Ożgę22. O osobie inicjującej edycję Szymon Mateusz Bielski nie wspomniał, a Karol Estreicher poprzestał na zacytowaniu określenia: „zacna dama polska”23. Konkretną postać po raz pierwszy zidentyfikowano dopiero w 1967 r. w haśle Kola Franciszek w Polskim słowniku biograficznym, gdzie Edmund Rabowicz poinformował, że warszawską edycję dykcjonarza podjęto „za namową Antoniny Zamoyskiej”24. Autor opublikowanego życiorysu nie sięgał wszakże sam do archiwaliów pijarskich, lecz posługiwał się 19 K. Estreicher, Bibliografia polska, cz. 3: Stulecie XV–XVIII w układzie abecadłowym, t. 15, Kraków 1897, s. 32. 20 [S. M. Bielski], Vita et scripta quorumdam e Congregatione Cler[icorum] Reg[ularium] Scholarum Piarum in Provincia Polona professorum, qui operibus editis Patriae et Ecclesiae proficuis nomen suum memorabile fecerunt, Varsoviae 1812, s. 71. W tomie wykorzystane zostały materiały bibliograficzne zestawione wcześniej przez pijara Atanazego Józefa Pomorzkanta. Dokładny cytat z tejże publikacji przy nazwisku Koli zamieścił: H. Bogdziewicz, Pijarzy jako tłumacze, s. 34. 21 F. Bentkowski, Historia literatury polskiej, s. 601; Oświecenie: hasła osobowe P–Ż, addenda A–O, oprac. E. Aleksandrowska i in. (Bibliografia Literatury Polskiej „Nowy Korbut”, 6, cz. 1), Warszawa 1970, s. 597. 22 J. Birn, Język francuski w Polsce, s. 387. 23 K. Estreicher, Bibliografia polska, cz. 3, t. 15, s. 32. 24 E. Rabowicz, Kola Franciszek, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 13, Wrocław i in. 1967, s. 284. Bywało, że jako autora tego hasła błędnie podawano Feliksa Kiryka, podpisanego pod następnym biogramem (sic!): A. Fluda-Krokos, Nazwy roślin, s. 560. Jak pijarzy dykcjonarz Daneta wydawali (czyli o pożytku sięgania do źródeł) 229 jedynie „odpisami Jana Buby”, sporządzonymi z dwóch ważnych źródeł zakonnych: Matricula Provinciae Polonae oraz Liber suffragiorum Podolinensis. Choć żadne z nich nie przekazuje takiej wiadomości, to niewątpliwie musiała ona pochodzić właśnie od o. Innocentego Jana Buby, który przez wiele lat z pasją i zamiłowaniem zgłębiał różne aspekty pijarskiej historii w Polsce25. W archiwum pijarów w Krakowie zachował się bowiem, w zespole dokumentacji pisanej odnoszącej się do ich warszawskiego domu zakonnego, odosobniony dokument – kontrakt zawarty 18 VII 1741 r. na wydanie spolszczonej wersji słownika Pierre’a Daneta (ryc. 6–8)26. Na niespełna trzech stronicach złożonego wpół, pożółkłego już dziś arkusza papieru spisano po polsku, dość wyraźnym pismem, umowę wydawniczą, która wyjaśnia i jednoznacznie rozstrzyga wszelkie pojawiające się w istniejącej literaturze przedmiotu dylematy, pozwala też sprostować niektóre dotychczas formułowane sądy czy przypuszczenia. Przede wszystkim jednak w sposób niebudzący jakichkolwiek wątpliwości identyfikuje dwie osoby najbardziej zaangażowane w całe przedsięwzięcie. Ową „zacną damą” była ordynatowa Antonina z Zahorowskich Zamoyska († 1747), córka kasztelana wołyńskiego Stefana Zahorowskiego, żona najpierw Marcjana Dominika Wołłowicza, marszałka litewskiego, a następnie Tomasza Józefa Zamoyskiego, starosty knyszyńskiego27. Pozostała bezdzietna, toteż w ostatniej dekadzie swego życia, już po śmierci drugiego z małżonków, czyniła rozmaite fundacje, czy to na rzecz Zgromadzenia Kanoniczek Świeckich w Warszawie, czy to na rzecz kościoła parafialnego w Krzeszowie. Dla utworzonej przez siebie kapituły panien pochodzących z najznakomitszych rodów zakupiła w 1742 r. stołeczny Marywil, rozległe założenie architektoniczne, wzniesione pół wieku wcześniej przez Tylmana z Gameren, pełniące nader rozmaite funkcje, nie tylko mieszkalno-handlowe, lecz także kulturalno-rekreacyj ne28. Pogrzeb ordynatowej zamojskiej miał się odbyć w Lublinie, z okazałością zatem wielką przebiegła w stolicy eksportacja ciała zmarłej: „in numerosissimo concursu, tak 25 Jego dokonania badawcze podsumowali: T. Słowikowski, Ksiądz Jan Innocenty Buba z zakonu księży pijarów (26 IV 1909–3 VIII 1984), „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, 30, 1985, 2, s. 371 i n.; G. Brumirski, Wspomnienie o ojcu Janie Innocentym Bubie Scholarum Piarum – badaczu uczestnictwa pijarów polskich w historii nauki i kultury, [w:] I. Stasiewicz-Jasiukowa (red.), Wkład pijarów, s. 23 i n. 26 Archiwum Polskiej Prowincji Zakonu Pijarów (dalej: APij Kraków), sygn. RAC 10, Dokumenty dotyczące pijarów warszawskich, dok. 6. W całości ów kontrakt jest przytoczony w aneksie załączonym do niniejszego artykułu. Cytaty zeń pochodzące nie będą w toku dalszych rozważań opatrywane dodatkowymi odsyłaczami. 27 Genealogia. Tablice, oprac. W. Dworzaczek (Nauki Pomocnicze Historii), Warszawa 1959, tabl. 135. Obszerniejsze informacje biograficzne zestawiono na stronie www: pl.wikipedia/wiki/Antonina_Zamoyska. Na temat Ordynacji Zamojskiej: R. Orłowski, Ordynacja Zamojska, [w:] K. Myśliński (red.), Zamość i zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej, Zamość 1969, s. 105 i n. 28 A. Rychłowska-Kozłowska, Marywil (Zabytki Warszawy), Warszawa 1975, passim (tamże zestawiona starsza literatura przedmiotu). Dokument fundacyjny Zgromadzenia Kanoniczek Świeckich cytował: F. K. Kurowski, Pamiątki miasta Warszawy, oprac. E. Szwankowski (Materiały do Dziejów Sztuki i Kultury, 14), t. 2, Warszawa 1949, s. 166 i n. Barwnie realia życia na Marywilu opisał w swym pamiętniku: W. F. Szokalski, Wspomnienia z przeszłości, oprac. A. Wrzosek, t. 1: (1819–1837) (Biblioteka Wileńska), Wilno 1921, s. 54 i n. 230 Ryszard Mączyński Ryc. 6. Kontrakt na wydanie francusko-łacińsko-polskiego dykcjonarza Pierre’a Daneta – strona 1. Rękopis w zbiorach APij Kraków. Fot. R. Mączyński Jak pijarzy dykcjonarz Daneta wydawali (czyli o pożytku sięgania do źródeł) 231 Ryc. 7. Kontrakt na wydanie francusko-łacińsko-polskiego dykcjonarza Pierre’a Daneta – strona 2. Rękopis w zbiorach APij Kraków. Fot. R. Mączyński 232 Ryszard Mączyński Ryc. 8. Kontrakt na wydanie francusko-łacińsko-polskiego dykcjonarza Pierre’a Daneta – strona 3. Rękopis w zbiorach APij Kraków. Fot. R. Mączyński Jak pijarzy dykcjonarz Daneta wydawali (czyli o pożytku sięgania do źródeł) 233 ichmościów księży prałatów, kanoników i innego duchowieństwa, jako też in lugubri assistentia państwa tu znajdującego się”29. Autorem dopełnienia francuskiego dzieła trzecim, ojczystym językiem był Dymitr Franciszek Kola (w tej bowiem wersji przyjęto zapisywać jego nazwisko, które we wspomnianym kontrakcie otrzymało podwojoną literę l: Kolla). Nie kusząc się o szczegółowe zestawienie jego biografii – gdyż tego rodzaju próby już czyniono30 – należy tylko wspomnieć, że był mężem wielce zasłużonym w działalności zakonnej, na niwie edukacji i twórczości pisarskiej. Żył w latach 1699–1766, urodził się i zmarł w Warszawie. W 1716 r. wstąpił do zakonu pijarów w Podolińcu, do swego chrzestnego imienia Franciszek dodając imię zakonne Demetriusz. Przez wiele lat nauczał w kolegium warszawskim, zarówno poezji, filozofii, teologii, jak i prawa kanonicznego. Przez siedem lat pełnił funkcję nauczyciela domowego synów Józefa Mniszcha, marszałka wielkiego koronnego. Sprawował także urząd kaznodziei, a niektóre z jego homilii zostały ogłoszone drukiem. W latach 1739–1741 był rektorem domu warszawskiego, a następnie asystentem prowincji polskiej zakonu Scholarum Piarum. Został także powołany na teologa, najpierw prymasa Adama Ignacego Komorowskiego (1749– –1759), następnie biskupa chełmińskiego Ignacego Baiera (1760–1763). Prócz Warszawy, gdzie przebywał najdłużej, mieszkał też w Łowiczu (1751–1759) oraz w Górze Kalwarii (1746–1750, 1761–1763). Dymitr Franciszek Kola uprawiał działalność literacką, zarówno oryginalną, jak i translatorską31. Dotychczas jednak jego twórczość nie wzbudziła szerszego zainteresowania badaczy32. W znacznej mierze były to utwory o charakterze okolicznościowym. Przykładem panegiryczne epitalamia uświetniające zaślubiny Elżbiety Mniszchówny z Karolem Wielopolskim w 1725 r. oraz Bilchildy Szembekówny z Jerzym Wandalinem Mniszchem w roku 1738. Drukowane też bywały jego uroczyste kazania, jak choćby to „na akcie pogrzebowym Jaśnie Oświeconego Teodora Lubomirskiego, wojewody krakowskiego” z 1745 r., to „na zaczęciu jubileuszu w kościele prześwietnej kolegiaty łowickiej” z 1751 r. czy to „na prymicjach Jegomości Księdza Bazylego Złockiego, kanonika katedralnego kujawskiego” z 1762 r. Publicystyczną wymowę 29 „Kurier Polski”, 19, 1747, nr 548 (7 VI), s. [1] nlb.; por. też informacje o uroczystych egzekwiach: nr 547 (31 V), s. [1] nlb.; nr 568 (25 X), s. [1 i n.] nlb. 30 Najstarsze ogłoszone drukiem biogramy podali: J. D. Janocki, Lexicon derer itztlebenden Gelehrten in Polen, t. 1, Breslau 1755, s. 68 i n.; [S. M. Bielski], Vita et scripta, s. 70 i n. Późniejsze to m.in. te zamieszczone w publikacjach już cytowanych: Oświecenie, s. 596; E. Rabowicz, Kola Franciszek, s. 284 i n. Ostatnio: H. Bogdziewicz, Pijarscy pisarze, literaci – teoretycy literatury, poeci, prozaicy – w okresie oświecenia, ze szczególnym uwzględnieniem ostatniego okresu oświecenia, Kraków 1998, s. 51 i n.; Idem, Działalność literacka polskiego środowiska pijarskiego w dobie oświecenia, Kraków 2005, s. 79 i n. 31 Druki zestawia: Oświecenie, s. 596 i n. Por. też: H. Bogdziewicz, Pijarscy pisarze, s. 51 i n.; Idem, Działalność literacka, s. 79 i n. 32 Dawniej wzmiankowały ją tylko: E. Aleksandrowska, Pijarzy w środowisku, s. 38, 42, 47; T. Kostkiewiczowa, Poeci ze środowiska pijarskiego w wieku oświecenia – rekonesans, [w:] I. Stasiewicz-Jasiukowa (red.), Wkład pijarów, s. 73. Ostatnio nieco szerszą refleksję na ten temat podjął: H. Bogdziewicz, Pijarscy pisarze, s. 51 i n.; Idem, Działalność literacka, s. 33, 79 i n., 201 i n., 205, 243, 257 i n., 402. 234 Ryszard Mączyński miał pozostawiony w rękopisie Sejm ekstraordynaryjny warszawski Anno 1732, będący wierszowaną satyrą na sposób sprawowania poselskich obowiązków. Zwraca również uwagę wydany w 1747 r. Traktat krótki o heraldyce, stanowiący pierwszą tego rodzaju rozprawę opublikowaną w Polsce. W kronice zakonnej Historia Domus Varsaviensis Scholarum Piarum pojawiały się zawsze chwalebne wzmianki na temat Koli. „Ojciec Demetriusz od Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny” określany był jako „mąż dla Rzeczypospolitej Obojga Narodów najbardziej zasłużony”, „wyjątkowymi obdarzony zdolnościami”, „w językach wielce doświadczony” i „nader pracowity w prowincji naszej”33. Ponoć w późniejszym czasie Kola miał przygotowywać „odwróconą” wersję słownika Daneta, której językiem podstawowym byłaby polszczyzna34. Jedyna wzmianka na ten temat została podana przez Michała Abrahama Trotza we wstępie do ułożonego przezeń Nowego dykcjonarza, to jest mownika polsko-niemiecko-francuskiego (1764), gdzie wyjaśniał czytelnikom przyczynę opóźnienia publikacji swego dzieła, traktowanego jako kontynuacja dwutomowej edycji Nouveau dictionnaire françois, allemand et polonois, wydanej w Lipsku w latach 1744–174735: Różne tak przeciągłej zwłoki są przyczyny, między którymi osobliwie i ta, że po wydaniu w Warszawie Daneta, tamże edycja polskiego dykcjonarza nastąpić miała, co niezdolne moje przerwało usiłowanie i je przy inszych zabawach do wytłumaczenia Telemaka i składania polskiej i niemieckiej gramatyki nawróciło. Wolałem tak trudną i żmudną pracę zdolniejszemu ustąpić pióru, zwłaszcza że się bibliopola z dalszego nakładu szkody obawiał, kiedy by wspomniany polski w Warszawie stanął dykcjonarz. Atoli gdy się miłośnicy polskiego języka przez kilkanaście lat tego doczekać nie mogli dzieła, bibliopolę lipskiego ustnie i listownie do dokończenia dykcjonarza mojego zachęcili36. Biografia Koli – sprawowanie przezeń funkcji teologa dwu biskupów i kilkunastoletni pobyt poza stolicą (a tym samym brak dostępu do najzasobniejszych bibliotek) – może w jakiejś mierze potwierdzać prawdziwość słów o podjętym przezeń, acz niezrealizowanym zamierzeniu. Przy okazji warto, jak sądzę, sprostować niektóre pojawiające się w dotychczasowej literaturze – a zwłaszcza w cieszącym się autorytetem Polskim słowniku biograficznym – pomyłki faktograficzne dotyczące Dymitra Franciszka Koli. Najpoważniejsza odnosi się do daty narodzin pijara. Edmund Rabowicz podał: „Urodzony 6 stycznia 1699 (według Matrykuły – 1698) roku”37. Tę wątpliwość co do daty rocznej powtarzała 33 Słowa te padły przy okazji mianowania go teologiem prymasa oraz po śmierci zakonnika: Historia Domus Varsaviensis Scholarum Piarum, oprac. L. Chmaj (Archiwum Dziejów Oświaty, 1), Wrocław 1959, s. 46, 82. 34 Wspominał o tym: S. Urbańczyk, Polskie słowniki, s. 296; Idem, Słowniki i encyklopedie, s. 29. 35 Szczegółowe informacje na temat autora i obszerny wykaz bibliografii na stronie www: leksykografia. eu.pl. Por. też: B. Walczak, Nowe prace, s. 51 i n. 36 M. A. Trotz, Nowy dykcjonarz, to iest mownik polsko-niemiecko-francuski, z przydatkiem przysłów potocznych, przestróg gramatycznych, lekarskich, matematycznych, fortyfikacyjnych, żeglarskich, łowczych i inszym naukom przyzwoitych wyrazów = Nouveau dictionnaire polonois, allemand et françois, enrichi de proverbes les plus usités, de remarques de grammaire, de termes de médicine, de botanique, de matematique, de fortification, de marine, de chasse et des autres arts, Lipsk 1764, k. 4. 37 E. Rabowicz, Kola Franciszek, s. 284. Jak pijarzy dykcjonarz Daneta wydawali (czyli o pożytku sięgania do źródeł) 235 potem większość autorów, nie próbując nawet zajrzeć do wskazanego źródła rękopiśmiennego38. Przywoływana pijarska Matricula Provinciae Polonae nie pozostawia jednak żadnych wątpliwości w tym względzie, gdyż wyraźnie widnieje tam: „Natus 1699 6 Ianuari”39. Być może omyłka powstała przy kopiowaniu notat Innocentego Jana Buby. Inne zresztą zakonne przekazy – ujawniające wiek Koli pod datowaną wzmianką – potwierdzają właśnie ów rok 169940. Pijarskie dokumenty pozwalają też skorygować błędnie podawane lata sprawowania przezeń najważniejszych urzędów: rektora (nie 1736–1739, lecz 1738–1741) oraz asystenta prowincji (nie 1741–1748, lecz 1743–1745, za czasów prowincjalstwa Ignacego Komorowskiego i Walentego Kamieńskiego)41. Wszak nawet przywoływana umowa, spisana w połowie roku 1741, wyraźnie mówi o Koli jako o „Scholarum Piarum rektorze” i tylko taki jego tytuł podaje. Zachowany kontrakt jest niezwykle interesującym i ważnym źródłem, gdyż ujawnia, jak przebiegały prace wydawnicze w pijarskiej drukarni w Warszawie. Wyraźnie zostały określone w nim role i zobowiązania obu sygnujących go stron. Zamoyska jest zleceniodawczynią i jej rola jest kluczowa. To ona inicjuje wydanie słownika Daneta i dopełnienie go mową ojczystą. To ona wskazuje konkretną edycję tegoż dykcjonarza – opublikowaną w Amsterdamie w 1710 r. – na której winien oprzeć się autor spolszczenia dzieła (ryc. 9)42. To ona „dla pożytku publicznego łożyć chce koszt na przetłumaczenie i przedrukowanie dykcjonarza francuskiego”. Rola Dymitra Franciszka Koli jest wedle kontraktu dwojaka, a wobec zleceniodawczyni zawsze służebna. Bierze on bowiem na siebie i deklaruje „wszelką pilność, atencję, tak w doskonałym przetłumaczeniu, jak w najpiękniejszym wydrukowaniu” dzieła. Indywidualny jest zatem jego wkład autorski jako doświadczonego literata, mającego w dorobku własne utwory poetyckie i prozatorskie, który podejmuje się uzupełnienia francusko-łacińskiego dykcjonarza o język polski. On także, jako przełożony warszawskiego kolegium – a zatem i zwierzchnik działającej w stolicy drukarni pijarskiej – ma dołożyć wszelkich starań, by pod względem edytorskim powstało dzieło godne, a sam proces drukowania przebiegał sprawnie i bez zakłóceń. 38 Np.: Oświecenie, s. 596; H. Bogdziewicz, Pijarscy pisarze, s. 51; Idem, Działalność literacka, s. 79. Niektórzy zaś przyjęli jedną tylko i to błędną wersję, np.: A. Bochnakowa, „Nouveau grand dictionnaire, s. 74; A. Fluda-Krokos, Nazwy roślin, s. 560. 39 APij Kraków, sygn. 48, Matricula Provinciae Polonae Scholarum Piarum, k. 11. 40 Ibidem; sygn. S-1, Liber suffragiorum Podolinensis, s. 351 i n. Por. też: [S. M. Bielski], Vita et scripta, s. 70 i n. 41 Mylne daty pojawiają się m.in. w pracach: E. Rabowicz, Kola Franciszek, s. 284; H. Bogdziewicz, Pijarscy pisarze, s. 51; Idem, Działalność literacka, s. 80. 42 Pełny tytuł tej edycji brzmiał: P. Danet, Grand dictionnaire françois et latin, enrichi des meilleures façons de parler en l’une et l’autre langue, avec des notes de critique et de grammaire, pour servir aux études de Monseigneur le Dauphin et de Messeigneurs les Princes, par M. l’Abbé Danet. Nouvelle edition, Amsterdam 1710. Jest bardzo prawdopodobne, że egzemplarz francusko-łacińskiego słownika Daneta, na którym pracował Kola, trafił później do zbiorów pijarskiej biblioteki Collegium Regium w Warszawie. Katalog notował tam: „Le grand dictionnaire françois et latin, enrichi des meilleurs façons de parler en l’une et l’autre langue p. Danet”, właśnie w edycji amsterdamskiej, tyle tylko, że z całkowicie błędnie podaną datą roczną wydania – 1640 (sic!): Catalogus librorum Bibliothecae Collegii Regii Varsaviensis Clericorum Regularium Scholarum Piarum renovatus, [oprac. S. M. Bielski], Varsaviae 1822, s. 457. Por. też: A. Bochnakowa, Le „Nouveau grand, s. 135. 236 Ryszard Mączyński Ryc. 9. Francusko-łaciński dykcjonarz Pierre’a Daneta (edycja amsterdamska z 1710 r.) – strona tytułowa. Egzemplarz w zbiorach Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Fot. E. Stelmaszczyk Jak pijarzy dykcjonarz Daneta wydawali (czyli o pożytku sięgania do źródeł) 237 Kontrakt nie zawiera rozmaitych szczegółów określających graficzny kształt przyszłej edycji. Brakuje w nim – jeśli spojrzymy nań przez pryzmat typowych ustaleń wydawniczych – uściślenia choćby formatu książki czy rozmiaru użytej czcionki. Ale też spisanie umowy musiało poprzedzić zaprezentowanie Antoninie z Zahorowskich Zamoyskiej próbki arkusza przyszłego składu. Wyraźnie zostało to przywołane w tekście porozumienia, gdzie ordynatowa zadysponowała, że wszystkie egzemplarze nakładu mają być drukowane „na papierze klejonym według wielkości miary na marginesy”, „na każdej kolumnie wierszy osiemdziesiąt rachując”, przy czym – by nie zaistniała żadna wątpliwość – dodała: „jako próba wydana z drukarni pokazuje”. Taka praktyka materialnego doprecyzowania uzgodnień między zleceniodawcą a wydawcą (których słowna deskrypcja zajęłaby wiele miejsca, a i tak nigdy nie odznaczałaby się ścisłością) z powodzeniem funkcjonuje po dziś dzień w postaci załącznika kilku złożonych i wydrukowanych już stron. W przypadku kontraktów na inne rodzaje dzieł artystycznych w dobie nowożytnej niejednokrotnie do umowy dodawano sygnowany – na znak akceptacji przez obie strony – jego „abrys”, a dotyczyło to zarówno wielkiej architektury, jak i znacznie mniejszych obiektów, choćby złotniczych43. Nie określono też w umowie tego, co z reguły jest jej niezbywalnym elementem – terminu ukończenia dzieła. Poprzestano na dość ogólnej deklaracji: „jako najprędzej to opus zakończone ma być”, co najpewniej wynikało z trudności oszacowania szybkości przebiegu prac, przede wszystkim uzupełnienia słownika językiem polskim, a następnie wykonania składu, korekt i wreszcie samego druku. Pojawiły się natomiast pewne założenia pośrednie. Stąd więc Kola – jako redaktor i rektor – deklarował, że dołoży starań, aby „najmniej dwa arkusze co tydzień z korektami należytymi z prasy wychodziły”, gdyż do edycji dykcjonarza Daneta zostaną oddelegowani zecer i preser, którzy „do żadnej inszej w drukarni roboty” nie będą odrywani, „aby szczególnie tej pilnowali”. Czy rzeczywiście ów spieszny rytm był dotrzymywany? Daty spisania umowy i kolejno kończonych obu tomów układają się w wyrazisty, regularny cykl: 1741 – 1743 – 1745, dowodząc, że opracowanie jednego tomu, obejmujące przecież i prace translatorskie, i prace wydawnicze, trwało dwa lata. Szybkość – jak na zakres zamierzenia – zaiste imponująca. Anna Bochnakowa, nie mając świadomości, kiedy zainicjowano polską wersję słownika, z niemałym zdumieniem konstatowała, że hasło Silesie musiało być przez Kolę opracowane najwcześniej w roku 1742, skoro pojawiła się tam wzmianka korygująca przynależność państwową Śląska, który w wyniku traktatu wrocławskiego z tegoż roku przypadł Prusom44. Dużą natomiast wagę przykładano w kontrakcie do precyzyjnego określenia nakładu dzieła. Nie był on mały – wynosił tysiąc egzemplarzy przeznaczonych do sprzedaży. Do tego dochodziły jeszcze egzemplarze niesprzedażne: sześć sztuk, na które Antonina z Zahorowskich Zamoyska zamierzała przekazać osobno cztery ryzy „papieru 43 Por. np.: R. Mączyński, Jak Hugo Kołłątaj u warszawskiego majstra Tobiasza Hoffstaedtera monstrancję do Krzyżanowic zamawiał, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 54, 2006, 1, s. 38, 58; Idem, Blaski złotniczego kunsztu. Studia z dziejów rzemiosła artystycznego XVII i XVIII wieku, Toruń 2010, s. 187, 210. 44 A. Bochnakowa, Le „Nouveau grand, s. 9 i n. 238 Ryszard Mączyński pocztowego [h]olenderskiego” i niewątpliwie te najwykwintniejsze woluminy miały pozostawać do jej osobistej dyspozycji45, ponadto 20 sztuk „dla bibliotek prowincji całej” Scholarum Piarum46. Warunek ów był pochodną dyspozycji zawartej w Regulaminie drukarni warszawskiej, mówiącej, iż: „Zarówno z dawien dawna przestrzegany zwyczaj, jak i ustawy [...] nakazują oddawanie dwóch egzemplarzy wszystkich drukowanych u nas książek do biblioteki domu”47. W tym zaś przypadku zadbano, by nie tylko stołeczna, ale każda z książnic 17 podówczas kolegiów polskiej prowincji pijarów otrzymała swój egzemplarz tego dzieła48. O tym, że tak się stało, przekonuje choćby wpis notujący dwa tomy „Nouveau grand dictionnaire de M. l’Abbé Danet, françois, latin et polonois” w katalogu klasztornej biblioteki w Wieluniu49. W sumie zatem – a rzadki to casus, aby można było tak precyzyjnie wyliczyć nakład publikacji należącej do kategorii starodruków – spod pijarskiej prasy wyszło 1026 egzemplarzy francusko-łacińsko-polskiego dykcjonarza Daneta. Co więcej, Dymitr Kola upewniał Zamoyską, „że nad te tysiąc i sześć egzemplarzy”, tudzież 20 egzemplarzy dla pijarskich bibliotek, „drukarnia żadnej przykładki czynić nie będzie i nikomu nie pozwoli”. Jak dalece istotna była to kwestia, wskazuje dodatkowo adnotacja uczyniona przez Zamoyską przy sygnowaniu umowy: „Bardzo proszę, by więcej nad wyrażone egzemplarze żadnego nie drukowano”. W Regulaminie drukarni warszawskiej stosowna uwaga potępiała tego rodzaju proceder niekontrolowanego zwiększania nakładu: Odbijanie dodatkowych egzemplarzy książek, drukowanych czy to na koszt autorów lub innych osób, czy też na koszt własny drukarni, jest w obu wypadkach nadużyciem i jak najgorszą nieuczciwością. Dlatego to dla żadnej racji i pod żadnym pozorem prefektowi nie wolno drukować nadliczbowych egzemplarzy ani dla siebie, ani dla domu, ani dla nikogo innego. Nie wolno mu również pozwalać komu bądź na takie drukowanie. Tak nam każą zarówno religia i sprawiedliwość, jak też zwykła ludzka zacność i uczciwość w stosunku do ludzi obcych i do własnego domu zakonnego. Toteż nakazów tych należy przestrzegać jak najściślej50. 45 W badaniach nad papierem używanym przez poszczególne staropolskie oficyny wydawnicze nie zawsze uwzględnia się tę specyfikę, iż jeden tytuł mógł zostać wydrukowany na papierze o zróżnicowanym pochodzeniu i jakości: J. Siniarska-Czaplicka, Papier druków tłoczonych na Mazowszu i Podlasiu w XVI–XVIII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 25, 1977, 2, s. 224, 228. 46 Katalog pijarskiego księgozbioru Collegium Regium w Warszawie odnotował jeden egzemplarz tej dwutomowej edycji: „Dykcjonarz Daneta francuski, łaciński i polski przez księdza Dymitra Kolę, pijara, przełożony”: Catalogus librorum, s. 451. 47 Regulamin drukarni warszawskiej, [w:] S. Konarski, Pisma pedagogiczne, oprac. Ł. Kurdybacha (Biblioteka Klasyków Pedagogiki), Wrocław-Kraków 1959, s. 416. Por. też: R. Mączyński, Warszawskie biblioteki pijarów, „Rocznik Historii Sztuki”, 23, 1997, s. 95. 48 W 1741 r. istniały następujące domy Szkół Pobożnych (w kolejności fundacji): Warszawa (Collegium Regium), Podoliniec, Rzeszów, Chełm, Łowicz, Kraków, Piotrków Trybunalski, Góra Kalwaria, Radom, Waręż, Wieluń, Łuków, Szczuczyn, Międzyrzecz Korecki, Radziejów, Złoczów, Warszawa (Collegium Nobilium). 49 APij Kraków, sygn. Col. Viel, 9, Książka obejmująca zbiór książek i instrumentów fizycznych i jeometrycznych [...] biblioteki xx. Scholarum Piarum 1809 roku sporządzona, s. 18. 50 Regulamin drukarni, s. 414 i n. Jak pijarzy dykcjonarz Daneta wydawali (czyli o pożytku sięgania do źródeł) 239 Sądząc z ilości miejsca poświęconego tej kwestii, można wnosić, że takie praktyki musiały się zdarzać. Założony nakład tysiąca egzemplarzy tego wielce pożytecznego, ale i specyficznego dzieła oszacowano odważnie. Książki naukowe – a w XVIII w. zaliczały się do nich i słowniki językowe – otrzymywały u zarania polskiego oświecenia nakłady rzędu 300 egzemplarzy, a dopiero u jego schyłku zaczęły sięgać takiej właśnie liczby51. W kontrakcie musiał też być zawarty passus o pieniądzach. Bardzo precyzyjnie określono kwoty i wskazano terminy, w jakich powinny być wypłacane. Całość wydatków, które miała ponieść Antonina z Zahorowskich Zamoyska, opiewała na 15 200 złp. Dymitr Franciszek Kola za wykonanie spolszczenia dzieła przystał na gratyfikację wynoszącą – jak zapisano w umowie – 150 talarów, co odpowiadało 1200 złp52. Resztę podanej sumy, czyli 14 000 złp, stanowiły koszty papieru i druku. Ordynatowa zobowiązywała się przekazywać dwa razy po 3400 złp na „skupienie i sprowadzenie papieru”, każdorazowo po 300 ryz. Pierwsza wypłata miała nastąpić „teraz zaraz”, druga „po wydrukowaniu połowy książki”, czyli – uściślając – po wyjściu spod prasy pierwszego tomu dykcjonarza. Pozostałe 7200 złp przekazywane winno być pijarom w czterech ratach po 1800 złp, z przeznaczeniem na koszty druku, przede wszystkim „na charaktery”, czyli czcionki, oraz – jak zapisano – „inne ekspensa”. Przy czym Zamoyska wyraźnie zastrzegła: „Waruję i to sobie, ażebym do żadnych inszych najmniejszych ekspens nie była pociągana ani więcej ode mnie jakimkolwiek pretekstem pretendowano nad wzwyż wyrażoną i umówioną sumę”. W końcowych słowach zachowanej umowy solennie gwarantowano sobie wzajem jej dotrzymanie: Czego wszystkiego inspekcję, dyrekcję, efektucję i ze wszelką dyspozycją i ekspensą ja, wyż[ej] wyrażony rektor Scholarum Piarum, za obligację wyż[ej] wyrażonej książki przyjmuję i biorę na siebie zupełnie dotrzymanie w każdym punkcie, asekurując i upewniając i że jako najprędzej to opus zakończone ma być, co dla pewności i bezpieczeństwa obiedwie strony podpisują i pieczęciami własnymi stwierdzają. Na egzemplarzu kontraktu zachowanego w zbiorach pijarskich w Krakowie widnieje własnoręczny podpis Antoniny z Zahorowskich Zamoyskiej oraz lakowy odcisk jej sygnetu z rodowym herbem Korczak, jakim pieczętował się ród Zahorowskich (ryc. 10). Nie ma natomiast podpisu Dymitra Franciszka Koli. Jest to wszakże całkowicie zrozumiałe. Musiały być sporządzone dwa jednobrzmiące egzemplarze umowy, każdy z kontrahentów podpisywał jeden i przekazywał go drugiej stronie. W „Kurierze Polskim” dwukrotnie ukazały się ogłoszenia informujące o wydaniu francusko-łacińsko-polskiego słownika Daneta i możliwości nabycia go. Dnia 5 VI 1743 r. zaanonsowano pojawienie się w sprzedaży tomu pierwszego: 51 Szerzej na temat XVIII-wiecznych nakładów książek: A. Żbikowska-Migoń, Książka naukowa w produkcji typograficznej polskiego oświecenia, [w:] S. Grzeszczuk, A. Kawecka-Gryczowa (red.), Dawna książka i kultura. Materiały międzynarodowej sesji naukowej z okazji pięćsetlecia sztuki drukarskiej w Polsce, Wrocław i in. 1975, s. 230. 52 M. Męclewska, Talar, [w:] Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, t. 2: O–Ż, Warszawa 1981, s. 379. 240 Ryszard Mączyński Ryc. 10. Kontrakt na wydanie francusko-łacińsko-polskiego dykcjonarza Pierre’a Daneta – odcisk sygnetu herbowego Antoniny z Zahorowskich Zamoyskiej. Rękopis w zbiorach APij Kraków. Fot. R. Mączyński Podaje się do wiadomości, iż wyszedł nowo przedrukowany dykcjonarz Jegomości Księdza Daneta, opata, francuski, łaciński i polski w drukarni księży pijarów, ichże pracą wydoskonalony, który jako dla wielkiego w języku francuskim profitu wypracowany, tak, kto by sobie tegoż dykcjonarza afektował, znajdować się będzie w pierwszym tomie u księży jezuitów koronnych tu w Warszawie, który tom czerwony złoty jeden kosztować będzie. Drugi tom z czasem wygotowany tyląż kwotą nabyty będzie53. Dnia 6 IX 1745 r. donoszono o ukazaniu się tomu drugiego: Podaje się do wiadomości, że druga część, ostatnia dykcjonarza francuskiego z polskim językiem już jest wydrukowana, która, że więcej liter zamyka w sobie, złotych 20 trzeba dać za nią. Kto by zaś życzył sobie pierwszej i drugiej części, alias całego dykcjonarza po złotych 38 każdy egzemplarz przypada. Znajduje się w rezydencji księży jezuitów koronnych pod Marywilem54. 53 „Kurier Polski”, 15, 1743, nr 338 (5 VI), s. [4] nlb. Ogłoszenie zostało przedrukowane w: Z. Goliński (red.), Książka polska w ogłoszeniach prasowych XVIII wieku. Źródła, t. 4: Od „Nowin Polskich” do „Wiadomości Warszawskich” 1729–1773, cz. 1: S. Grzeszczuk, D. Hombek, Od „Nowin Polskich” do „Wiadomości Warszawskich” 1729–1764, Kraków 2000, s. 68. W Rzeczypospolitej XVIII w. wartość 1 czerwonego złotego odpowiadała 18 złp: I. Ihnatowicz, Vademecum do badań nad historią XIX i XX wieku, t. 1, Warszawa 1967, s. 85. 54 „Kurier Polski”, 17, 1745, nr 338 (6 IX), s. [4] nlb. Ogłoszenie zostało przedrukowane w: Z. Goliński (red.), Książka polska, s. 75 i n. Jak pijarzy dykcjonarz Daneta wydawali (czyli o pożytku sięgania do źródeł) 241 Owa rezydencja przy ul. Senatorskiej – będąca jedyną placówką prowincji polskiej Societatis Jesu na terenie Warszawy (jako że miasto wchodziło w obręb prowincji litewskiej tego zakonu) – pozostawała wówczas pod zarządem superiora Michała Obrębskiego55. Oba ogłoszenia przekazywały zasadnicze informacje, nie kusząc się o reklamę dzieła, gdyż raczej trudno byłoby za nią uznać uzasadnione ze wszech miar słowa o „wielkim w języku francuskim proficie”. Prasowy inserat był podówczas jeszcze stosunkowo świeżą formą kontaktu z potencjalnym nabywcą książki – pierwsze takie doniesienie pojawiło się w Polsce w 1730 r.56 Powoli jednak zadomowił się, o czym świadczyć może statystyka, wskazująca, że o ile na początku lat 40. XVIII w. tego rodzaju anonse w skali rocznej nie przekraczały 10, o tyle w połowie dekady osiągnęły liczbę 19, by w kolejnych latach znacznie ją przewyższyć57. Zestawienie obu ogłoszeń ujawnia, iż nie udało się dotrzymać pierwotnie deklarowanej analogicznej ceny obu tomów – po 18 złp. Dwuzłotowa zwyżka w przypadku tomu drugiego, nieznacznie tylko większego, słabo się jednak przed nabywcami tłumaczyła różnicą objętości (nominalnie o 29 stron, ale wypadałoby od tego odjąć siedem niepaginowanych stron wstępu zawartego w tomie pierwszym), więc odwołano się do bardziej przekonującego argumentu – liczby uwzględnionych liter: w tomie pierwszym zaledwie pięciu (od A do E), w drugim aż 18 (od F do Z)58. Wydaje się dość zaskakujące, że dzieło wydrukowane w oficynie Scholarum Piarum wcale nie było przez nią sprzedawane, tym bowiem zajęli się jezuici koronni opodal Marywilu. W cytowanym kontrakcie wyraźnie powiedziano: „Te wszystkie tysiąc i sześć egzemplarzy doskonale i zupełnie zakończone i oddane Jaśnie Wielmożnej Jejmości Pani Zamoyskiej, ordynatowej, zbyć mają [pijarzy] bez wszelkiej pretensji”. A zatem to ona pozostawała właścicielką całego nakładu dykcjonarza Daneta, miała więc pełne prawo powierzyć jego sprzedaż wedle własnego uznania59. Najpewniej też ona – jako osoba żywo zainteresowana odzyskaniem zainwestowanego kapitału – była inicjatorką zamieszczenia obu ogłoszeń na łamach „Kuriera Polskiego”. Notabene periodyk ów w roku 1740 „zamknął jedenastoletni niespełna okres udziału pijarów 55 Podstawowe informacje na jej temat podaje: Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564–1995, oprac. L. Grzebień i in., Kraków 2004, s. 722 i n. (tamże zestawienie starszej literatury przedmiotu). 56 Z. Staniszewski, J. Szczepaniec, Ogłoszenia prasowe jako źródło wiedzy o książce w Polsce wieku XVIII, „Ze Skarbca Kultury”, 8, 1960, 1, s. 166 i n. 57 Z. Goliński (red.), Książka polska, s. 63 i n. 58 W 1738 r., kiedy pijarzy – przy okazji druku kolejnego tomu Volumina legum – „zażądali od prenumeratorów dopłaty dwóch czerwonych złotych”, to jezuici rozpętali kampanię oskarżającą Szkoły Pobożne o nieuczciwe zarobkowanie na nabywcach subskrybowanego dzieła: Drukarze dawnej Polski, s. 263. 59 Skomplikowaną sytuację handlu księgarskiego na rynku stołecznym w XVIII w. prezentowali: S. Lisowski, Wiadomość historyczna o księgarniach i drukarniach warszawskich od najdawniejszych czasów aż do roku 1793, czerpana z akt dawnych, „Biblioteka Warszawska”, 43, 1851, 3, s. 18 i n.; J. Rudnicka, Ruch księgarski w Warszawie za Stanisława Augusta (1764–1795), [w:] Warszawa XVIII wieku, z. 1 (Studia Warszawskie, 12), Warszawa 1972, s. 229 i n. 242 Ryszard Mączyński w rozwoju drukowanych gazet warszawskich w języku polskim, które odtąd znajdowały się wyłącznie w zasięgu działalności typograficznej jezuitów”60. O tym zaś, że Antonina z Zahorowskich Zamoyska pozostawała w dobrych stosunkach z Towarzystwem Jezusowym, świadczyć mogą okazałe uroczystości, jakie ów zakon zorganizował w stolicy po śmierci swej protektorki. Najpierw „księża jezuici koronni u siebie in vim gratitudinis egzekwie sprawowali”, następnie analogiczna uroczystość odbyła się „w kościele księży jezuitów prowincji litewskiej”, a kiedy przyszło ciało zmarłej wyprawiać na pogrzeb do Lublina, to „parentavit śmiertelnym zwłokom suavi eloquio ksiądz [Michał] Obrębski, Societas Jesu”61. Ten sam, który podjął się kilka lat wcześniej sprzedaży polskiej edycji dykcjonarza Daneta62. Znając kwotę wyasygnowaną przez Antoninę z Zahorowskich Zamoyską na wydanie słownika Daneta i wysokość jego nakładu, można precyzyjnie wyliczyć, że koszt wytworzenia pojedynczego woluminu wynosił 15 złp i 6 gr63. Skoro zaś cenę sprzedażną pierwszego tomu określono na 18 złp, a drugiego na 20 złp, to na tomie pierwszym zysk stanowił 2 złp i 24 gr, na drugim – 4 złp i 24 gr, na obu zaś – 7 złp i 18 gr. Po zbyciu zatem całego nakładu łączny dochód trzeba oszacować na 7600 złp (choć należałoby od niego jeszcze odjąć prowizję handlową, jaką za usługi dystrybucyjne najpewniej pobrali jezuici). Niezależnie od wysokości owej marży można stwierdzić, że ordynatowa zamojska odzyskała swój wkład finansowy, a nawet zarobiła na wyasygnowaniu nakładczego funduszu na edycję dykcjonarza, choć z pewnością nie był to zysk szybki. Warto wszakże podnieść jeszcze jedną istotną kwestię: w jakiej postaci za 38 złp owe dwa woluminy dykcjonarza Daneta otrzymywał nabywca? W kontrakcie nie pada ani słowo na temat oprawy, nic o tym nie mówią także prasowe inseraty. Może być zatem pewne, że w tej cenie klient kupował dzieło nieoprawne – dwa pliki zadrukowanych arkuszy64. Ukazywało się ono zresztą w dobie silnych w Warszawie konfliktów między księgarzami a introligatorami: i jedni, i drudzy rościli sobie prawa do oprawiania ksiąg za dodatkową gratyfikacją. Wiadomo też, że „ojcowie jezuici, 60 J. Szczepaniec, Warunki prawno-wydawnicze rozwoju „Kuriera Polskiego” i innych gazet w Polsce czasów saskich, [w:] 250 lat „Kuriera Polskiego”, Warszawa 1983, s. 32. 61 „Kurier Polski”, 19, 1747, nr 547 (31 V), s. [1] nlb.; nr 548 (7 VI), s. [1] nlb.; nr 568 (25 X), s. [1 i n.] nlb. Nie jest, niestety, znany tekst owego pożegnalnego kazania. Karol Estreicher, przytaczając w swej bibliografii tytuł druku, opierał się na informacji z drugiej ręki: K. Estreicher, Bibliografia polska, cz. 3, t. 12, Kraków 1891, s. 228. 62 Informację o tymże zakonniku podaje: Encyklopedia wiedzy o jezuitach, s. 469 i n. 63 Dla uproszczenia rachunku pominięto 26 dodatkowych egzemplarzy przeznaczonych dla ordynatowej zamojskiej i pijarskich bibliotek. Przy obliczeniach należy uwzględnić, że w XVIII w. 1 złp stanowił ekwiwalent 30 gr: I. Ihnatowicz, Vademecum do badań, s. 85. 64 Warto zatem pamiętać, że oprawę jako integralną część książki można rozpatrywać jedynie w odniesieniu do konkretnego jej egzemplarza, lecz nie do całego nakładu polskiej edycji słownika Daneta: A. Fluda-Krokos, Nazwy roślin, s. 562. Notabene oprawy dwu wykorzystywanych przy pisaniu niniejszego artykułu egzemplarzy (por. przyp. 1) różnią się znacznie: egzemplarz krakowski oprawny jest w skórę, toruński w półskórek, także ich karty mają nieco odmienne wymiary. O kształcie i formacie XVIII-wiecznej książki w przemożny bowiem sposób decydował introligator: Z. Staniszewski, Estetyka polskiego druku, s. 129. Jak pijarzy dykcjonarz Daneta wydawali (czyli o pożytku sięgania do źródeł) 243 tak koronni, jako i litewscy, w furtach klasztornych mieli seksterna i oprawne księgi, sprzedając je, zapisując, oprawiając przez swoich introligatorów”65. Zachowany kontrakt rozstrzyga rozmaite dylematy wysuwane przez dotychczasowych badaczy w odniesieniu do okoliczności powstania polskiej edycji dykcjonarza Daneta, pozwala także zweryfikować niekiedy nazbyt pochopne stwierdzenia czy supozycje czynione przez filologów. Przede wszystkim w sposób zupełnie jednoznaczny określa osoby bezpośrednio zaangażowane w spolszczone wydanie francuskiego dzieła. Jest zupełnie pewne, że inicjatorką całego przedsięwzięcia, w całości też je finansującą, była Antonina z Zahorowskich Zamoyska, co zresztą od samego początku trudno byłoby – jak to nietrafnie sugerowała Agnieszka Fluda-Krokos – uznać jedynie za „jedną z hipotez”66. Rozwiane zostają też wszelkie wątpliwości, iż autorem polskiego dopełnienia dzieła Daneta, czuwającym zarazem nad procesem edycji, był pijar Dymitr Franciszek Kola. Można zatem poniechać prób – które i tak nie przyniosły pożądanego rezultatu – dociekania tożsamości autora polskiej leksyki na podstawie regionalnych naleciałości językowych, co czynił Zenon Leszczyński, zastanawiając się, czy mógł nim być Kola pochodzący z Warszawy, czy też może Ożga urodzony w Iłży67. Kontrakt bardzo wyraźnie określa rolę, jaka przypadła w udziale każdej ze stron podpisujących umowę. Można oczywiście snuć interpretacyjne dywagacje na temat nowoczesności lub tradycjonalizmu Dymitra Franciszka Koli jako leksykografa. Anna Bochnakowa pisała: Inaczej wyglądał dobór haseł francuskich we współczesnym polskiemu wydaniu Daneta słowniku francusko-niemiecko-polskim Michała Abrahama Trotza (1744 i 1747). [...] Trotz wspomina we wstępie, że zamierzał w swej pracy oprzeć się na słowniku Daneta, ale ponieważ uznał go za niepełny, wziął za wzór słownik Akademii Francuskiej (1694), a także słownik Richeleta (1680) i inne. Niewątpliwie była to decyzja o kapitalnym znaczeniu dla wartości słownika, którego wyjściowym językiem miał być francuski. Oparcie się na oryginalnych słownikach jednojęzycznych jest także przejawem dojrzalszego warsztatu leksykograficznego68. Konkluzja zatem była następująca: Jak z powyższych szczegółów wynika, współczesne sobie wielojęzyczne słowniki Daneta-Koli i Trotza różnią się nie tylko sposobem objaśnienia francuskich terminów, ale i warsztatem pracy, który u Trotza jest dojrzalszy, bogatszy, precyzyjniej zbudowany, świadczący o głębszej znajomości problematyki leksykograficznej69. Wnioski to, niestety, tylko z pozoru zasadne, gdyż zupełnie nieuwzględniające historycznych realiów. 65 A. Kraushar, Miscellanea historyczne, t. 5: Księgarze warszawscy i spory ich z introligatorami. Kartka historyczna z XVIII wieku, Warszawa 1906, s. 22. Analogicznie zresztą postępowali stołeczni pijarzy. Por. też: S. Lisowski, Wiadomość historyczna, s. 6. 66 A. Fluda-Krokos, Nazwy roślin, s. 560. 67 Z. Leszczyński, O słownictwie polskiej wersji, s. 160. 68 A. Bochnakowa, „Nouveau grand dictionnaire, s. 79. 69 Ibidem, s. 81. Por. też: Eadem, Le „Nouveau grand, s. 79 i n. 244 Ryszard Mączyński Z zachowanego kontraktu wynika bowiem ponad wszelką wątpliwość, że to Antonina z Zahorowskich Zamoyska wskazała francusko-łaciński słownik Daneta. Rola Dymitra Franciszka Koli miała się ograniczyć do sprawnego wykonania zlecenia możnej magnatki. To nie Kola podejmował decyzje, lecz zostały mu one w dość stanowczy sposób narzucone. Inicjatywa wydania nie była inicjatywą pijarów, lecz wyszła spoza zakonu. Nawet edycja, na której winien się oprzeć pijar, opracowując polskie dopełnienie dykcjonarza, została wyraźnie określona w kontrakcie – to druk opublikowany w Amsterdamie w 1710 r. Zatem i w tym przypadku należałoby sprostować starsze – nazbyt pochopne, a podawane bez cienia wątpliwości – orzeczenie Anny Bochnakowej: „Wydanie pod tytułem Grand dictionnaire françois et latin, które stało się podstawą słownika francusko-łacińsko-polskiego, pochodziło z roku 1735”70. Lub też jednoznacznie potwierdzić nowsze – wysuwane wszakże jako ostrożna hipoteza – domniemanie tejże badaczki, wywiedzione z analizy porównawczej zasobu leksykalnego poszczególnych edycji dykcjonarza Daneta, o przygotowaniu spolszczonej wersji wedle druku amsterdamskiego71. A więc nieuzasadnione jest, by na podstawie wyboru dykcjonarza Daneta (wielokrotnie wznawianego i będącego podówczas w powszechnym użyciu) wyciągać zbyt daleko idące wnioski na temat nowoczesności leksykograficznego warsztatu Koli, gdyż owa decyzja nie musiała być podyktowana jego osobistymi upodobaniami. I jeszcze kwestia ostatnia, powtarzana na różne sposoby przez filologów: głębokie przekonanie, że „nowy wielki dykcjonarz francuski, łaciński i polski wydany w Warszawie przeznaczony był do użytku szkół pijarskich”72. Czy też konstatacje w rodzaju tej sformułowanej przez Agnieszkę Fludę-Krokos: „możliwy powód wydania słownika z częścią polskojęzyczną wynikał z zapotrzebowania na tego typu wydawnictwo w szkołach pijarskich”73. Stwierdzenia to zupełnie gołosłowne. W tym zresztą przypadku wystarczyło sięgnąć do źródeł publikowanych – Ordynacji wizytacji apostolskiej dla polskiej prowincji Szkół Pobożnych (1753–1754), gdzie wymieniano książki zalecane do edukacji młodzieży74. O słowniku Daneta – mimo tego nawet, że autorem spolszczenia francuskiego dzieła był pijar, który znaczną część życia spędził w kolegium warszawskim – nie ma ani słowa. Zachowany kontrakt wyraźnie dowodzi, że zakonnicy Scholarum Piarum – zgodnie zresztą z obowiązującymi w ich stołecznej drukarni zasadami – zawarowali sobie obowiązkowe egzemplarze biblioteczne, lecz warto pamiętać, iż z bibliotek zakonnych nie mieli prawa korzystać pijarscy uczniowie75. Wydaje się więc, że w istocie chodziło o „pożytek publiczny”, a edycję dykcjo70 Eadem, „Nouveau grand dictionnaire, s. 74. 71 Eadem, Le „Nouveau grand, s. 28, 127 i n. 72 Eadem, „Nouveau grand dictionnaire, s. 74. Podobne sugestie padały już wcześniej, por. np.: S. Urbań- czyk, Polskie słowniki, s. 294. 73 A. Fluda-Krokos, Nazwy roślin, s. 560. 74 Ordynacje wizytacji apostolskiej dla polskiej prowincji Szkół Pobożnych, [w:] S. Konarski, Pisma pedagogiczne, s. 349 i n. 75 Szerzej problematykę dostępności poszczególnych zakonnych księgozbiorów omówił: R. Mączyński, Warszawskie biblioteki, s. 97 i n. Jak pijarzy dykcjonarz Daneta wydawali (czyli o pożytku sięgania do źródeł) 245 narza Daneta przygotowano przede wszystkim z myślą o kręgu możnych odbiorców w Rzeczypospolitej, dla których język francuski był językiem pierwszym i najważniejszym. Nie miał natomiast ów słownik żadnego bezpośredniego zastosowania w szkolnej edukacji, gdzie dopiero uczono podstaw francuskiej mowy76. Taki oto może być pożytek z sięgania do źródeł... 76 Zasobność typowej biblioteki uczniowskiej pozwala ocenić zachowany pijarski katalog z Łowicza: APij Kraków, sygn. Col. Lov. 18, Inwentarz biblioteki, muzeum i wszelkiej szkolnej własności. 1817, s. 23 i n. Pośród wymienionych w nim książek „do języka francuskiego” próżno jednak byłoby szukać dykcjonarza Daneta. 246 Ryszard Mączyński Aneks Kontrakt na wydanie dykcjonarza Daneta zawarty 18 VII 1741 r. między ordynatową Antoniną z Zahorowskich Zamoyską a rektorem kolegium warszawskiego pijarów Dymitrem Franciszkiem Kolą77 Między mną, Antoniną z Zahorowskich Zamoyską, ordynatową, z jednej, a Przewielebnym w Bogu Jegomością Księdzem Dymitrem Franciszkiem Kollą, Scholarum Piarum rektorem natenczas i całym tychże Wielebnych Księży Scholarum Piarum warszawskiego collegium, z drugiej strony, stawa w roku teraźniejszym tysiącznym siedemsetnym czterdziestym pierwszym kontrakt w niżej opisanych punktach i kondycjach, to jest: Ja, ordynatowa, dla pożytku publicznego łożyć chcę koszt na przetłumaczenie i przedrukowanie dykcjonarza francuskiego autora Daneta wydanego w roku tysiąc siedemsetnym dziesiątym w Amsterdamie, na co i sam ten dykcjonarz zostawuje z łacińskim jak jest językiem i przydaniem polskiego destynuję i naznaczam według umówienia się i postanowienia z wyż[ej] wyrażonym Jegomością Księdzem Rektorem tak za druk, jako i na papier i inne ekspensa ze skarbu mego sumę czternaście tysięcy złotych polskich, rachując czerwony złoty po złotych osiemnastu z pełna, którą wypłacić takowym kazać mam sposobem, to jest teraz zaraz na skupienie i sprowadzenie papieru połowę, to jest ryz trzysta daję złotych polskich trzy tysiące czterysta, drugą takowąż połowę po wydrukowaniu połowy książki oddać i wyliczyć deklaruję, na drukarnię zaś według postanowienia i umowy należeć będzie złotych polskich siedem tysięcy dwieście, na to zaraz oddaję część czwartą złotych polskich tysiąc osiemset po wydrukowaniu pierwszej części, jakich ma być cztery, na drugą część tyleż oddać powinnam, co i dalej na wydrukowanie trzeciej i czwartej części wypłacić deklaruję, tak ażeby złotych polskich siedem tysięcy dwieście wynosiło, a wraz z powyższym co i na papier złączywszy czternaście tysięcy złotych polskich, a to na charaktery rachując od egzemplarzy pięćset arkuszy trzechset po złotych polskich dwudziestu jednym każdy, a od drugich pięćset egzemplarzy po złotych trzy polskich każdy i inne ekspensa, jako też i na papier według obrachowania i postanowienia uczynionego, a to na egzemplarzy tysiąc, wszystkie na papierze klejonym według wielkości miary na marginesy, jako próba wydana z drukarni pokazuje, na każdej kolumnie wierszy osiemdziesiąt rachując, waruję i to sobie, ażebym do żadnych inszych najmniejszych ekspens nie była pociągana ani więcej ode mnie jakimkolwiek pretekstem pretendowano nad wzwyż wyrażoną i umówioną sumę, prócz co za podjętą pracę Jegomości Księdzu Rektorowi osobno talarów sto pięćdziesiąt dwiema ratami odliczyć obliguję się, pierwszą połowę przy połowie książki, drugą przy dokończeniu a dla punktualniejszego wypłacenia sumy każdy arkusz, który z druku wynidzie, ma być mi zaraz przez pocztę przysłany, co mię o czasie posyłania pieniędzy informować będzie. 77 APij Kraków, sygn. RAC 10, Dokumenty dotyczące pijarów warszawskich, dok. 6. Jak pijarzy dykcjonarz Daneta wydawali (czyli o pożytku sięgania do źródeł) 247 Ja zaś, Dymitr Franciszek Kolla, Scholarum Piarum rektor, deklaruję wszelką pilność, atencję, tak w doskonałym przetłumaczeniu, jak w najpiękniejszym wydrukowaniu i w pospieszeniu tej roboty, aby najmniej dwa arkusze co tydzień z korektami należytymi z prasy wychodziły, osobliwszego zecera i presera na to destynując i do żadnej inszej w drukarni roboty onych nie odrywając, aby szczególnie tej pilnowali, a że koszt wszystek znaczny na tę książkę łoży Jaśnie Wielmożna Jejmość Pani Ordynatowa, tedy wymawia sobie, ja ją upewniam i asekuruję, że nad te tysiąc i sześć egzemplarzy, na które to sześć osobno papieru pocztowego [h]olenderskiego Jaśnie Wielmożna ryz cztery przysłać deklaruje, drukarnia żadnej przykładki czynić nie będzie i nikomu nie pozwoli, prócz egzemplarzy dwudziestu dla bibliotek prowincji całej, te wszystkie tysiąc i sześć egzemplarzy doskonale i zupełnie zakończone i oddane Jaśnie Wielmożnej Jejmości Pani Zamoyskiej, ordynatowej, zbyć mają bez wszelkiej pretensji, prócz powyższej wyż[ej] wyrażonej sumy, czego wszystkiego inspekcję, dyrekcję, efektucję i ze wszelką dyspozycją i ekspensą ja, wyż[ej] wyrażony rektor Scholarum Piarum, za obligację wyż[ej] wyrażonej książki przyjmuję i biorę na siebie zupełnie dotrzymanie w każdym punkcie, asekurując i upewniając i że jako najprędzej to opus zakończone ma być, co dla pewności i bezpieczeństwa obiedwie strony podpisują i pieczęciami własnymi stwierdzają. Działo się w Warszawie dnia osiemnastego miesiąca Iulii roku tysiącznego siedemsetnego czterdziestego pierwszego. [Podpis:] Antonina Zamoyska. [Dopisek:] Bardzo proszę, by więcej nad wyrażone egzemplarze żadnego nie drukowano. [Poniżej: pieczęć lakowa z herbem Korczak] 248 Ryszard Mączyński Ryszard Mączyński Katedra Historii Sztuki i Kultury Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 219–251 Jak pijarzy dykcjonarz Daneta wydawali (czyli o pożytku sięgania do źródeł) Streszczenie W latach 1743–1745 ukazało się w warszawskiej drukarni pijarów niezwykle pożyteczne dzieło, opatrzone podwójnym tytułem: Nouveau grand dictionnaire de M. l’Abbé Danet, françois, latin et polonois, enrichi des meilleures façons de parler, avec des notes de critique et de grammaire sur ces trois langues [...] imprimé = Nowy wielki dykcjonarz JMci X. Daneta, opata, francuski, łaciński i polski, obfitujący w najlepsze sposoby mówienia, z obserwacjami krytyki i gramatyki w każdym z tych trzech języków [...] wydany. Obszerny ów słownik (dwa tomy, liczące ponad tysiąc stron w formacie folio, zawierają około 50 tys. haseł głównych i pobocznych) w sposób oczywisty stanowił najważniejsze kompendium lingwistycznej wiedzy Polaka aspirującego w wieku oświecenia do górnej sfery warstwy szlacheckiej – magnaterii. Niejednokrotnie też później stawał się przedmiotem zainteresowania filologów, jako że gromadzi niezwykle obszerny materiał do badań leksykalnych. Powierzchowna jednak wiedza na temat okoliczności powstania warszawskiej edycji sprawiała, iż często wysnuwano bardzo pochopne wnioski natury ogólnej, dotyczące czy to leksykograficznego nowatorstwa autora polskiego dopełnienia, czy to rzeczywistych intencji wydania tego znaczącego dzieła. W archiwum księży pijarów w Krakowie udało się odnaleźć kontrakt zawarty 18 VII 1741 r. na wydrukowanie polskiej wersji dykcjonarza Daneta, który ujawnia, jak przebiegały prace wydawnicze, i jednoznacznie rozstrzyga wszystkie pojawiające się w dotychczasowej literaturze przedmiotu dylematy. Autorem oryginalnego dzieła był francuski duchowny specjalizujący się w leksykografii – Pierre Danet (1640–1709), opat kanoników regularnych w Saint-Nicolas-du-Pré w Verdun. Inicjatorką spolszczenia i wydania słownika, a jednocześnie możnym nakładcą finansującym całe przedsięwzięcie, była ordynatowa Antonina z Zahorowskich Zamoyska († 1747). Dopełnienia francuskiego dzieła trzecim, ojczystym językiem i następnie czuwania nad całym procesem edytorskim podjął się – na jej zlecenie – pijar Dymitr Franciszek Kola (1699–1766), uprawiający twórczość literacką, oryginalną i translatorską, sprawujący też podówczas funkcję rektora warszawskiego Collegium Regium. W świetle zachowanej umowy rola Zamoyskiej okazuje się kluczowa, wskazała ona nawet konkretną wersję dykcjonarza Daneta, na której winien był oprzeć się Kola – wydanie amsterdamskie z 1710 r. W kontrakcie określono rozmaite szczegóły dotyczące planowanego dzieła. Miało być drukowane „na papierze klejonym”, z odpowiednią „miarą na marginesy”, „na każdej kolumnie wierszy osiemdziesiąt rachując”, po czym – by nie zaistniała żadna wątpliwość – dodawano: „jako próba wydana z drukarni pokazuje”. Nie doprecyzowano w umowie tego, co z reguły jest jej niezbywalnym elementem – terminu ukończenia prac. Poprzestano na ogólnej deklaracji, że powinny być sfinalizowane „jako najprędzej”; najpewniej wynikało to z trudności oszacowania szybkości uzupełnienia słownika językiem polskim. Daty spisania umowy i druku obu tomów układają się w wyrazisty, regularny cykl: 1741 – 1743 – 1745, dowodząc, że przygotowanie jednego tomu dykcjonarza trwało dwa lata. Szybkość, jak na zakres zamierzenia, była więc imponująca. Bardzo precyzyjnie natomiast w kontrakcie określono nakład dykcjonarza. Nie był on mały – wynosił tysiąc egzemplarzy przeznaczonych do sprzedaży (do tego dochodziły jeszcze egzemplarze niesprzedażne: sześć sztuk dla Zamoyskiej oraz 20 sztuk dla bibliotek pijarskich). Oszacowano go zatem odważnie, gdyż książki naukowe u zarania polskiego oświecenia zyskiwały nakłady rzędu 300 egzemplarzy, a dopiero u jego schyłku zaczęły sięgać takiej właśnie liczby. W umowie określono też konkretne kwoty i wskazano terminy, w jakich powinny być wypłacane. Całość wydatków, które miała ponieść Zamoyska, opiewała na 15 200 złp, w tym honorarium Koli za wykonanie spolszczenia dzieła wynosiło 1200 złp, a resztę podanej sumy stanowiły koszty papieru i druku. W „Kurierze Polskim” dwukrotnie ukazały się ogłoszenia informujące o wydaniu francusko-łacińsko-polskiego słownika Daneta i możliwości nabycia go. Podano w nich ceny obu tomów – pierwszy kosztował 18 złp, drugi – 20 złp (za woluminy nieoprawne). Dystrybucję dykcjonarza Zamoyska powierzyła jednak nie pijarom, lecz konkurencyjnemu wobec nich zakonowi jezuitów, z którym również utrzymywała bliskie kontakty. Sprzedażą zajęli się jezuici koronni w ich rezydencji przy ul. Senatorskiej w War- Jak pijarzy dykcjonarz Daneta wydawali (czyli o pożytku sięgania do źródeł) 249 szawie, zarządzanej przez superiora Michała Obrębskiego. Znając kwotę wyasygnowaną na wydanie słownika Daneta i wysokość jego nakładu, daje się wyliczyć koszt wyprodukowania pojedynczego woluminu – 15 złp i 6 gr. Znając zaś cenę każdego z tomów, można oszacować, iż po sprzedaży całego nakładu łączny dochód wyniósł 7600 złp (choć należałoby od niego jeszcze odjąć prowizję, jaką za usługi dystrybucyjne najpewniej pobrali jezuici). Trzeba zatem stwierdzić, że Zamoyska odzyskała swój wkład finansowy, a nawet zarobiła na wyasygnowaniu funduszu na edycję dykcjonarza, choć z pewnością nie był to zysk szybki. Zachowany kontrakt rozwiewa rozmaite wątpliwości wysuwane przez dotychczasowych badaczy. W sposób jednoznaczny określa osoby bezpośrednio zaangażowane w polskie wydanie francuskiego dzieła. Jest pewne, że inicjatorką przedsięwzięcia, w całości też je finansującą, była Antonina z Zahorowskich Zamoyska. Jest również pewne, iż autorem polskiego dopełnienia, czuwającym zarazem nad procesem edycji, był pijar Dymitr Franciszek Kola. Z kolei zupełnie nieuzasadnione jest, by na podstawie wyboru dykcjonarza Daneta (wielokrotnie wznawianego i powszechnego w użyciu) wyciągać zbyt daleko idące wnioski na temat nowoczesności Koli jako leksykografa, gdyż nie była to jego decyzja, lecz spełniał on jedynie wolę możnej protektorki. I jeszcze kwestia ostatnia, powtarzana na różne sposoby przez filologów – głębokie przekonanie, że wydrukowany przez pijarów słownik był przeznaczony do użytku w prowadzonych przez nich szkołach. Stwierdzenie to najzupełniej błędne, gdyż nigdy nie został wymieniony pośród podręczników zalecanych do edukacji młodzieży. Nie może też świadczyć o tym jego obecność w pijarskich bibliotekach, skoro nie mieli z nich prawa korzystać uczniowie. W istocie więc chodziło o „pożytek publiczny”, a spolszczoną edycję słownika Daneta przygotowano przede wszystkim z myślą o kręgu możnych odbiorców w Rzeczypospolitej, dla których język francuski był językiem pierwszym i najważniejszym. Słowa kluczowe Pierre Danet, Antonina z Zahorowskich Zamoyska, Dymitr Franciszek Kola, pijarzy, słownik wielojęzyczny, leksykografia, kontrakt wydawniczy, edytorstwo 250 Ryszard Mączyński Ryszard Mączyński Department of the History of the Art and Culture Nicolaus Copernicus University of Toruń Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, p. 219–251 How the Piarists issued the dictionary of Danet (about the benefit of using sources) Summary In 1743-1745 in Warsaw Piarists printing house was published an extremely useful work bearing two titles: Nouveau grand dictionnaire de M. l’Abbé Danet, françois, latin et polonois, enrichi des meilleures façons de parler, avec des notes de critique et de grammaire sur ces trois langues [...] imprimé = Nowy wielki dykcjonarz JMci X. Daneta, opata, francuski, łaciński i polski, obfitujący w najlepsze sposoby mówienia, z obserwacjami krytyki i gramatyki w każdym z tych trzech języków [...] wydany (The new great dictionary of Priest Danet, the abbot, French, Latin, and Polish, abounding with the best ways of speaking, with the observations of criticism and grammar in each of these three languages [...] released). An extensive lexicon (two volumes, with more than a thousand pages in folio format, containing about 50 thousand main and secondary terms) was clearly the most important compendium of linguistic knowledge of the Pole aspiring to the upper speheres of nobility in the age of enlightenment – magnates. Many times it became a later subject of interest to philologists, as it collects a very comprehensive lexical material for research. However, the superficial knowledge about the circumstances of the Warsaw edition emerging caused that very often a hasty general conclusions were drawn, regarding its lexical innovation of the author of Polish supplementation or the real intentions of publishing of this important work. In the archive of Piarists priests in Cracow one can find the contract signed on 18th July 1741 for printing the Polish version of the Danet dictionary, which reveals how the editorial works were conducted, and unambigously resolves all, appearing in the current literature on the subject, dillemmas. The author of the original work was the French cleric specializing in lexicography – Pierre Danet (1640-1709), the abbot of Regular Canons in Saint-Nicolas-du-Pré in Verdun. The initiator of the Polonization and release of the dictionary, and in the same time the potent incurring the expenses was the wife of the entailer, Antonina Zamoyska Zahorowska († 1747). The complementation of the French work with a third, native language was performed –at her order– by Piarist Dymitr Franciszek Kola (1699-1766), cultivating literary creation, original and translatorical, holding at that time the position of the rector of Warsaw Collegium Regium. In the light of the preserved agreement, the role of Zamoyska turns out to be crucial, she has even indicated the particular version of the Danet dictionary on which Kola should rely – Amsterdam edition from 1710. The contract specified various details concerning the planned work. It was to be printed on ”the dressed paper” with appropriate ”measure of the margins”, ”for each column eigthy lines counting”, and then –to avoid any doubts– it was added ”as the trial issued from the printing house indicates”. It was not precised in the contract, what is usually its inalienable element – the time needed for completion. There is only a general statement that it should be finalized ”as soon as possible”; most likely due to the difficulty in estimating the time of completing the dictionary with the Polish language. The dates of the agreement and printing of both volumes are making a clear, regular cycle – 1741 – 1743 – 1745, demonstrating that preparing one volume of the dictionary lasted two years. The rate for this range of plans was impressive. The contract, however, very precisely specified the print run of the dictionary. It was not very small – it contained 1000 copies for sale (additionally, there were copies not for sale: six copies for Zamoyska and 20 copies for Piarists’ libraries). Therefore, it was estimated bravely, as the scientific books at the beginning of Polish Enlightenment gained editions counting 300 copies and only at the end they started to reach such number. The agreement described also specific amounts of money and indicated dates, in which they should be paid. The total expenditure incurred by Zamoyska amounted 15,200 zlotys, including the 1,200 zlotys fee for Kola for completing the polonization of the work, and the rest of the given sum, which were costs of the paper and printing. Jak pijarzy dykcjonarz Daneta wydawali (czyli o pożytku sięgania do źródeł) 251 In ”Kurier Polski” (”Polish Courier”) the ads informing about the issuing of French-Latin-Polish dictionary of Danet and possibility of purchasing it appeared twice. There were given the prices for two volumes –first cost 18 zlotys, and the second one– 20 zlotys (for unframed volumes). The distribution, however, was not given to Piarists, but to the competing against them the Order of Jesuits, with whom Zamoyska also maintained close relations. The sale was led by Jesuits in their residence, governed by the superior Michał Obrębski, on Senatorska street in Warsaw. Knowing the amount assigned for issuing the Danet dictionary, the cost of individual volume can be calculated – 15 zlotys and 6 gr. Knowing the amount of each of the volumes it can be estimated that after selling the entire run, the total revenue received was 7,600 zlotys (although there should be deducted a commission, which the Jesuits most likely took for their distribution services). It must therefore be concluded that Zamoyska regained her financial contribution, and even earned on the assigning founds for the dictionary edition, although it was not a quick profit. The preserved contract dispels doubts raised by the current researchers. It clearly indicates the people directly involved in the Polish edition of the French work. It is certain that the initiator of the project, and the founder as well, was Antonina Zahorowska Zamoyska. It is also certain that the author of the Polish supplement was the Piarist Dymitr Franciszek Kola. On the other hand, it is completely unjustified to draw too far-reaching conclusions about the modernity of Kola as the lexicographer, basing on the selection of the Danet dictionary, because it was not his choice – he only fulfilled the will of the mighty protector. And the last issue, repeated in different ways by philologists – a deep conviction, that printed by Piarists dictionary was intended for use in their schools. This statement is completely wrong, because it was never mentioned among the list of books recommended for youth education. The presence of the book in the Piarists libraries also cannot confirm that fact, since the students did not have the access to them. In fact, it was all about the ”public benefit”, and the polonized edition of the Danet dictionary was prepared primarily for the circle of wealthy consumers in the Republic, for which French language was the first and foremost. Keywords Pierre Danet, Antonina Zamoyska (née Zahorowska), Dymitr Franciszek Kola, Piarists, multilingual dictionary, lexicography, publishing contract, sources editing Beata Lorens Instytut Historii Uniwersytet Rzeszowski Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 253–269 Inwentarz biblioteki archimandrii bazyliańskiej w Uniowie z 1789 r.* Monaster bazyliański w Uniowie należał do najstarszych ośrodków monastycyzmu wschodniego na ziemiach ruskich późniejszej Rzeczypospolitej. Najdawniejsza zachowana o nim wzmianka źródłowa pochodzi z czasów jego fundacji przez księcia Teodora Olgierdowicza w 1395 r. 30 VII 1542 r. król Zygmunt I podniósł status monasteru do rangi archimandrii (opactwa). Według przyjętego wówczas statutu zwierzchnictwo duchowne nad nim sprawował prawosławny eparcha lwowski, który zatwierdzał archimandrytę wybranego przez czerńców, ale nie miał prawa dysponowania majątkiem monasteru. Pod koniec XVI i w pierwszej połowie XVII w. monasterem targały niepokoje związane ze sporami prawosławno-katolickimi na terenie eparchii lwowskiej, z napadami tatarskimi, powstaniami kozackimi i zajazdami szlacheckimi. Z kolei w drugiej połowie XVII w. wstrząsały nim konflikty wybuchające między archimandrytami a prawosławnymi eparchami lwowskimi (zwłaszcza Antonim Winnickim), których źródłem było zwierzchnictwo nad monasterem i jego majątkiem. Stabilizację przyniosły dopiero rządy archimandryty Warłaama Szeptyckiego, który jako pierwszy z mnichów uniowskich przyjął unię z Kościołem katolickim. Akt katolickiego wyznania wiary złożył najpierw potajemnie w Warszawie w 1681 r., otwarcie zaś jako przedstawiciel monasteru uniowskiego uczynił to we Lwowie 1 VII 1700 r.1 Dzięki archimandrycie Warłaamowi Szeptyckiemu, który w 1709 r. został eparchą lwowskim, monaster w Uniowie był 19 VIII 1711 r. miejscem soboru (czyli zjazdu) przedstawicieli monasterów bazyliańskich unickiej eparchii lwowskiej, na którym uchwalono mające w nich obowiązywać zasady życia monastycznego. Nie zostały * Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientific work financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016. 1 І. Мицько, Святоуспенська Лавра в Уневі (кинец XIII ст. – кинец XX ст.), Львів 1998, s. 9–33; Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 12, Warszawa 1892, s. 807. O Uniowie w okresie wojen prywatnych i zajazdów pisał W. Łoziński, Prawem i lewem. Obyczaje na Czerwonej Rusi w pierwszej połowie XVII wieku, oprac. J. Tazbir, Warszawa 2005, s. 355–356, 401–404. 254 Beata Lorens one jednak zatwierdzone przez Stolicę Apostolską2. W 1739 r. Uniów wszedł w skład kongregacji zakonnej skupiającej monastery bazyliańskie z ziem ruskich Rzeczypospolitej; w 1743 r., na kapitule w Dubnie, utworzyła ona wraz z litewską kongregacją Trójcy Świętej jeden zakon – Ordo Sancti Basilii Magni Ruthenorum, złożony z dwóch prowincji, litewskiej i koronnej3. W drugiej połowie XVIII w. monaster w Uniowie był jedną z czterech archimandrii w prowincji koronnej (pozostałe znajdowały się w Owruczu, Mielcach i Żółkwi). Słynął jako ośrodek kultu maryjnego oraz centrum życia kulturalnego ze względu na działającą przy nim drukarnię. Uruchomiono ją jeszcze w XVII w., ale jej działalność zamarła pod koniec tego stulecia i dopiero w 1732 r. archimandryta Atanazy Szeptycki doprowadził do jej ponownego uruchomienia. Typografia uniowska specjalizowała się w drukowaniu ksiąg liturgicznych, statutów bractw, listów pasterskich eparchów. Jednak monopolistyczna pozycja drukarni Bractwa Stauropigialnego we Lwowie nie pozwoliła na rozszerzenie jej działalności. Po 1771 r. warsztat drukarski został odsprzedany, najprawdopodobniej typografii monasteru w Poczajowie4. W lipcu i sierpniu 1776 r. monaster w Uniowie był miejscem obrad kapituły prowincjalnej. W latach 60. i 70. XVIII w. prowadzono tu wewnętrzne studia zakonne w zakresie retoryki, języka greckiego i filozofii5. Funkcjonowanie archimandrii uniowskiej zostało zagrożone po przeprowadzeniu w 1772 r. rozbioru ziem Rzeczypospolitej, w którego wyniku Uniów znalazł się w granicach monarchii habsburskiej. Decyzją cesarza Józefa II archimandria znalazła się wśród klasztorów przeznaczonych do kasaty. Dekret w tej sprawie, datowany na 8 IX 1787 r., został wysłany z Wiednia do Gubernium Galicji we Lwowie. Jednak ze względu na konieczność utrzymania zakonników i przewidywany niewielki dochód finansowy ze skasowanego majątku kasatę archimandrii uniowskiej opóźniono do śmierci ówczesnego archimandryty, Onufrego Bratkowskiego, która nastąpiła 15 II 1790 r. Przygotowując się do kasaty, władze gubernialne już w 1789 r. zaczęły szacować wartość jej majątku. 10 IV 1790 r. gubernator Józef Brygido wysłał do Wiednia informację o redukcji, czyli kasacie, archimandrii w Uniowie6. Monaster uniowski do połowy XVII w. słynął jako znaczący ośrodek gromadzący księgi rękopiśmienne i drukowane. Tutaj w XVI w. znajdowało się skryptorium, gdzie 2 Артикулы или устави чина іноческаго, „Лавра”, 1999, 2, s. 41–46; М. Коссак, Шематизмъ провинціи св. Спасителя Чина св. Василія Великого въ Галиціи и короткій поглядъ на монастыри и на монашество руске отъ заведеня на Руси вѣры Христовои ажъ по нынѣшное время, Львов 1867, s. 262–264. 3 М. М. Ваврик, Нарис розвитку і стану Василіянського Чина XVII–XX ст. Топографічно-статистична розвідка (Analecta Ordinis Sancti Basilii Magni, series II, sectio I, vol. X), Рим 1979, s. 23–26. 4 І. Мицько, Святоуспенська Лавра, s. 37, 47, 56, 70–74; M. Pidłypczak-Majerowicz, Bazylianie w Koronie i na Litwie. Szkoły i książki w działalności zakonu (Acta Universitatis Wratislaviensis, 779), Warszawa-Wrocław 1986, s. 68–69. 5 І. Мицько, Святоуспенська Лавра, s. 40. 6 W. Chotkowski, Redukcje monasterów bazyliańskich w Galicji (Rozprawy Wydziału Historyczno-Filozoficznego – Polska Akademia Umiejętności, seria 2, 38), Kraków 1922, s. 11, 17–19. 255 Inwentarz biblioteki archimandrii bazyliańskiej w Uniowie z 1789 r. miejscowi czerńcy przepisywali głównie księgi liturgiczne. Zbiory biblioteczne zasilali darami w postaci woluminów prawosławni eparchowie lwowscy i archimandryci uniowscy. Ponadto dzięki związkom z Bractwem Stauropigialnym we Lwowie czy Akademią Ostrogską trafiały do Uniowa druki wychodzące z typografii utrzymywanych przez te instytucje7. Niewiele wiadomo o zawartości biblioteki monasteru w XVII w. W 1611 r., w obawie przed rabunkiem, oddano na przechowanie w bezpieczne miejsce najcenniejsze przedmioty będące własnością archimandrii, w tym księgi. Z tej okazji sporządzono inwentarz „ksiąg greckich, słowiańskich, i łacińskich, polskich, kosztownych, oprawnych”, który nie zachował się8. Zawartość biblioteki znamy dzięki trzem zachowanym inwentarzom. Pierwszy z nich został sporządzony w związku z wizytacją monasteru przeprowadzoną 15 (4) X 1747 r. Protokół wizytacyjny zawiera opis zabudowań monasteru, cerkwi, pomieszczeń gospodarczych, biblioteki, utensyliów liturgicznych, wyposażenia kuchni i refektarza, dochodów rocznych oraz powinności poddanych9. Summariusz Xiąg klasztoru uniowskiego mieści informacje o księgach liturgicznych i chórowych oraz woluminach bibliotecznych pisanych i drukowanych w językach ruskim, polskim, łacińskim i włoskim10. Drugi sporządzony został w 1775 r. lub niewiele później (odnotowano Tabela 1. Liczba woluminów w bibliotece monasteru w Uniowie według inwentarzy z lat 1747 i 1775 Księgozbiór księgi cerkiewne księgi chórowe księgi rękopiśmienne księgi cyrylickie księgi polskie księgi łacińskie księgi włoskie Razem Liczba woluminów w 1747 r. 19 26 30 40 18 1 134 Liczba woluminów w 1775 r. 66 – – 24 20 15 2 127 Źródło: Візитація унівського монастиря 1747 р., „Лавра”, 1999, 3, s. 30–32. 7 І. Мицько, Історія Святоуспенської Лаври в Уневі, „Лавра”, 1998, 1, s. 17–18. 8 Архивъ Юго-Западной Россіи издаваемый коммиссіею для разбора древнихъ актовъ состоящей при Кіевскомъ, Подольскомъ и Волынскомъ Генералъ-Губернаторе, ч. 1, т. 10, Кіевъ 1904, nr CCXI, s. 519. 9 Візитація унівського монастиря 1747 р., „Лавра”, 1999, 3, s. 27–31; 4, s. 37–43. Opublikowana wizytacja przechowywana jest w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym Ukrainy we Lwowie (Центральний Державний Історичний Архів України у Львові, dalej: ЦДІАУ у Львові), f. 201, op. 4b, spr. 529, k. 38–42, 44–47v. Niestety, od kilku lat część opisów f. 201 nie jest udostępniana badaczom ze względu na ich porządkowanie. Inwentarze biblioteczne z Uniowa uwzględniła U. Paszkiewicz, Inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej do 1939 roku. Suplement 1 (Polskie Dziedzictwo Kulturalne, Seria B, Wspólne Dziedzictwo), Warszawa 2000, s. 214. 10 Візитація унівського монастиря 1747 р., „Лавра”, 1999, 3, s. 30–31; 4, s. 37–43. 256 Beata Lorens w nim książki uzyskane w 1775 r.). Wymienione w nim księgi podzielono na cerkiewne i biblioteczne oraz według języka (ruskie, polskie i łacińskie)11. W obu tych inwentarzach podawano przede wszystkim początek tytułu lub nazwisko autora, format oraz liczbę egzemplarzy. Niekiedy ograniczano się tylko do określenia stanu książki lub do podania języka, w jakim została wydrukowana, np. „małych książek w pergaminie podartych 2” lub „książek włoskich 2”. 18 III 1789 r. sporządzono kolejny inwentarz biblioteki uniowskiej. Został on dołączony do inwentarza głównego, zawierającego dane dotyczące majątku archimandrii, przygotowanego w listopadzie 1789 r. w związku z planowaną kasatą monasteru. Umieszczono go pod literą T, wśród szczegółowych specyfikacji majątku monasteru. Uwzględnia głównie księgi drukowane, które zostały spisane według formatów, przy czym 1 oznacza folio, ½ – 4o, ¼ – 8o, a 1/8 – 12o. W porównaniu z wcześniejszymi inwentarzami ten zawiera znacznie więcej informacji, np. miejsce i rok wydania. Podano w nim też wiele informacji skrótowych i nieścisłych, typowych dla tego typu źródeł. Tytuły druków są zapisane w skrócie, często ograniczano się do obiegowego określenia, np. „teologia moralna”. Zamiast autorów pojawiają się dane osób, którym dedykowano utwory, lub drukarzy. W 81% te braki i błędy udało się uzupełnić i poprawić. Księgi rękopiśmienne natomiast zostały potraktowane bardzo ogólnie: „manuskrypty w liczbie 20 o nieznacznej wartości”. Inwentarz odnotowuje 106 tytułów druków w 127 woluminach – niektóre tytuły były wielotomowe, inne biblioteka posiadała w kilku egzemplarzach, np. cztery egzemplarze Trebnika wydanego w Uniowie w 1744 r. Najstarszym drukiem wymienionym w inwentarzu jest traktat autorstwa holenderskiego biskupa Wilhelma Lindanusa zatytułowany Panoplia Evangelica, sive de verbo Dei evangelico libri quinque, wydany w Kolonii w 1563 r. Wśród druków zdecydowanie przeważają wydawnictwa XVIII-wieczne. W inwentarzu z 1789 r. zwraca uwagę wzrost, w porównaniu z inwentarzem z 1775 r., liczby ksiąg w językach łacińskim i włoskim. Mogły być własnością ostatniego z archimandrytów uniowskich, Onufrego Bratkowskiego, żyjącego w latach 1722–1790. Tabela 2. Druki biblioteki uniowskiej według stulecia wydania, inwentarz z 1789 r. Wiek wydania XVI XVII XVIII Liczba ksiąg 6 33 88 Źródło: ЦДІАУ у Львові, f. 146, op. 84, spr. 2067, k. 68–69v. 11 Матеріали до історії унівської бібліотеки, ibidem, 3, s. 32. Przechowywany jest w Dziale Rękopisów Muzeum Narodowego im. A. Szeptyckiego we Lwowie (Національний музей у Львові ім. А. Шептицького), rps 104, k. 9–11v. W chwili obecnej (październik 2012 r.) Dział Rękopisów nie udostępnia zbiorów z powodu remontu swojej siedziby. 257 Inwentarz biblioteki archimandrii bazyliańskiej w Uniowie z 1789 r. Studiował on filozofię i teologię w Kolegium Papieskim w Braniewie, a w latach 1772– 1776 był protoihumenem (prowincjałem) prowincji koronnej pw. Opieki NMP12. Tabela 3. Język druków biblioteki uniowskiej, inwentarz z 1789 r.13 Język łaciński polski cyrylica włoski francuski Liczba ksiąg 41 18 17 4 2 Źródło: ЦДІАУ у Львові, f. 146, op. 84, spr. 2067, k. 68–69v. W zbiorach uniowskich mało było publikacji wydanych w miejscowej drukarni. W katalogu odnotowano zaledwie dwa tytuły ksiąg drukowanych w uniowskiej typografii zakonnej. Najwięcej tomów pochodziło z drukarń działających w Wenecji. Kolejne miejsca należały już jednak do typografii funkcjonujących w południowo-wschodniej Rzeczypospolitej, związanych z instytucjami Cerkwi prawosławnej czy Kościoła unickiego, m.in.: drukarni Bractwa Stauropigialnego we Lwowie, Ławry Pieczerskiej w Kijowie (sześć tomów wydanych do czasu pozostawania Kijowa w granicach Rzeczypospolitej) czy bazyliańskiej drukarni w Poczajowie. Liczne książki wydane w zachodnioeuropejskich typografiach świadczą o związkach bazylianów z kulturą łacińską. Mogły one być przywożone do Uniowa przez bazylianów studiujących w Rzymie lub podróżujących tam w związku ze sprawami zakonu. Przeważają dzieła służące pracy teologicznej: różne wydania Biblii i jej komentarzy, zwłaszcza dotyczących Nowego Testamentu, dzieła z zakresu teologii, głównie moralnej, dogmatycznej i ascetycznej. Znajdziemy tu również dzieła z zakresu prawa kanonicznego i świeckiego, historii, retoryki, matematyki i geografii, a także księgi liturgiczne oraz zbiory reguł i konstytucji bazyliańskich. Wśród zbiorów kazań i mów przeważają dzieła kaznodziejów Kościoła rzymskokatolickiego. Homiletykę uprawianą przez bazylianów reprezentują tylko mowy przedstawiciela prowincji litewskiej, Porfirego Skarbka Ważyńskiego. Spisane w inwentarzu z 1789 r. książki biblioteki monasteru w Uniowie miały zostać przekazane Bibliotece Uniwersytetu Lwowskiego14. Wynikało to z wcześniejszych roz12 Lwowska Naukowa Narodowa Biblioteka Ukrainy im. W. Stefanyka (Львівська національна наукова бібліотека України імені В. Стефаника), f. 3, spr. 436, Cathalogus Alphabeticus Patrum et Fratrum Ordinis Sancti Basilii Magni in Provincia Polona..., t. 3, k. 48v. 13 Uwzględniono tylko zidentyfikowane druki. 14 ЦДІАУ у Львові, f. 146, op. 84, spr. 2067, k. 48. Inne miejsce, gdzie miały trafić zbiory biblioteki monasteru w Uniowie, zostało wymienione w krótkiej rozprawie В. Лаба, Нарис істoрії села Унів та Унівського монастиря від найдавніших часів до 1939 року, Львів 1997, s. 15–16. Według autora księgozbiór uniowski został przewieziony do monasteru w Buczaczu i tam spłonął w pożarze w 1865 r. Nie udało się jednak potwierdzić tej tezy w źródłach. 258 Beata Lorens Tabela 4. Miejsce wydania druków biblioteki uniowskiej, inwentarz z 1789 r. Miejsce druku Wenecja Lwów Poczajów Kijów Amsterdam Kraków Lipsk Frankfurt nad Menem Kolonia Rzym Uniów Antwerpia Lublin Czernichów Lyon Norymberga Ostróg Wilno Braniewo Florencja Przemyśl Wiedeń Bassani Berdyczów Drezno Kalisz Mediolan Ołomuniec Paryż Trewir Trnava Urbino Warszawa Würzburg Liczba tomów 16 13 9 8 6 6 6 5 5 5 5 4 4 3 3 3 3 3 2 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Liczba tytułów 15 9 7 6 6 6 5 4 4 5 2 1 4 3 2 2 1 3 2 2 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Źródło: ЦДІАУ у Львові, f. 146, op. 84, spr. 2067, k. 68–69v. porządzeń cesarskich, nakazujących przedstawianie inwentarzy bibliotek klasztornych bibliotekarzowi tej biblioteki, a następnie wysyłanie do niej książek ze skasowanych klasztorów. Tam były one sortowane; najcenniejsze egzemplarze przeznaczano dla Biblioteki Nadwornej w Wiedniu, duplikaty trafiały do seminarium generalnego Inwentarz biblioteki archimandrii bazyliańskiej w Uniowie z 1789 r. 259 we Lwowie i gimnazjów galicyjskich, a publikacje nieprzydatne w procesie edukacji były przeznaczane na licytację lub traktowane jak makulatura. W 1790 r. na aukcji publicznej przeprowadzonej przez Bibliotekę Uniwersytetu Lwowskiego wystawiono na sprzedaż 4935 woluminów15. Autorzy monografii Uniwersytetu Lwowskiego nie wymienili Uniowa wśród monasterów bazyliańskich skasowanych w latach 80. XVIII w., których zbiory trafiły do Biblioteki Uniwersyteckiej16. Mimo to źródła powstałe podczas likwidacji monasteru jednoznacznie wskazują Bibliotekę Uniwersytecką jako miejsce, gdzie wysłano jego księgozbiór. Poza tym zachowane egzemplarze ksiąg liturgicznych pochodzących z biblioteki monasteru w Uniowie noszą ekslibris Biblioteki Uniwersytetu Lwowskiego17. Zbiory uniowskie podzieliły los książek Biblioteki Uniwersyteckiej, której gmach w dniach 2–3 XI 1848 r. uległ pożarowi – z ponad 51 tys. woluminów uratowano tylko 13 tys.18 Inaczej potoczyły się losy tych woluminów, które trafiły do rąk prywatnych kolekcjonerów. W połowie XIX w. rezydujący w Uniowie metropolita Michał Lewicki zebrał kolekcję cyrylickich ksiąg rękopiśmiennych i drukowanych, wśród których znalazły się także woluminy należące wcześniej do biblioteki monasteru uniowskiego19. Kolekcja ta decyzją Lewickiego w 1858 r. stała się podstawą biblioteki metropolitalnej. Następca Lewickiego na tronie metropolitalnym, Andrzej Szeptycki, przekazał tę bibliotekę Muzeum Narodowemu we Lwowie, dlatego część spuścizny po bibliotece monasteru uniowskiego znajduje się dziś w Dziale Rękopisów Muzeum Narodowego im. A. Szeptyckiego we Lwowie. Pojedyncze rękopisy i starodruki z biblioteki uniowskiej znalazły się także w fondach Lwowskiej Narodowej Naukowej Biblioteki Ukrainy im. W. Stefanyka (Львівська національна наукова бібліотека України ім. В. Стефаника) oraz w Bibliotece Narodowej w Warszawie (w zespole Biblioteka Kapituły Greckokatolickiej w Przemyślu)20. 15 K. Reifenkugel, Biblioteka Uniwersytecka we Lwowie, „Przewodnik Naukowy i Literacki”, 1873, 3, s. 186– –187. 16 L. Finkel, Historya Uniwersytetu Lwowskiego do r. 1869, [w:] L. Finkel, S. Starzyński, Historya Uniwersytetu Lwowskiego, cz. 1, Lwów 1894, s. 121. Według autorów do biblioteki uniwersyteckiej trafiły książki z monasterów w Czortkowie, Łuce, Pitryczu, Skicie, Smolnicy, Spasie, Szczepłotach, Topolnicy, Trembowli, Zawałowie, Zbarażu. 17 Katalog druków cyrylickich XV–XVIII wieku w zbiorach Biblioteki Narodowej, oprac. Z. Żurawińska, Z. Jaroszewicz-Pieresławcew, Warszawa 2004, s. 56, 91–96. 18 L. Finkel, Historya Uniwersytetu Lwowskiego, s. 301. 19 І. Мицько, Святоуспенська Лавра, s. 62–65. W 1847 r. Andrzej Petruszewicz sporządził katalog cyrylickich rękopisów i ksiąg metropolity Lewickiego. Drugi inwentarz pochodził z 1858 r. 20 Матеріали до історії унівської бібліотеки, s. 34; Rękopisy cerkiewnosłowiańskie w Polsce. Katalog, oprac. A. Naumow, A. Kaszlej, Kraków 2004, s. 97, 139–140, 447–448; Katalog druków cyrylickich, s. 25–26. 260 Beata Lorens Aneks Catalogus Librorum paenes Monasterium P.P. Basilianorum in Uniow Reperibilium et quidem Źródło: ЦДІАУ у Львові, f. 146, op. 84, spr. 2067, Spisy, doniesienia i inne dokumenty o likwidacji monasteru w Uniowie w okręgu złoczowskim 1049–1790, k. 68–69v. Zachowano oryginalną pisownię. W celu ustalenia poprawnego zapisu bibliograficznego woluminów, podawanego w przypisie, skorzystano z dostępnych katalogów bibliotecznych (Biblioteka Jagiellońska, Biblioteka Narodowa, Biblioteka Kórnicka, Bibliotheca Apostolica Vaticana), Bibliografii polskiej Karola Estreichera oraz katalogów starodruków wydanych na Ukrainie autorstwa Jakima Zapaski i Jarosława Isajewi cza21. Publikacja: Матеріали до історії унівської бібліотеки, „Лавра”, 1999, 3, s. 33–34. Tekst opublikowany w czasopiśmie „Лавра” zawiera tylko wykaz woluminów z 1789 r. zapisanych w oryginalnej pisowni, bez ustalenia poprawnych danych dotyczących autorów i tytułów. Nro 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Nohmen Aucthoris Martinus Bialobrzyski22 Rudolphus Gotfried23 Antonius Diana24 Josephus Lengi25 Antonius Diana26 Anton Radywyloski27 Philipus Hartug28 Zacharias Kopystyński29 Philipus Hartung30 Nohmen Tituli Ostilla Ortodose Opus Politicus Resolutes Morales Poleante Resolutiones Morales Vinec Chrystow Conciones Besidi Nedielnia Conciones Impraessio Krakow Francfort Lugdun Venetia Lugdun Kijow Norimberg Kijow Norimberg Annus 1581 1682 1641 1645 1641 1688 1718 1624 1718 Forma 1 1 1 1 1 1 1 1 1 21 Я. Запаско, Я. Ісаєвич, Каталог стародруків виданих на Украиїні. Книга перша (1574–1700), Львів 1981; Iidem, Каталог стародруків виданих на Украиїні. Книга друга, ч. 1–2: (1701–1800), Львів 1984. 22 Marcin Białobrzeski, Postilla Ortodoxa to jest wykład świętych Ewanieliy niedzielnych i świąt uroczystych na cały rok..., w Krakowie 1581. 23 Rudolfus Gottfried Knichen, Opus politicum, Francofurti 1682. 24 Antoninus Diana, Resolutiones Morales, Lugduni [Lyon] 1641. 25 Josephius Langius, Flori Florilegii magni, seu polyantheae floribus..., Venetiis 1645. 26 Zob. przyp. 24. 27 Антоній Радивиловський, Вънец Христов, Київ 1688. 28 Philippus Hartug, Conciones in festa totus anni opus posthumum a pluribus magno cum desiderio expectatum, Norimbergae 1718. 29 Іоанн Златоуст, Бесіди на діяння святих апостолів, Київ 1624 (przedmowa Zachariasza Kopysteń skiego). 30 Zob. przyp. 28. Inwentarz biblioteki archimandrii bazyliańskiej w Uniowie z 1789 r. Nro 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. Nohmen Aucthoris Sanctus Basilius31 Kalista32 Sanctus Basilius33 Hieronim Strzelecki34 Petrus Skarga35 Mohyla36 Zacharius Kopystyński37 Stanropia38 Sanctus Basilius39 Joanes Maximowicz40 Stauropigia41 Samuil Mokryewicz42 Anton Witra43 Martinus Kromer44 Nohmen Tituli Nauki Kazania Nauki Simia Kazania Trebnik Besidi Apostoł Plakowistia Nauki Od Troycy Przeswię. Słuzebnik Wynohrad Biblia O Prawach 24. Wilchemus Lindanus45 Panopia Eccles. 25. 26. 46 Jacobus Woyko Stauropigia47 Kazania Słuzebnik Impraessio Ospog Kijow Ospog Poczajow Cracovia Kijow Kijow Lwow Ospog Clenichow Leopol Kijow Venetia Krakow Colonie Acpipine Cracovia Leopoli 261 Annus 1594 1637 1594 1772 1602 1646 1624 1722 1594 1707 1691 1697 1731 1611 Forma 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1563 1 1575 1691 1 1 31 Василій Великий, Книга о постничестві, Острог 1594. 32 Євангеліє учительне, Київ 1637 (kazania przypisywane Kalikstowi, patriarsze Konstantynopola). 33 Zob. przyp. 31. 34 Сімя слова божія, на ниві сердец человіческих сіяннаго..., Почаїв 1772. Hieronim Strzelecki to bazylianin, cenzor książek w eparchiach łuckiej i ostrogskiej. 35 Piotr Skarga, Kazania na niedziele i święta, Kraków 1602. 36 Требник, Київ 1646 (przedmowa metropolity Piotra Mohyły). 37 Zob. przyp. 29. 38 Najprawdopodobniej chodzi o Євангеліє, Львів 1722 (wydaną przez drukarnię Bractwa Stauropigialnego). 39 Zob. przyp. 31. 40 Іоан Максимович, Богородице диво, Чернігів 1707. 41 Служебник, Львів 1691 (wydany przez Bractwo Stauropigialne). 42 Cамоїл Мокрієвич, Виноград домовитом благим насажденный в немже наслъдник въков всъх бысть убіенный, Чернігів 1697 (nie odnotowano wydania kijowskiego). 43 Antoine Vitre, Augustin Lubin, Biblia Sacra Vulgatae, Venetiis 1731. 44 Marcin Kromer, O sprawach, dziejach i wszytkich inszych potocznościach koronnych polskich, Kraków 1611. 45 Wilhelmus Lindanus, Panoplia Evangelica, sive de verbo Dei evangelico libri quinque, Coloniae Agrippinae 1563. 46 Jakub Wujek, Postylle, cz. 3, Kraków 1575. 47 Zob. przyp. 41. 262 Nro 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. Nohmen Aucthoris Zacharias Kopystyński48 Christophorus Szemberg49 Mohyła50 Franciscus Luka51 Andreas Chrysostom52 Benedictus Chmieloski53 Chrystianus Mathias54 Joanes Venerony55 Stanislaus Szembell56 Joanes Venerony57 Benedictus Chmielowski58 Carolus Orlowski59 Mar. Rubczyński60 Joanes Czapski61 Carolus Nepo. Orlowski62 Herman Konohowicz63 Beata Lorens Nohmen Tituli Besidi Apostolat. Impraessio Kijow Annus 1624 Forma 1 Historia Pruska Brunsberg 1725 1 Słuzebnik Biblia Sacra Kijow Venetia 1659 1729 1 1 Mowy Nowe Ateny Teatr Historia Dictionarium Zebranie kazania Dictionarium Calisia Leopol Francfort Frankfurt Brunsberg Francfort 1702 1745 1705 1743 1726 1743 1 ½ ½ ½ ½ ½ Nowe Ateny Leopoli 1746 ½ Defensa Rekolekcye Orator Polony Defensa Nowy Zawit Leopoli Bordyle Varsovia Leopol Czenic. 1748 1762 1740 1748 1717 ½ ½ ½ ½ ½ 48 Zob. przyp. 29. 49 Johann Leo, Historia Prussiae sub fortunatissimis auspiciis celsissimi S.R.I. principis illustrissimi ac reverendissimi domini d. Christophori in Słupov Szembek, Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopi Varmiensis et Sambiensis, terrarum Prussiae praesidis..., Braniewo 1725. 50 Служебник, Київ 1659. 51 Nie udało się określić. 52 Andrzej Chryzostom Załuski, Mowy na radach i sejmach różnemi czasy miane, Kalisz 1702. 53 Benedykt Chmielowski, Nowe Ateny, cz. 1, Lwów 1745. 54 Christianus Matthias, Theatrum historicum theoretico-practicum in quo quatuor monarchiae, Francforti 1705. 55 Joannes Veneroni, Dictionarium Caesareum in quo Quatuor Principaliores Linguae Europae, Francforti 1743. 56 Stanisław Szembek, Zebranie kazań na Wielkanoc, Boże Narodzenie, Brunsberg 1726. 57 Zob. przyp. 55. 58 Benedykt Chmielowski, Nowe Ateny, cz. 2, Lwów 1746. 59 Karol Nepomucen Orłowski, Defensa biskupstwa y dyecezyi kiiowskiey rzetelnym opisaniem, z przydatkami nie ktoremi dla niey potrzebnemi..., Lwów 1748. 60 Marcin Rubczyński, Głos Pana kruszącego cedry libańskie czyli rekolekcje dla osób zakonnych, Berdyczów 1762. 61 Samuel Wysocki, Orator Polonus, Varsaviae 1740 (dzieło dedykowane skarbnikowi Janowi Czapskiemu). 62 Zob. przyp. 59. 63 Новий завіт, Чернігів 1717 (przedmowa i objaśnienia do Nowego Testamentu autorstwa archimandryty Hermana Kononowicza). Inwentarz biblioteki archimandrii bazyliańskiej w Uniowie z 1789 r. Nro 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. Nohmen Aucthoris Silvester Rudnicki64 Silvester Rudnicki65 Thomas Luccioni66 Joanes Maximowicz67 Francisscus Maria68 Andreas Fredro69 Mar. Ozaman70 Liborg Sinikalski71 Patritius Perusinus72 Josephus Bernardoni73 Franz Potestas74 Vestrius Barbianus75 Domini Ochio76 Clemens Papa77 Gasper Schollo78 Stanislaus Wiczowski79 Nicolaus Martinus80 Nohmen Tituli Bohoslowie Bohoslowie Veritatis Moral. Thatrum Institutionis Iuris Brudentia civilis Dictionar. Meten. Conciona Juris Civilis Conciones Examen Ecclesia. Biblia Nauki Obrona Religii Phisica curiosa Historia Praxis Criminalis Impraessio Poczakow Poczakow Mediolan Czerniecho. Venetia Leopol. Amster. Venetia Venetia Venetia Venetia Venetia Venetia Leopol Herbipol Olumunae Urbin 263 Annus 1776 1756 1702 1708 1741 1730 1691 1738 1733 1740 1760 1758 1735 1738 1667 1774 1738 Forma ½ ½ ½ ½ ½ ½ ½ ½ ½ ½ ½ ½ ½ ½ ½ ½ ½ 64 Антоіне Павел Гавриіл, Богословіє нравоучителноє..., т. 1, Почаїв 1776 (tłumaczenie z języka łacińskiego z przedmową eparchy Sylwestra Rudnickiego Lubienieckiego). 65 Богословія нравоучителная..., Почаїв 1756 (przedmowa eparchy Sylwestra Rudnickiego). 66 Thomas Luccioni de Bonifacio, Veritatis Moralis seu doctrinae probabilis investigatio, Milani 1702. 67 Іоан Максимович, Феатрон или позор нравоучительный..., Чернігів 1708. 68 Francesco Maria Gasparro, Institutionum iuris civilis, Venetiis 1741. 69 Andrzej Maksymilian Fredro, Vir Consilii, monitis Ethicorum nec non Prudentiae civilis praeludente..., Leopoli 1730. 70 Jacques Ozanam, Dictionnaire mathematique, ou idee generale des mathematiques..., Amsterdam 1691. 71 Nie udało się określić. 72 Nie udało się określić. 73 Giuseppe Bernardoni, Panegirici e discorsi..., Venetiis 1740. 74 Franciszek Erazm Preiss, Examen trinum ordinandorum, approbandorum et instituendorum..., Venetiis 1760. 75 Nie udało się określić. 76 Nie udało się określić. 77 Obrona religiey graeco-ruskiey z kościołem S. Rzymskim ziednoczoney na fundamencie Praw, Dekretów, Przywieleiow od Stolice S. Apostolskiey y Nayiasnieyszych Królow polskich nadanych, tudziesz Konstytucyi na różnych Seymach zaszłych, założona y na zaszczyt teyże Religiey światu polskiemu pokazana, Lwów 1738. Księgę rozpoczyna bulla Klemensa VIII. 78 Gaspar Schott, Physica curiosa sive mirabilit naturre et artis..., Herbipol [Würzburg] 1667. 79 Stanisław Kleczewski, Lechus historiae Polonae restituta..., Ołomuniec 1774. 80 Nicolaus Martini, Praxis criminalis ad theoricam accomadata..., Urbino 1738. 264 Nro 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. Beata Lorens Nohmen Aucthoris Joanes Veneroni81 Thom. Mlodianowski82 Mart. Kurzeniecki83 Athan. Szeptycki84 Jacobus Varaginus85 Jacobus Massenius86 Simon Maychrowicz87 Joann Piegaluge88 Anton Maretec89 Sumni Pontificii90 Rudolf Clusius91 Athanasi Szepticki92 Rudolfus Clussius93 Athanisius Szepticki94 Rudolf Gluczyk95 Joanes Babliste96 X. Nepeu97 Athanisius Szeptycki98 Nohmen Tituli Dictionarius Rozmyslania Nauk Evagel. Sobranie Przypad. Sermones Aurei Speculum Imagi Trwawoie albo Upad. Epistolae Orationes Bullae Sermones Trzebnik Sermones aurei Trzebnik Sermones Aurei Scientia Batar. Reflexie Trzebnik Impraessio Venetia Lublin Vilno Uniow Antoergie Colonie Ar. Leopol. Romae Lipsiae Poczajow Antverg. Uniow Antverpi Uniow Atverpie Francfort Lublinia Uniow Annus 1730 1669 1752 1732 1712 1681 1764 1732 1741 1767 1712 1744 1712 1744 1712 1607 [b.d.w.] 1744 Forma ½ ½ ½ ½ ¼ ¼ ¼ ¼ ¼ ¼ ¼ ¼ ¼ ¼ ¼ ¼ ¼ ¼ 81 Zob. przyp. 55 (inne wydanie). 82 Tomasz Młodzianowski, Rozmyślania albo lekcya duchowna..., Lublin 1669. 83 Marcin Kurzeniecki, Nauki z Ewangelii na niedziele i święta, Wilno 1752. 84 Собраніє припадков краткое и духовным особам потребноє..., Унів 1732. Unicki metropolita kijowski Atanazy Szeptycki wydał pozwolenie na druk. 85 Jacobus 1712. de Voragine, Rudolpus Clutius, Sermones aurei in dominicas et festa per annum..., Antwerpia 86 Jacobus Massenius, Speculum imaginum veritatis occultae..., Kolonia 1681. 87 Szymon Maychrowicz, Trwałość szczęśliwa królestw albo ich smutny upadek..., Lwów 1764. 88 Nie udało się określić. 89 Marcus Antonius Muretus, Orationes, epistolae et poemata..., Lipsk 1741. 90 Bullae et Brevia Summorum Pontificum Sacrarum Congregatione decreta..., Poczajów 1767. 91 Zob. przyp. 85. 92 Требник, Унів 1744. Unicki metropolita kijowski Atanazy Szeptycki wydał pozwolenie na druk. 93 Zob. przyp. 85. 94 Zob. przyp. 92. 95 Zob. przyp. 85. 96 Nie udało się określić. 97 Myśli albo reflexie chrześciańskie rozłożone na wszystkie dni całego roku przez [...] Franciszka Nepveu [...] językiem francuskim wydane, na polski zaś język przetłumaczone przez [...] Tomasza Perkowicza..., Lublin 1754 (3. wydanie). 98 Zob. przyp. 92. Inwentarz biblioteki archimandrii bazyliańskiej w Uniowie z 1789 r. Nro 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 95. Nohmen Aucthoris Josephus Rygier99 P. Virgillii100 Athana. Szeptycki101 Delarothe102 Joanes Barday103 Porf. Ważyński104 Thomas Bari105 Krzystof Szemberg106 Florian Jarosiewicz107 Protasi Neveraniuk108 Horacii Flacci109 Herni Busenban110 Prosper Lambertinus111 Prosper Lambertinus112 Paulus Centhner113 Vicentii Bruni114 Stanislaus Lochowski115 Summi Pontificiis116 Nohmen Tituli Princi. Iuris Eccle. Carmina Trzebnik Grama. Gab. Ger. Jcon Animor. Orationes Rethoricae Nauki Princi. Rethori. Ozdoba Kosciola Opera omnia Theologi Mor. Casus Conscientiae Casus Conscientiae Sumienie niesp. Meditationes Regulae Juris Bullae Breviae Impraessio Videbonae Tepnaviae Uniow Leibzig Dreznae Vilnae Poczajow Cracoviae Leopol. Lublin Lipsiae Coloniae Brzenisl Brzenisl Leopol. Coloniae Cracoviae Poczajow 265 Annus 1771 1719 1744 1742 1733 1773 1776 1714 1752 1744 1741 1701 1766 1766 1744 1700 1701 1767 Forma ¼ ¼ ¼ ¼ ¼ ¼ /8 1 /8 1 /8 1 /8 1 /8 1 /8 1 /8 1 /8 1 /8 1 /8 1 /8 1 /8 1 99 Paulus Josephus Riegger, Principia Iuris Ecclesiastici Germaniae..., Wiedeń 1771. 100 Publius Virgilius Maro, Opera, Trnava 1719. 101 Zob. przyp. 92. 102 Nie udało się określić. 103 Joannes Barclay, Icon Animorum..., Drezno 1733. 104 Porfiry Skarbek Ważyński, Orationum seu exercitationum oratoriarum, cz. 2, Wilno 1773. 105 Thomas Bari, Rethorica ecclesiastica, Poczajów 1776. 106 Krzysztof Szembek, Krótkie zebranie nauki chrześciańskiey..., Kraków 1714. 107 Florian Jaroszewicz, Principia Theologiae asceticae..., Lwów 1752. 108 Protazy Newerani, Ozdoba Kościoła katolickiego, to iest ceremonie..., Lublin 1747. K. Estreicher nie odnotował wydania z 1744 r. 109 Quintus Horatius Flaccus, Opera omnia, Lipsk 1741. 110 Hermann Busenbaum, Medulla theologiae moralis, Kolonia 1701. 111 Prosper Lambertini, Casus Conscientiae..., Przemyśl 1766. 112 Zob. przyp. 111. 113 Paweł Zehentner, Sumienie niespokojne albo sumienny mol grzesznika nieustannie dręczący..., Lwów 1744. 114 Vincentius Brunus, Meditationes, de vita et passione J. Christi..., Kolonia 1700. 115 Stanisław Łochowski, Regulae iuris loci communes forenses..., Kraków 1701. 116 Zob. przyp. 90. 266 Nro 96. 97. Nohmen Aucthoris Joanes Barclei117 P.P. Basilianorum118 98. 99. 100. 101. 102. 103. 104. 105. Diminius Decolon119 Ignatius Milczberg120 Joanes Bablista121 Jonnis Mansi122 Prothasis Neverasie123 De la Annoe124 Nie. Castelli125 Basyliunorum Poczajowie126 Jonnis127 Cesarette128 Franc. Skotte129 Basiliani Poczajow130 Card. Mazaryn131 Isidor Narsi132 Castelli133 106. 107. 108. 109. 110. 111. 112. Beata Lorens Nohmen Tituli Arienis Liber Summarius regulae od Basilian. Rethorica Praxis Geonietr. Magae Natur. Doctrina Moralis Ozdoba Kosciola Historia uvers. Comedia Methodus Missi Impraessio Noriberge Poczajow Annus 1724 1751 Forma Lubliniae Vienae Amsterdam Bassani Leopol. Amsterdam in Lipsia Poczajow 1763 1777 1664 1777 1739 1662 1740 1772 1 Comedia Opera Romana Ilineratio Constitutiones Doctrina Instructio confect. Comedia Amsterdam Romae Venetiae Poczajow Amsterdam Romae Lipsiae 1695 1664 1675 1772 1695 1730 1740 1 /8 1 /8 1 /8 /8 1 /8 1 /8 1 /8 1 /8 1 /8 1 /8 1 /8 /8 1 /8 1 /8 1 /8 1 /8 1 /8 1 117 Joannes Barclay, Argenis Figuris aeneis adillustrata, suffix clave, hoc est, nominum propriorum explicatione..., Norymberga 1724. 118 Summariusz regul świętego oyca naszego Bazylego Wielkiego..., Poczajów 1751. 119 Dominik Decolonia, De arte rethorica libri quinque, Lublin 1763. 120 Georgius Ignatius Mezburg, Praxis geometria ex principiis Geometriae deducta..., Wiedeń 1777. 121 Joannes Baptista Porta, Magiae Naturalis libri viginti, Amsterdam 1664. 122 Być może chodzi o tom dzieła Theologia moralis D. Alphonside Ligorio [...] una cum Joannis Dominici Mansi archiepiscopi Lucensis..., wydawanego w Bassano koło Wenecji w latach 70. XVIII w. 123 Protazy Newerani, Ozdoba Kościoła katolickiego, to iest ceremonie..., Lwów 1739. 124 Nie udało się określić. 125 Nicolo di Castelli, Le opere di G. B. P. di Moliere, Lipsk 1740. 126 Methodus peragendi misiones apostolicas in Provincia Polona..., Poczajów 1772. 127 Nie udało się określić. 128 Być może jest to Virginio Cesarini, Poesie liriche toscane, Roma 1664, lub Virginio Cesarini, Carmina, Roma 1664. 129 Franciscus Scotto, Itinerario overo nuova descrittione de’viaggi principali d’Italia, Venice 1675. 130 Constitutiones Capituli Basiliani generalis Brestae..., Poczajów 1772. 131 Nie udało się określić. 132 Nie udało się określić. 133 Zob. przyp. 125. Inwentarz biblioteki archimandrii bazyliańskiej w Uniowie z 1789 r. Nro 113. 114. 115. 116. 117. 118. 119. 120. 121. 122. 123. 124. 125. 126. 127. 128. Nohmen Aucthoris Nohmen Tituli Impraessio Carmina Lipsiae Cappio Prosk134 Nicol. Machiawel135 Discursus Venetia Burratyn136 Geografiae Romae Riccardi 137 Lexicon Florentiae Antonius Bulifan138 Geografiae Venetiae Scuremons139 Carmina Colloquae Valiere140 Praxis Parisii Laurentius Magaloth141 Littera familia Venetiae Fom. Froisieme142 Opera Lion Petrus Vanai143 Liber Sacer Venetiae Joannes Sendon144 Doctrina Chrin. Treviri Carbinelli145 Comedia Amsterdam Bolle D.O.R.O.146 Historia Car. 4ti Florentiae Paix147 Resp. Eccl. Brand. Vilne Lamberg148 Carmina Romae Diversa manuscripto nullius valoris in Numero 20 267 Annus 1740 1680 1684 1736 1691 1701 1671 1741 1703 1757 1701 1681 1740 1679 1702 Forma /8 1 /8 1 /8 1 /8 1 /8 1 /8 1 /8 1 /8 1 /8 1 /8 1 /8 1 /8 1 /8 1 /8 1 /8 1 134 Nie udało się określić. 135 Nicolai Machiavelli, Florentini Disputationum de Republica, quasi discursus..., Wenecja 1680. 136 Giuseppe Miselli, Il Burattino veridico, o vero Instruzzione generale per chi viaggia con la descrizzione dell’Europa [...] e con un’esatta cognitione delle monete piu utili [...] con la notizia d’alcune parole piu necessarie in varie parti d’Europa..., Roma 1684. 137 Nie udało się określić. 138 Nie udało się określić. 139 Nie udało się określić. 140 François 1671. de La Valière, Pratique et maxims de la Guerra, enseignant les charges des generaux..., Paryż 141 Nie udało się określić. 142 Nie udało się określić. 143 Nie udało się określić. 144 Nie udało się określić. 145 Nie udało się określić. 146 Nie udało się określić. 147 Nie udało się określić. 148 Nie udało się określić. 268 Beata Lorens Beata Lorens Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 253–269 Instytut Historii Uniwersytet Rzeszowski Inwentarz biblioteki archimandrii bazyliańskiej w Uniowie z 1789 r. Streszczenie Katalog ksiąg biblioteki bazyliańskiej archimandrii w Uniowie został sporządzony 18 III 1789 r. w związku z kasatą klasztoru przeprowadzoną w kwietniu 1790 r. w ramach akcji regulacji parafii prowadzonej w Galicji w czasach rządów cesarza Józefa II. Uwzględniał księgi drukowane, spisane według formatów. Wśród odnotowanych 127 tomów ksiąg drukowanych znalazło się 106 tytułów, gdyż niektóre książki publikowano w tomach lub biblioteka posiadała kilka egzemplarzy tego samego tytułu. Rękopisy przechowywane w bibliotece zakonnej, w liczbie 20, zostały ujęte pod wspólnym tytułem. Druki pochodziły z lat 1563–1777. Przeważały publikacje w językach łacińskim i polskim, na trzecim miejscu znalazły się księgi cyrylickie. Pod względem treści w księgozbiorze przeważały prace teologiczne i homiletyczne. Książki biblioteki uniowskiej trafiły do Biblioteki Uniwersytetu Lwowskiego, gdzie były sortowane: duplikaty trafiały do seminarium generalnego we Lwowie i gimnazjów galicyjskich, a publikacje nieprzydatne w procesie edukacji przeznaczano na licytację. Zbiory uniowskie włączone do Biblioteki Uniwersyteckiej najpewniej podzieliły los księgozbioru, który został w dużej części stracony podczas pożaru gmachu biblioteki w dniach 2–3 XI 1848 r. Słowa kluczowe bazylianie, Uniów, archimandria uniowska, biblioteka klasztorna, kasata, katalog ksiąg, inwentarz Inwentarz biblioteki archimandrii bazyliańskiej w Uniowie z 1789 r. Beata Lorens 269 Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, p. 253–269 Institute of History University of Rzeszów Inventory of the Basilian monastic library in Uniów from 1789 Summary The inventory from the Basilian monastic library in Uniów was created on 18 March 1789, which was connected with the dissolution of the monastery that took place in April, 1790 as a part of the regulation of a parish led in Galicia during the reign of the Emperor Joseph II. It included printed books, organized according to their formats. Among 127 printed volumes there were 106 titles, as some books had been published as a series of volumes or the library owned a few copies of the same title. The manuscripts stored in a monastic library, in a number of 20, were presented under one title. The prints date for the years 15631777. Publications in Latin and Polish dominated, on the third place there were Cyrillic books. As far as the content is concerned, what prevailed in the library were theological and homiletic works. The books from the library in Uniów were obtained by the Lviv University Library, where they were sorted: duplicates were given to the general seminary in Lviv and Galician gymnasiums, and publications useless in the process of education were put up for auction. The inventory from Uniów incorporated into the University Library probably shared the fate of the library collection, which was largely destroyed by the fire in the library building on 2-3 November 1848. Keywords Basilian monks, Univ (Ukraine), Univ Archimandria, monastery library, dissolution, catalogue of books, inventory Tadeusz M. Trajdos Instytut Historii PAN w Warszawie Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 271–277 O losach archiwaliów z klasztorów dominikańskich w Kamieńcu Podolskim i Smotryczu oraz o kilku wybranych archiwaliach, szczególnie Księdze Arcy-Bractwa Różańca Świętego* W 2004 r. prowadziłem dłuższą kwerendę w archiwach państwowych w Kamieńcu Podolskim i Płoskirowie (obecnie Chmielnicki) do prac nad dziejami Kościoła katolickiego na średniowiecznym Podolu. W zakresie tematyki zakonnej interesowały mnie pozostałości archiwalne po klasztorach mendykanckich – franciszkanów w Kamieńcu (przeniesionych już w 1787 r. do Gródka Podolskiego na życzenie króla Stanisława Augusta) oraz dominikanów w Kamieńcu, Smotryczu i Czerwonogrodzie. Z tego ostatniego klasztoru zakonnicy zostali wypędzeni po 1556 r. przez kalwińskiego posesora miejscowego starostwa niegrodowego. Późniejsze, nowożytne fundacje dla mendykantów, całkiem liczne w województwie podolskim, nie były już przedmiotem mojego zainteresowania. W trakcie poszukiwań notowałem, jakie rękopisy klasztorne zachowały się w tych dwóch archiwach państwowych. Bilans okazał się niewesoły. Klasztor w Smotryczu uległ kasacie już w 1832 r., klasztor w Kamieńcu zaś w 1843 r., chociaż kościół pozostawiono jako parafialny1. Budynek po klasztorze kamienieckim zajęło seminarium diecezjalne, ale tylko do 1866 r. Po likwidacji diecezji kamienieckiej w tymże 1866 r. władze rosyjskie przenosiły i komasowały ocalałe archiwalia. Część papierów dominikańskich wymieszano z dokumentacją archiwum diecezjalnego, a część dostała się do archiwum miejskiego. W przeciwieństwie do podolskich ksiąg grodzkich i ziemskich, wywiezionych w latach 1845–1846 do Kijowa, kamienieckie archiwum dominikańskie tam się nie dostało, co miałem okazję sprawdzić w czasie kwerendy w 2002 r. Rosjanie nie traktowali tych zbiorów jako instytucjonal* Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientific work financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the „National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016. 1 Por. Dr A. J. [Rolle], Zgromadzenia zakonne i kościoły w Kamieńcu, zniesione w ciągu ostatniego stulecia (1768–1868), „Przegląd Polski”, 7, 1872–1873, s. 108; Wołyniak [J. M. Giżycki], Zniesione kościoły i klasztory rzymsko-katolickie przez rząd rosyjski w XIX w. w diecezjach łuckiej, żytomierskiej i kamienieckiej, „Nova Polonia Sacra”, 1, 1928, s. 236, 246. Giżycki podaje rok 1842 jako datę kasaty klasztoru w Kamieńcu. Rok 1843 potwierdza E. Siecinskij, Gorod Kamieniec-Podolskij. Istoriczieskoje opisanije, Kijew 1895, s. 166, który posługiwał się rosyjskimi pismami urzędowymi. 272 Tadeusz M. Trajdos nej całości. Niektóre rękopisy jako „cenne pamiątki przeszłości” trafiły do biblioteki Muzeum Podolskiego Cerkiewnego Towarzystwa Historyczno-Archeologicznego2. Pewna część archiwaliów, ale tylko nowożytnych i tylko dotyczących instytucji zwierzchnich diecezji (acta episcopalia, consistorialia, officialia, resztka akt kapitulnych) została złożona około 1870 r. w konsystorzu biskupstwa żytomierskiego, w siedzibie ostatniej już wtedy diecezji katolickiej w „południowo-zachodniej Rosji”, ustanowionej na gruzach państwa polskiego3. Akta ciągłe konsystorza kamienieckiego obejmowały lata 1811–1867 i w myśl przepisów rosyjskich dotyczyły również zagadnień zakonnych, gdyż władza zaborcza nie uznawała egzempcji i natychmiast podporządkowała klasztory wszystkich reguł centralnej administracji biskupiej. W 1914 r. także archiwum żytomierskie uległo rozproszeniu, chociaż część akt i ksiąg rękopiśmiennych wróciła do Polski. Od 1915 r. w obawie przed inwazją państw centralnych Rosjanie wywozili archiwalia w głąb kraju. Pojedyncze kodeksy z archiwum biskupiego w Kamieńcu do tej pory pozostały w dalekiej Rosji. Miałem okazję przebadać jeden z nich, sumariusz dóbr biskupich sporządzony w drugiej połowie XVIII w., który spoczywa (pod fałszywym nagłówkiem) w... bibliotece Muzeum Historycznego w Riazaniu. Tą drogą rozchodziły się też w różnych kierunkach resztki z archiwów klasztornych w Kamieńcu i Smotryczu. Na szczęście część materiałów dotycząca klasztorów podolskich, ale sporządzona dla władz prowincji ruskiej zakonu, była przechowywana już w XVIII w. w siedzibie tej prowincji, czyli we Lwowie. Te akta w znacznej mierze ocalały, przewiezione po ostatniej wojnie do Krakowa, do Archiwum Polskiej Prowincji OO. Dominikanów lub do Biblioteki Kórnickiej albo zatrzymane w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym Ukrainy we Lwowie (Центральний державний історичний архів України у Львові, dawniej tzw. Archiwum Bernardyńskie). Dużo materiałów podolskich uratował w odpisach Aleksander Czołowski – są to kolekcje znajdujące się w Archiwum Głównym Akt Dawnych i we Lwowskiej Narodowej Naukowej Bibliotece Ukrainy im. W. Stefanyka (Львівська національна наукова бібліотека України ім. В. Стефаника). W tej ostatniej bibliotece profil „podolski” mają też zbiory Aleksandra Prusiewicza i Antoniego Rollego. W Bibliotece Narodowej w Warszawie zachował się cenny XVIII-wieczny rękopis (sygn. 5928) zawierający kopiariusz dokumentów klasztoru dominikańskiego w Kamieńcu Podolskim, niewątpliwie sporządzony w tamtejszym konwencie. W Kamieńcu Podolskim ocalał do dziś tylko jeden zabytek rękopiśmienny dotyczący przeszłości dominikańskiej, za to doniosłej wartości poznawczej. Będzie on przedmiotem starannej edycji, którą przygotowuję wespół z o. Markiem Miławickim OP 2 A. Prusiewicz, Kamieniec Podolski. Szkic historyczny, Kijów-Warszawa 1915, s. 125. 3 J. Głąb, Opis archiwum diecezji kamieniecko-podolskiej, „Przegląd Historyczny”, 13, 1911, s. 125–128. W archiwum konsystorza żytomierskiego pod sygnaturą 19 mieściły się akta wizytacji biskupa kamienieckiego Borgiasza Mackiewicza z 1818 r., ponadto istniały akta wizytacji klasztorów z 1830 r. Niestety, nie miałem do nich dostępu. Warto nadmienić, że archiwum kurii biskupiej i kapituły w Kamieńcu po upadku Rzeczypospolitej wędrowało z powodu chaotycznych rosyjskich „reorganizacji” tej diecezji: w 1795 r. do Latyczowa, potem do Winnicy, a w 1811 r. z powrotem do Kamieńca. Każdy z tych etapów przynosił duże straty w zasobie archiwalnym. Losy archiwaliów dominikańskich z Kamieńca Podolskiego i Smotrycza 273 i która ukaże się w ciągu najbliższych kilku lat. W dziale archiwalnym miejscowego muzeum historycznego zachowała się mianowicie Księga Arcy-Bractwa Różańca Świętego, w której znajdziemy wpisy po polsku od 1605 aż do 1912 r., czyli dokonane pod berłem Korony Polskiej, w okresie niewoli tureckiej w latach 1672–1699, następnie, od 1793 r., pod twardym panowaniem rosyjskim, a nawet po kasacie klasztoru dominikanów w 1843 r., kiedy istniał już tylko kościół parafialny św. Mikołaja4. W specyficznej formie księga ta ilustruje ponad trzy wieki życia religijnego Polaków w stolicy województwa podolskiego. Jest to kodeks oprawny w skórę, z tytułem wytłoczonym na okładce i z datą 1830 r., paginowany (liczy 965 stron, przy czym 390 stron ostatniej części niezapisanych). Kapitalną cechą rękopisu jest nieczęsta kontaminacja trzech wątków kultowych i trzech praktyk nabożnych, jakby jego autorzy byli przekonani, że laikat należy zaznajomić z tajemnicami wiary na szerszym tle, bez ograniczeń do recytacji różańca i rozmyślań nad życiem Matki Bożej. Oto jak zaczyna się tekst: „Anno Domini 1605 Księga wpisanych braci y sióstr w Bractwo Imienia Zbawiciela Naszego Iezusa Christusa”. Pierwszy wpisał się podprzeor Adam de Korab, zapewne promotor bractwa. Od strony 4 przeglądamy zatem rejestr wpisów do Bractwa Najświętszego Imienia Jezus za lata 1605–1636. Przypomnę, że tego rodzaju bractwo miało proweniencję jezuicką, a jednak dominikanie kamienieccy uważali za stosowne wprowadzić je u siebie. Na zakończenie tej części rejestru wpisano modlitwę do Matki Bożej, a pod rokiem 1634 został przedstawiony skład osobowy konwentu z przeorem Tomaszem Szyszkowskim na czele, gdyż wszyscy zakonnicy gremialnie przystąpili do bractwa. Wtedy też pojawia się kolejny podprzeor kamieniecki jako promotor Bractwa Różańcowego. Do takiego bractwa zapisują się kamienieckie dominikanki. W okresie 1636–1648 obserwujemy dwutorowe życie brackie. Adherenci wstępują na przemian do Różańca lub do Najświętszego Imienia Jezus albo pojawiają się pod tytułem podwójnym, co wyjaśnia, że istniała stale jednolita organizacja bracka, chociaż treści kultu, nabożeństw i przywilejów były zdecydowanie odmienne. W 1648 r. następuje kryzys (rewolta kozacka), ale wpisy do bractwa różańcowego trwają do roku 1672. Kres tej popularnej dewocji kładzie najazd turecki na Podole. Na stronie 131 czytamy dramatyczną notę o nieubłaganym wysiedleniu polskiego Kamieńca. Dominikanie zabrali księgę do klasztoru lwowskiego, do tamtejszej siedziby prowincji zakonnej i arcybractwa różańcowego. W 1700 r. doczekali się triumfalnego powrotu na Podole, a księga wraz z nimi. Od strony 132 śledzimy odnowiony katalog wpisów w latach 1700–1731. Pod rokiem 1731 (strona 163) zakonnik-rejestrator umieścił ozdobną kartę tytułową albumu brackiego. Wpisy prowadzono w sposób ciągły do 1800 r. Na stronach 325–330 został uwidoczniony personel starszyzny brackiej z 1720 r. Odtąd tych „urzędników brackich” oglądamy aż do 1827 r. To znakomita okazja, by wyrobić sobie pogląd o granicach wpływu dewocji „masowej” przy kościele dominikańskim, o środowiskach szczególnie podatnych na to oddziaływanie, o ludziach świeckich udzielających swego autorytetu konwentowi poprzez udział w strukturach bractwa. Roztacza się przed nami obraz solidarności w obliczu życiowych nieszczęść, obraz 4 Kamjaniec-Podilśkyj Istoricznyj Muzej-Zapowidnyk, Archiwalny Fondy, sygn. 185. 274 Tadeusz M. Trajdos lęków wywołanych kataklizmami epoki i obraz nadziei na „niebieski” patronat. Na stronie 459 zachował się rejestr wyposażenia i wystroju ołtarza brackiego z 1722 r. Pod koniec XVIII w. pojawia się nowa nazwa bractwa, którą na stronie 207 odnajdujemy na kolejnej karcie tytułowej: „Regestr wpisowania się do bractwa Imienia Jezus i Imienia Maryi”. To novum stanowi echo żywej wciąż czci dla Najświętszego Imienia Maryi, zrodzonej w epoce wiktorii wiedeńskiej i Ligi Świętej, w okresie decydującym dla ocalenia Podola w granicach Polski. Dopiero w tym miejscu księgi pojawia się wykład norm prawnych: Modus recipiendi ad Confraternitatem Ssimi Rosarii, z objaśnieniem nie tylko warunków intromisji, ale także rytuału przyjęcia. Na stronach 217–219 zapisano to samo z pewną modyfikacją, ale już po polsku: Sposób przyjmowania do Arcybractwa Różańca N.P. Maryi oraz Najsłodszego Imienia Jezus. Od 1801 r., osiem lat po wtargnięciu Rosjan na Podole, album wpisów był prowadzony niestarannie, ale chętnych nie brakowało do 1833 r. Ale i później, po powstaniu listopadowym, dalszych wpisów nie zakłócają ani brutalny reżim zaborczy, ani coraz podlejsze szykany względem Kościoła katolickiego, ani kasata klasztoru w 1843 r. Z woli polskich parafian bractwo istniało aż do 1912 r. (wpisy kończą się na stronie 576). Po przerzuceniu wielu pustych kart znajdujemy na stronach 964–965 spis treści całej księgi z adnotacjami. Opisany tu zabytek to doskonałe źródło do badań kultury duchowej społeczności polskiej na Podolu w dobie nowożytnej i pod rządami rosyjskimi. W tymże archiwum znajduje się podobno także rękopis pt. Opisanie diecezji kamieniecko-podolskiej i kościoła dominikańskiego w 1824 r., ale go podczas kwerendy nie otrzymałem. Do Państwowego Archiwum Obwodu Chmielnickiego (Державний aрхів Хмель ницької oбласті) przewieziono w końcu lat 90. XX w. ocalałe z pożaru archiwum kamienieckiego akta wizytacji biskupich z pierwszej połowy XIX w., bardzo cenne, gdyż zawierające opisy kościołów, także zakonnych. Wizytatorzy skupiali się oczywiście na stanie dla nich aktualnym, więc odniesienia historyczne zdarzają się tam sporadycznie, i to w ujęciu lapidarnym. Najlepsze wizytacje przeprowadził bp Borgiasz Mackiewicz w latach 1809–1842, który ratował przed Rosjanami, co mógł. Te ważne źródła do kościelnej historii Podola zostały umieszczone w fondzie 685, zawierającym archiwum konsystorza5. Najważniejsze są opisy kościołów wizytowanych w latach 1823–1824, gdyż przytoczono w nich m.in. wczesne dzieje klasztorów dominikańskich z kopiami lub regestami dokumentów6. Wizytacje z lat 1825–1827, 1846 i 1857–1858 pokazują klasztory dominikańskie tylko w perspektywie współczesnej 5 Державний aрхів Хмельницької oбласті, f. 685, Podilśka Rymo-katołyćka duchowna konsystorija. 6 Ibidem, op. 4, spr. 21, Opisanije kostiołow 1823–1824 g.: Kamieniec – k. 30–69, Smotrycz – k. 205–218, Latyczów – k. 106–125, także spr. 23, Wizytnoje opisanije kostiołow i monastyriej 1824 g. i spr. 22, gdzie tylko o klasztorach nowożytnych. Losy archiwaliów dominikańskich z Kamieńca Podolskiego i Smotrycza 275 ich opisom, ale są bardzo skrupulatne7. Fond 689 zawiera wizytacje diecezjalne z połowy XIX w. Ilustrują one stan upadku ostatnich klasztorów8. Do badań nad zagładą klasztorów w diecezji kamienieckiej ta seria akt z wizytacji jest źródłem podstawowym i niezbędnym. 7 Ibidem, op. 2, spr. 2–4, 34, 103 (Kratkija Wizytnaja Wiedamosti Kostiołow Kamienieckoj Eparchiji), 110. 8 Ibidem, f. 689, Wizytator monastyriw Kamjanieckoji eparchiji, prełat Pawłowski. 276 Tadeusz M. Trajdos Tadeusz M. Trajdos Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 271–277 Instytut Historii PAN w Warszawie O losach archiwaliów z klasztorów dominikańskich w Kamieńcu Podolskim i Smotryczu oraz o kilku wybranych archiwaliach, szczególnie Księdze Arcy-Bractwa Różańca Świętego Streszczenie Archiwalia z klasztoru dominikańskiego w Kamieńcu Podolskim po jego kasacie w 1843 r. częściowo uległy zniszczeniu, a to, co ocalało, zostało wywiezione i rozproszone po wielu archiwach i bibliotekach Polski i Ukrainy. W Bibliotece Narodowej w Warszawie zachował się np. XVIII-wieczny kopiariusz dokumentów tego klasztoru. W samym Kamieńcu, w archiwum tamtejszego Muzeum Historycznego, ocalała oprawna księga rękopiśmienna zawierająca album wpisów i dokumentację połączonych bractw różańcowego oraz Imienia Jezus od 1605 r., a od końca XVII w. także bractwa Najświętszego Imienia Maryi. Wpisy te są kontynuowane do 1912 r. Za kilka lat ukaże się edycja kodeksu z komentarzem naukowym. Z kolei w Archiwum Obwodowym w Płoskirowie (ob. Chmielnicki) przechowywane są protokoły wizytacji biskupów kamienieckich z lat 1823–1827, 1846 i 1857–1858, ilustrujące agonię klasztorów dominikańskich pod władzą rosyjską na Podolu. Słowa kluczowe archiwalia, Kamieniec Podolski, Smotrycz, dominikanie, kasaty, księga bractwa różańcowego Losy archiwaliów dominikańskich z Kamieńca Podolskiego i Smotrycza Tadeusz M. Trajdos 277 Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, p. 271–277 Institute of History Polish Academy of Science in Warsaw Fortunes of the archive records from the Dominican monasteries in Kam’yanets’ Podil’s’kiy and Smotrych as well as a few chosen archive records, especially the Book of the Rosary Arch-Fraternity Summary The archive records from the Dominican monastery in Kam’yanets’ Podil’s’kiy were partially destroyed after its dissolution in 1843, and these which remained were taken away and dispersed around many archives and libraries in Poland and Ukraine. In the National Library in Warsaw survived e.g. an 18th century cartulary with documents from this monastery. In Kam’yanets’, in the archives of the local Historical Museum, survived a bound manuscript book which contains the album of entries and the documentation of the joint Rosary and Holy Name of Jesus fraternities from 1605, and from the end of the 17th century also of the Holy Name of Mary fraternity. These entries are continued up to 1912. In a few years’ time an edition of the codex with a scientific commentary is going to be published. Moreover, what is stored in a District Archive in Proskuriv (currently Khmel’nyts’kiy) are the protocols of inspections by bishops of Kam’yanets’ Podil’s’kiy from the years 1823-1827, 1846 and 1857-1858, which illustrate the agony of the Dominican monasteries under the Russian reign in Podolia. Keywords archival collections, Kam’yanets’ Podil’s’kiy, Smotrych, Dominicans, dissolution, book of the Brotherhood of the Rosary edycje źródłowe source editions Ewa M. Ziółek Instytut Historii Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 281–290 Dekret Fryderyka Augusta z 23 III 1811 r. w sprawie zasad łączenia klasztorów liczących poniżej 12 zakonników, uproszczenia egzaminów do nowicjatu oraz zniesienia zakazu przyjmowania braci laików* Wokół tytułowego dekretu narosło w historiografii sporo nieporozumień, których główną przyczyną, jak się wydaje, jest słaba znajomość okoliczności jego powstania i treści. Badacze zajmujący się problematyką kasat uważali, że jego celem było przygotowanie gruntu pod planowane kasaty1, Stanisław Cynar zaś uznał go wręcz za dekret kasacyjny2. W sposób najbardziej wyważony o tej kwestii napisał Tadeusz Walachowicz, zauważając, że pomysł łączenia małych konwentów w większe nie był obcy arcybiskupowi gnieźnieńskiemu, Ignacemu Raczyńskiemu, który rozumiał problem z utrzymaniem klasztorów liczących zaledwie kilku zakonników, ale nie chciał dopuścić do kasat3. Aby zrozumieć istotę problemu oraz znaczenie omawianego dekretu, należy uświadomić sobie kilka zasadniczych aspektów sytuacji klasztorów w Księstwie Warszawskim. Jeżeli w okresie przedrozbiorowym dochodziło do kasat klasztorów, to miały one miejsce za sprawą biskupów diecezjalnych, a nie władz państwowych. W schyłkowym okresie dziejów Rzeczypospolitej Obojga Narodów, mimo pewnych wpływów * Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientific work financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016. 1 J. Wysocki, Kościół w Księstwie Warszawskim (1807–1815), [w:] B. Kumor, Z. Obertyński (red.), Historia Kościoła w Polsce, t. 2: 1764–1945, cz. 1: 1764–1918, Poznań-Warszawa 1979, s. 326; P. P. Gach, Kasaty zakonów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska 1773–1914, Lublin 1984, s. 84–85. 2 S. Cynar, Ignacy Raczyński. Ostatni prymas Polski porozbiorowej i jego działalność w okresie Księstwa Warszawskiego, Londyn 1954, s. 85. 3 T. Walachowicz, Kościół katolicki w prawodawstwie Księstwa Warszawskiego, Lublin 1984, s. 101–103. Warto przy okazji wspomnieć, że według autora do kasat zakonów w Księstwie nie doszło (ibidem, s. 102), co nie oznacza, że nie zmniejszyła się liczba klasztorów. 282 Ewa M. Ziółek niechętnej życiu zakonnemu myśli oświeceniowej, nie wykształciło się przekonanie o prawie władz cywilnych do ingerowania w funkcjonowanie klasztorów i zakonów4. W historiografii mylnie określa się przyczyny i moment pojawienia się w środowisku zakonnym pogłosek o zbliżających się kasatach5. Za początek wybuchu paniki przed planowanymi jakoby przez rząd Księstwa Warszawskiego kasatami klasztorów uważa się najczęściej wyrzucenie z ziem Księstwa, w czerwcu 1808 r., redemptorystów (benonitów), oskarżonych o działalność antyrządową. Wskazuje się także na rolę, jaką odegrały zarządzone w sierpniu tegoż roku i ponawiane w następnych miesiącach obowiązkowe spisy zakonników i majątków klasztornych oraz nakazy składania egzaminów przed urzędnikami przez osoby pragnące wstąpić do nowicjatów zakon nych6. Jednak wybuch tej paniki trzeba datować dopiero na drugą połowę 1809 r. i wiązać z dotarciem do Księstwa wieści o zlikwidowaniu przez Napoleona Bonapartego Państwa Kościelnego oraz pogłoski o rzekomej kasacie męskich klasztorów w Rzymie i we Włoszech7. Józefinizm oraz rozprzestrzeniające się wraz z wojskami Napoleona antykościelne i antyzakonne hasła rewolucji francuskiej sprawiły, że informacje te trafiły na podatne podłoże. To właśnie one sprawiły, że Ignacy Raczyński, arcybiskup gnieźnieński, 15 I 1810 r. wystosował do króla saskiego i księcia warszawskiego Fryderyka Augusta list, w którym wyrażał głęboki niepokój o przetrwanie klasztorów8. Co więcej, z treści tego listu wynika, że arcybiskup w zasadzie zaakceptował nieuchronność kasat, bronił zaś właściwie tylko jednego zgromadzenia – Misjonarzy św. Wincentego à Paulo, ponieważ to ono prowadziło większość seminariów duchownych w Księstwie. Wobec rozmiarów tej paniki „kasacyjnej” władze cywilne przeprowadziły kilkumiesięczną akcję informacyjną mającą na celu uspokoić nastroje, jej wpływ na ich poprawę był jednak ograniczony9. List Raczyńskiego odegrał natomiast, jak zobaczymy dalej, pewną rolę w podjęciu dyskusji nad reformą Kościoła, w tym klasztorów. Zabezpieczenie podstaw materialnych funkcjonowania klasztorów istniejących na obszarze Księstwa Warszawskiego stanowiło poważny, coraz trudniejszy problem, 4 L. Bieńkowski, Oświecenie i katastrofa rozbiorów (2. poł. XVIII w.), [w:] J. Kłoczowski (red.), Chrześcijaństwo w Polsce. Zarys przemian 966–1979, Lublin 1992, s. 311–317. 5 S. Cynar, Ignacy Raczyński, s. 80–81, 83; P. P. Gach, Kasaty zakonów, s. 79–86. 6 E. M. Ziółek, Między tronem i ołtarzem. Kościół i państwo w Księstwie Warszawskim (Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II. Źródła i Monografie, 384), Lublin 2012, s. 399–404, 416–421. 7 Biblioteka Polskiej Akademii Umiejętności/Polskiej Akademii Nauk, rps 2022, Liber diarius seu Annales conventus Varsaviensis in Leszno Ordinis FF. Beatissime Mariae Semper Virginis de Monte carmelo strictioris observantiae. Provinciae Maioris Poloniae (1772–1818), k. 90r; E. M. Ziółek, Między tronem i ołtarzem, s. 451. 8 I. Raczyński, Sześcioletnia korespondencja władz duchownych z rządem świeckim Xięstwa Warszawskiego służąca do historyi Kościoła Polskiego, [Warszawa] 1816, s. 69–76. 9 E. M. Ziółek, Między tronem i ołtarzem, s. 449–465. Dekret Fryderyka Augusta z 23 III 1811 r. w sprawie zasad łączenia klasztorów... 283 przekładający się także na spadającą liczbę powołań, a zatem i zmniejszanie się stanu ilościowego konwentów klasztornych10. Na kłopoty gospodarcze klasztorów wpłynęła prowadzona przed 1806 r. polityka zaborców oraz toczące się w latach 1805–1807 i w 1809 r. działania wojenne i związane z nimi zmiany granic. Na mocy dekretu z 28 VIII 1796 r. państwo pruskie przejęło w administrację majątki kościelne, dotychczasowym właścicielom wypłacając tzw. kompetencję – 30% dochodu11. W zaborze austriackim wprawdzie nie doszło do takiej sytuacji, ale przymusowe lokowanie kapitałów kościelnych w Banku Wiedeńskim spowodowało utratę tych sum po 1809 r. Innym problemem duchowieństwa galicyjskiego był upadek austriackich bankocetli, skutkiem czego pozostało ono z nic niewartym pieniądzem papierowym. W tej sytuacji w najgorszym położeniu znalazły się klasztory, szczególnie zamieszkałe przez małą liczbę zakonników, które miały niewielkie kwoty na utrzymanie12. Rząd Księstwa Warszawskiego nie tylko nie był w stanie wspomóc materialnie klasztorów, ale miał wręcz problem z wypłatą „pruskich” kompetencji. Skarb państwa, nadmiernie obciążony wydatkami, głównie militarnymi, był pusty13. Na dodatek w lipcu 1807 r. Napoleon znaczną część dóbr narodowych Księstwa rozdzielił w formie donacji między swoich marszałków i generałów14. Mimo to rząd Księstwa nie planował rozwiązania kłopotu za pomocą kasat klasztorów. Jak się wydaje, przede wszystkim dlatego, że potrzebował wsparcia Kościoła w sytuacji, gdy ciężary finansowe i militarne obejmowały całe społeczeństwo i budziły ogólną niechęć15. Planując zawarcie konkordatu ze Stolicą Apostolską, Fryderyk August powołał w 1808 r. specjalną, złożoną z duchownych komisję do opracowania jego zasad. Podczas jej obrad kwestia kasat zasadniczo nie była poruszana, choć o nich wspomniano16. Niemożność zawarcia konkordatu (po uwięzieniu w czerwcu 1809 r. Piusa VII w Savonie sprawa stała się nieaktualna) spowodowała, że 1 X 1810 r. Fryderyk August powołał 10 Ogólną sytuację zarysował P. P. Gach, Kasaty zakonów, s. 22–36. 11 J. P. Ravens, Staat und katholische Kirche in Preussens polnischen Teilungsgebieten (1772-1807), Wiesbaden 1963, s. 99–104; M. Fąka, Stan prawny Kościoła katolickiego w Wielkim Księstwie Poznańskim w latach 1815–1850 w świetle prawa pruskiego, Warszawa 1975, s. 182. 12 T. Mencel, Galicja Zachodnia 1795–1809. Studium z dziejów ziem polskich zaboru austriackiego po III rozbiorze, Lublin 1976, s. 175–176. 13 Zagadnienie to jest obszerne i dość skomplikowane, ponieważ na ubóstwo polskiego Kościoła składało się kilka różnych czynników, o czym szerzej zob. E. M. Ziółek, Między tronem i ołtarzem, s. 189–355. 14 M. Senkowska-Gluck, Donacje napoleońskie w Księstwie Warszawskim. Studium historyczno-prawne (Studia nad Historią Państwa i Prawa. Seria 2, t. 13), Wrocław i in. 1968, s. 78–84. 15 W historiografii odchodzi się od czarno-białego modelu przedstawiania stosunków państwa i Kościoła w Księstwie Warszawskim, skutkującego oskarżaniem jednej lub drugiej strony o złą wolę, na rzecz szerszego i wieloaspektowego omówienia problematyki. W taki sposób stara się ją nakreślić J. Czubaty, Księstwo Warszawskie (1807–1815), Warszawa 2011, s. 453–458 (który jednak skupia się na duchowieństwie diecezjalnym i jego stosunku do nowo powstałego państwa). 16 E. M. Ziółek, Między tronem i ołtarzem, s. 80 i nn. W skład komisji weszli: sędziwy bp Jan Chrzciciel Albertrandy oraz księża kanonicy Jan Paweł Woronicz i Adam Prażmowski. 284 Ewa M. Ziółek komisję, tym razem złożoną z osób duchownych i świeckich (na jej czele stanął kanonik Jan Paweł Woronicz), której celem było przygotowanie projektu reformy kościelnej. Prace komisji trwały do listopada 1811 r.17 Fryderyk August podjął tę decyzję m. in. pod wpływem wspomnianego wyżej listu abpa Raczyńskiego, który zwracał uwagę na konieczność zaradzenia wielu bolączkom stanu duchownego, m.in. pogłębiającemu się upadkowi materialnemu. Interesujący nas dekret został wydany 23 III 1811 r.18, kiedy było już wiadomo, że projekt reformy nie powstanie zbyt prędko, a jeszcze dłużej potrwa jej wprowadzanie w życie. Fryderyk August, zgodnie zresztą z sugestią ministra spraw wewnętrznych, Jana Pawła Łuszczewskiego, podjął zatem decyzję mającą tymczasowo rozwiązywać najpoważniejsze problemy dotykające klasztorów. Należy podnieść, że tekst tego dekretu nie został opublikowany ani w Dzienniku Praw, ani na łamach prasy. Został przesłany do ministra spraw wewnętrznych, a on rozesłał go do poszczególnych konsystorzy, które miały przekazać go klasztorom. Tekst dekretu jest niezwykle zwięzły, mimo że dotyczy dwóch zagadnień. Impuls do jego wydania stanowił raport prefekta departamentu warszawskiego Franciszka Nakwaskiego na temat możliwości łączenia małych konwentów oraz egzaminów do nowicjatów w świetle prawa pruskiego, sporządzony na podstawie dokumentów, które trafiły do akt departamentu z kamery pruskiej. Autorzy dekretu, czyli formalnie Fryderyk August, a faktycznie zapewne minister Łuszczewski, zdawali sobie sprawę, że wobec stanu prac komisji Woronicza oraz faktu, że znaczna część podnoszonych przez nią spraw wymaga zgody Stolicy Apostolskiej (a zawarcie konkordatu nie było wówczas możliwe), przeprowadzenie reformy nie nastąpi szybko. Zdecydowali się na rozwiązanie częściowe, leżące w zasięgu ich możliwości – opracowanie prawa obowiązującego wcześniej na ziemiach pod zaborem pruskim w taki sposób, by było ono akceptowalne dla władz Kościoła w Księstwie Warszawskim. Dekret po części stanowił odpowiedź na postulaty abpa Raczyńskiego19 i jednocześ nie pokazywał dobrą wolę Fryderyka Augusta wobec klasztorów. Dekret zawiera dwa postanowienia. Pierwsze dopuszcza możliwość łączenia małych klasztorów, których konwenty liczą mniej niż 12 zakonników, pod warunkiem jednak, że zostanie zbadana przyczyna upadku materialnego danego klasztoru, nie znajdzie się innego rozwiązania, a połączenie uzyska zgodę władz kościelnych oraz osobistą akceptację władcy. Ponadto autorzy stwierdzali, że połączenie konwentów, a zatem 17 Ibidem, s. 559 i n. 18 Archiwum Archidiecezjalne w Lublinie, Rep. 60 A, XXXVI, Korespondencja rządów Księstwa Warszawskiego z lat 1809–1815, k. 128; Biblioteka Polskiej Akademii Umiejętności/Polskiej Akademii Nauk, rps 7731, Pisma polityczne z papierów Cypriana Walewskiego, k. 47; Archiwum Jasnej Góry, sygn. 2268, Varia documenta conventu Clari Monti Częstochoviensis ex annis 1669–1862, k. 165; Archiwum Prowincji Warszawskiej OO. Kapucynów w Zakroczymiu, Archiwum Prowincji Warszawskiej, sygn. 3-II-1, t. 1: Rozporządzenia władz państwowych 1811–1959, k. 1. 19 I. Raczyński, Sześcioletnia korespondencja, s. 12 i n. Dekret Fryderyka Augusta z 23 III 1811 r. w sprawie zasad łączenia klasztorów... 285 likwidacja niektórych klasztorów, powinno być traktowane jako ostateczność. Postulowali, aby zagrożone klasztory zajęły się prowadzeniem szkół parafialnych lub wyższego stopnia, co pozwoli na przekazanie im środków funduszu edukacyjnego. Zaproponowane rozwiązanie dawało możliwość osiągnięcia dwóch celów: uratowania upadającego klasztoru oraz rozwoju szkolnictwa, szczególnie elementarnego, stanowiącego jeden z priorytetów władz Księstwa20. Warto zauważyć, że decyzja ta była zgodna z wysuniętym przez episkopat postulatem przywrócenia Kościołowi pieczy nad kształceniem i wychowaniem młodego pokolenia21. Z treści artykułu pierwszego wynika, że dla każdej sprawy połączenia klasztorów musiałaby powstać osobna komisja badająca stan klasztoru i przyczyny jego problemów, a na dodatek musiałaby to być komisja kościelna, powołana przez biskupa i władze zakonne, skoro monarcha życzył sobie porozumienia z władzami duchownymi. Dopiero stwierdzenie niemożności uratowania klasztoru mogło skutkować wnioskiem do księcia o scalenie go z innym, przy czym nie musiał on takiego wniosku zaakceptować. Warto też zwrócić uwagę, że scalenie klasztorów nie oznacza tego samego, co ich kasata. Wraz z zakonnikami do nowego klasztoru przechodziło całe uposażenie i wszystkie ruchomości oraz fundusz powstały z ewentualnej sprzedaży budynków, o ile do niej dochodziło. W tej sytuacji skarb państwa zyskiwał tylko tyle, że nie musiał już łożyć na utrzymanie danego klasztoru22. Biorąc pod uwagę pobożność Fryderyka Augusta i fakt, że w sprawach Kościoła zasadniczo opierał się na opinii biskupów, dekret był dobrym rozwiązaniem, ponieważ mając na celu zaradzenie ubożeniu zakonów, jednocześnie zamykał drogę do kasat. Artykuł drugi dekretu odnosił się do uciążliwego obowiązku egzaminowania kandydatów do nowicjatów zakonnych. Fryderyk August ograniczał egzamin jedynie do stwierdzenia pełnoletności aspiranta, a także do pytania, czy decyzja wstąpienia do zakonu podjęta została dobrowolnie, bez żadnych nacisków. Monarcha wręcz zakazał dociekania szczegółowych powodów tej decyzji oraz podejmowania prób mających na celu zniechęcenie kandydatów do życia zakonnego (co przewidywały rozporządzenia pruskie). Zostało to przyjęte z ulgą nie tylko przez władze kościelne, ale także przez przynajmniej część urzędników, którzy obowiązek przeprowadzania egzaminów często traktowali jako niepotrzebne, dodatkowe obciążenie23. Artykuł drugi znosił też wprowadzony przez władze pruskie zakaz przyjmowania do klasztorów braci laików. W uzasadnieniu podkreślono, że dzięki ich obecności 20 Szerzej na ten temat pisali m.in.: E. Podgórska, Szkolnictwo elementarne Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego 1807–1831 (Monografie z Dziejów Oświaty, 2), Warszawa 1960; A. Winiarz, Szkolnictwo Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (1807–1831), Lublin 2002. 21 Taki postulat znalazł się już w pierwszym liście abpa Raczyńskiego do Fryderyka Augusta z 28 IX 1808 r. Postulat ten został następnie powtórzony w memoriale biskupów do króla z 3 III 1809 r., I. Raczyński, Sześcioletnia korespondencja, s. 12, 36. 22 E. M. Ziółek, Między tronem i ołtarzem, s. 473–496. 23 Ibidem, s. 418–421. 286 Ewa M. Ziółek w klasztorach nie trzeba zatrudniać (i opłacać) świeckiej służby. Można sądzić, że do tego przekonania władze Księstwa doszły po analizie wyników obowiązkowych spisów mieszkańców klasztorów, które ukazały, jak dużo takiej służby trzeba zatrudnić. Przywrócenie możliwości przyjmowania braci laików wydawało się sposobem na przynajmniej częściowe rozwiązanie dwóch podstawowych problemów trapiących klasztory – problemów ekonomicznych oraz spadku liczby powołań. Jak widać, dekret nie przewidywał obligatoryjnego scalania klasztorów24. Po pierwsze nie były niepokojone te klasztory, które radziły sobie finansowo, po drugie decydujące w każdej sprawie było zdanie biskupa, na co znajdziemy wiele dowodów25. Wola monarchy wyrażona była jasno, aczkolwiek pojawiające się w artykule 1. sformułowanie: „nad zniesienie klasztoru przedkładać by należało” mogło wywoływać wątpliwości organów władz co do interpretacji. Z takimi wątpliwościami zwrócił się do ministra spraw wewnętrznych Nakwaski. Na jego wniosek 30 III 1811 r. Łuszczewski wydał obowiązującą wykładnię dekretu, która miała zakończyć wszelkie spekulacje i próby interpretacji. Podkreślił w niej, że wszelkie próby scaleń mogą być podejmowane wyłącznie we współpracy z władzami duchownymi i to one mają stwierdzić, czy dane klasztory można scalić, czy nie. Ostateczna decyzja należy zaś wyłącznie do króla Fryderyka Augusta26. Podkreślił też, że wolą monarchy jest, aby przed każdorazową decyzją o ewentualnym scaleniu klasztorów podejmować działania ratunkowe, polegające na udzieleniu pomocy z funduszu edukacyjnego, co oczywiście musiało się wiązać z powołaniem szkoły przyklasztornej. Dokument ten wskazuje, że władze Księstwa, a szczególnie Fryderyk August, nie dążyły za wszelką cenę do redukcji liczby klasztorów. Zwłaszcza monarcha zabiegał o ratowanie ich, o ile pozwalały na to możliwości obiektywne, tzn. stan finansów. 24 Tak twierdzi np. P. P. Gach, Zakony w diecezji kieleckiej 1805–1914, „Nasza Przeszłość”, 59, 1983, s. 173– –174. 25 E. M. Ziółek, Między tronem i ołtarzem, s. 491–494. 26 Biblioteka Polskiej Akademii Umiejętności/Polskiej Akademii Nauk, rps 2318/I, Protokoły Rady Ministrów Księstwa Warszawskiego, t. 3: Rok 1811, s. 215. Dekret Fryderyka Augusta z 23 III 1811 r. w sprawie zasad łączenia klasztorów... 287 Wypis z protokołu Sekretariatu Stanu w pałacu naszym w Dreźnie dnia 23 m(iesią)ca marca roku 181127 Fryderyk August28 z Bożej Łaski Król Saski, Książę Warszawski etc. Zważywszy przedstawiony nam od naszego Ministra Spraw Wewnętrznych29 raport zdany mu od prefekta Departamentu Warszawskiego30 o urządzeniach przez zeszły rząd pruski zaprowadzonych w czasie jego panowania nad krajem składającym dziś Księstwo Warszawskie, względem klasztorów postanowionych, znalazłszy też urządzenia zmierzające szczególniej 1mo do połączenia w jeden kilku klasztorów małą liczbę zakonników w sobie mających. 2do do przepisów mających być zachowanymi przy przyjmowaniu do nowicjatu zakonnego. Sądzimy co do pierwszego, że zniesienie klasztoru mniej nad 12 zakonników profesów zawierającego inaczej następować nie powinno, jak za porozumieniem się o to z wyższymi duchownymi zwierzchnościami i poprzedzającym wybadaniem i roztrząśnieniem przyczyn, dla których w tym przypadku znajdujący się klasztor nie jest w stanie utrzymania większej liczby zakonników, za którym nam przedstawieniem nastąpić może nasze dozwolenie. A w każdym z takowych przypadków nad zniesienie klasztoru przedkładać by należało udzielenie mu jakowego zasiłku z funduszu edukacyjnego, z obowiązkiem dla takowego klasztoru utrzymywania szkoły parafialnej lub obszerniejszego obwodu. Co do drugiego: przepisane podwójne egzaminowanie wstępujących do zakonu powinno zostać ograniczone na prostym zapytaniu wstępującego o jego dobrowolnej i nieprzymuszonej woli do obrania dla siebie duchownego stanu, nie wchodząc w szczegóły innych powodów, ani w wystawianie mu uwag urządzeniem pruskim przepisane. 27 Tekst dekretu – Archiwum Archidiecezjalne w Lublinie, Rep. 60 A, XXXVI, k. 128 (por. też przyp. 18). Uaktualniono pisownię i interpunkcję. Tekst poprzedza pismo przewodnie ministra Łuszczewskiego do biskupa lubelskiego, Wojciecha Skarszewskiego (ibidem, k. 127). 28 Fryderyk August Wettyn (1750–1827), elektor saski, od 1806 r. król saski, w latach 1807–1815 książę warszawski, w Konstytucji 3 Maja powołany na tron polski jako następca Stanisława Augusta, zob. J. Willaume, Fryderyk August jako książę warszawski (1807–1815) (Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Prace Komisji Historycznej, 13, 2), Poznań 1939 (reprint: Oświęcim 2013). 29 Jan Paweł Łuszczewski (1764–1812), sekretarz Sejmu Wielkiego, minister spraw wewnętrznych Księstwa Warszawskiego, zob. M. Manteufflowa, Łuszczewski Jan Paweł, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 18, Wrocław i in. 1973, s. 584–586. 30 Franciszek Salezy Nakwaski (1771–1848), prefekt departamentu warszawskiego w latach 1809–1815, senator-kasztelan Królestwa Polskiego, zob. M. Manteufflowa, Nakwaski Franciszek Salezy, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 22, Wrocław i in. 1977, s. 479–480. 288 Ewa M. Ziółek Nie ma też być zabroniono klasztorom przyjmowania braci laików, a to ze względu ich potrzeby do wewnętrznej klasztoru posługi: opłacanie do niej świeckiej służby stałoby się klasztorom zbyt kosztowne. Ku tej naszej chęci zmierzając przepisy Minister Spraw Wewnętrznych i Religijnych wyda do władz administracyjnych i duchownych, do których należy, i o wydanych nam raport uczyni. Dopełnienie tej naszej woli naszemu Ministrowi Spraw Wewnętrznych i Religijnych zlecamy. [podpisano] Fryderyk August przez króla. Minister Sekretarz Stanu Stanisław Breza [L.S.]31 Zgodno z oryginałem Minister Sekretarz Stanu [podpisano] Stanisław Breza Zgodno z oryginałem Minister Spraw Wewnętrznych J. Łuszczewski Netrebski 31 Stanisław Breza (1752–1847), dyrektor spraw wewnętrznych w Komisji Rządzącej, minister sekretarz stanu Księstwa Warszawskiego, zob. A. M. Skałkowski, Breza Stanisław, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 2, Kraków 1936, s. 433–434. Dekret Fryderyka Augusta z 23 III 1811 r. w sprawie zasad łączenia klasztorów... Ewa M. Ziółek Instytut Historii Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II 289 Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 281–290 Dekret Fryderyka Augusta z 23 III 1811 r. w sprawie zasad łączenia klasztorów liczących poniżej 12 zakonników, uproszczenia egzaminów do nowicjatu oraz zniesienia zakazu przyjmowania braci laików Streszczenie Niniejsza edycja prezentuje dokument mało znany, a jednocześnie ważny dla poznania stosunków między państwem a Kościołem w Księstwie Warszawskim. Jest to dekret króla saskiego i księcia warszawskiego Fryderyka Augusta z dnia 23 III 1811 r. dotyczący scalania małych klasztorów oraz egzaminów do nowicjatu zakonnego i przyjmowania konwersów. Dekret realizował część postulatów polskiego episkopatu. Powstał z inicjatywy ministra spraw wewnętrznych, J. P. Łuszczewskiego, który zasugerował monarsze potrzebę rozwiązania najbardziej kłopotliwych kwestii w sytuacji, gdy przedłużały się prace nad całościową reformą kościelną. W 1. artykule dekretu postanowiono, że w trudnej sytuacji materialnej może dojść do scalenia klasztorów, co nie jest jednoznaczne z kasatą. Mogło to dotyczyć wyłącznie klasztorów liczących mniej niż 12 zakonników. Podjęcie ostatecznej decyzji monarcha zastrzegał sobie, po niepowodzeniu prób ratowania upadającego klasztoru oraz po uzyskaniu zgody władz kościelnych. W wyniku scalenia miały zostać połączone uposażenia. W 2. artykule Fryderyk August znosił pruski zakaz przyjmowania do zakonów braci laików, dając tym samym możliwość zarówno powiększania liczby zakonników, jak i obniżania kosztów ich utrzymania (wynikającego z braku konieczności zatrudniania służby). W tym samym artykule uproszczono egzamin do nowicjatu, sprowadzając go do pytania o wolność wyboru życia zakonnego, oraz zakazano podejmowania prób zniechęcania kandydatów. Słowa kluczowe memoriał, Fryderyk August, Księstwo Warszawskie, stosunki państwa i Kościoła, Jan Paweł Łuszczewski, zakony, scalanie klasztorów, nowicjat, ustawodawstwo 290 Ewa M. Ziółek Ewa M. Ziółek Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, p. 281–290 Institute of History John Paul II Catholic University of Lublin Frederick Augustus’s decree from 23 March 1811 on rules regarding mergers of monasteries housing less than 12 religious, simplification of novitiate entrance examinations, and cancellation of the ban on admission of lay brothers Summary The edition presents a little-known document, of considerable significance, however, for the study of the relations between the state and the Church in the Duchy of Warsaw. The document, issued by Frederick Augustus, King of Saxony and Duke of Warsaw, is a decree from 23 March 1811 concerning mergers of small monasteries as well as examinations and the admission of converse brothers. The objectives of the decree were meeting some of the claims of the Polish episcopate. The document was drawn up on the initiative of J. P. Łuszczewski, minister of the interior, who pointed out to the monarch the need to tackle the most urgent issues in face of the protracting work on a comprehensive Church reform. Article 1 of the decree allows the merger of monasteries of poor financial standing, which was not tantamount to dissolution. It only pertained to monasteries housing less than 12 friars. The monarch reserved the right to take the final decision, after the attempts to save a declining monastery failed, and the consent of the ecclesiastical authorities was obtained. The endowment was also supposed to be merged in this process. In article 2, Frederick Augustus was overturning the Prussian ban on the admission of lay brothers, thus opening the possibility for the number of monks to increase, and for the costs of maintenance to drop (since domestic service was no longer to be kept). The same article simplifies the entrance examination to the novitiate, which was now limited to the question about the independence of the decision to pursue monastic life; it also prohibits attempts to discourage candidates. Keywords memorial, Frederic Augustus, Duchy of Warsaw, State-Church relations, Jan Paweł Łuszczewski, religious orders, merging monasteries, novitiate, legislation Małgorzata Kośka Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 291–310 Memoriał z 11 VIII 1820 r. o stanie zagospodarowania majątków poklasztornych przez Deputację Spraw Zniesionych Instytutów Duchownych* W ramach przygotowań do kasaty części klasztorów w Królestwie Polskim Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (KRWRiOP) zwróciła się 30 III 1819 r. do namiestnika Józefa Zajączka z prośbą o ustanowienie deputacji, która przygotowałaby projekty tymczasowego, a następnie stałego zarządzania suprymowanymi funduszami, czuwałaby nad ich administracją i dozorowała kasę, do której miały wpływać dochody z dóbr poklasztornych1. Odpowiadając na oczekiwania Komisji, namiestnik na posiedzeniu Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego 3 IV 1819 r. powołał Deputację Spraw Zniesionych Instytutów Duchownych2. Na czele Deputacji, z urzędu, stał minister KRWRiOP, Stanisław Kostka Potocki3, a tworzyli ją prymas Królestwa Polskiego4 oraz członkowie KRWRiOP: * Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientific work financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016. 1 Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (dalej: AGAD), Centralne Władze Wyznaniowe Królestwa Polskiego (dalej: CWW K. P.), Akta tyczące się deputacji spraw zniesionych instytutów duchownych 1819–1821, nr 178, pismo Komisji Rządowej do namiestnika, s. 15–18; projekt postanowienia, s. 19–22. O powołaniu i działalności Deputacji zob. Z. Wajzner, Dekret supresyjny Arcybiskupa Warszawskiego Franciszka Skarbek Malczewskiego, „Częstochowskie Studia Teologiczne”, 1, 1973, s. 222; T. Borowski, Dekret kasacyjny z 17 kwietnia 1819 roku jako wynik egzekucji bulli „Ex imposita nobis”, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne”, 22, 1975, 4, s. 90; P. P. Gach, Kasaty zakonne na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska 1773–1914, Lublin 1984, s. 103; W. Gliński, Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wobec wspólnot religijnych w Królestwie Polskim 1815–1820, Warszawa 2002; A. Barańska, Między Warszawą, Petersburgiem a Rzymem. Kościół a państwo w dobie Królestwa Polskiego (Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, Źródła i Monografie, 328), Lublin 2008, s. 446; F. Borowski, Dekret kasacyjny z roku 1819 i jego wykonanie w stosunku do diecezji sandomierskiej, „Studia Sandomierskie”, 18, 2011, 1, m.in. s. 36–37, 60, 68, 70, 77. Opublikowana w 2011 r. praca ks. Franciszka Tadeusza Borowskiego pochodzi z 1959 r. Dobrze się stało, że została podana do druku, szkoda jednak, że przy tej okazji nie zadbano o sprawdzenie aktualności sygnatur archiwalnych. W przypadku AGAD przywołuje ona dawne sygnatury, zmienione w latach 60. XX w. 2 AGAD, Rada Administracyjna Królestwa Polskiego (dalej: RAKP), nr 7, s. 126; CWW K. P., nr 178, kopia postanowienia namiestnika, s. 24–27. 3 Stanisław Kostka Potocki (1755–1821), prezes KRWRiOP od 1815 do 9 XII 1820 r. Po zdymisjonowaniu Potockiego na czele Komisji stanął Stanisław Grabowski. 292 Małgorzata Kośka prezes Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu (KRPiS) Jan Węgleński5, biskup płocki Adam Prażmowski6, ks. Jan Żochowski7 i Wawrzyniec Surowiecki8. Deputacja miała czuwać nad zarządzaniem dobrami i dochodami z nich spływającymi do oddzielnej kasy supresyjnej. Zgodnie z postanowieniem namiestnika pierwszą czynnością Deputacji winno być przygotowanie projektu tymczasowej administracji funduszów suprymowanych beneficjów i klasztorów, następnie zaś projektów: 1. Względem wyznaczenia sposobu utrzymania się członków klasztorów suprymowanych. 2. Względem rozporządzenia gmachami przez supresję wypróżnionymi. 3. Względem urządzenia losów włościan w dobrach. 4. Względem kolejnego uposażenia podług najlepszej potrzeby stopni istotnych duchowieństwa. 5. Względem ostatecznego rozporządzenia funduszami na rzecz dawnych lub nowo erygowanych Instytutów9. Deputacja miała przedstawić namiestnikowi kandydata na komisarza generalnego, do którego obowiązków należało objeżdżanie dóbr, pilnowanie dobrego gospodarowania nimi, prowadzenie rozrachunków z dzierżawcami oraz rozsądzanie na miejscu pretensji i skarg wnoszonych przez nich. Komisarz zasiadał w Deputacji z głosem doradczym10. Namiestnik 18 V 1819 r. powołał na to stanowisko Jana Kuszewskiego11. Wszystkie projekty przygotowane przez Deputację były dyskutowane i przyjmowane na ogólnym posiedzeniu KRWRiOP. Już 11 V 1819 r. minister Potocki poinformował namiestnika o wniesieniu pod obrady ogólnego posiedzenia Komisji opracowanego przez Deputację projektu zasad tymczasowego administrowania dobrami suprymowanymi i o planach przedstawienia na kolejnym posiedzeniu projektów instrukcji dla komisji wojewódzkich oraz dla komisarzy delegowanych do objęcia funduszy suprymowanych dóbr i zabezpieczenia dochodów12. 4 W chwili powołania Deputacji formalnie wszedł do niej prymas Franciszek Skarbek Malczewski; od 1 V 1819 r. w Deputacji zasiadał abp Szczepan Hołowczyc, zob. AGAD, RAKP, nr 7, s. 167; CWW K. P., nr 178, s. 43. 5 Jan Węgleński (około 1765–1835), minister w KRPiS w latach 1818–1821, od 1825 r. minister stanu; jako minister KRPiS był jednocześnie członkiem KRWRiOP, zob. Nowy Kalendarzyk Polityczny na rok 1820, [Warszawa 1820], s. 156. 6 Adam Michał Prażmowski (1764–1836), członek KRWRiOP, od 1817 r. referent do spraw duchownych, biskup płocki od 1818 r. 7 Ks. Jan Żochowski, członek KRWRiOP, referendarz w Radzie Stanu Królestwa Polskiego. 8 Wawrzyniec Surowiecki (1769–1827), członek KRWRiOP, ekonomista, publicysta, działacz oświatowy. 9 AGAD, CWW K. P., nr 178, odpis postanowienia namiestnika, s. 25–26; CWW K. P., Akta tyczące się supresji klasztorów i beneficjów w Królestwie Polskim. Ogólne, nr 177, s. 147–149. 10 Ibidem, nr 178, s. 26, 112; RAKP, nr 7, s. 194; zob. też Z. Wajzner, Dekret, s. 222. 11 Jan Kuszewski w 1820 r. był wicereferendarzem „przydanym” do KRWRiOP, a w 1827 r. występował jako komisarz ekonomiczny w randze referendarza stanu, zob. Nowy Kalendarzyk Polityczny na rok 1820, s. 157; Nowy Kalendarzyk Polityczny na rok 1827, [Warszawa 1827], s. 119. 12 AGAD, CWW K. P., nr 178, s. 45; projekt zasad tymczasowej administracji, s. 46–53. Memoriał z 11 VIII 1820 r. o stanie zagospodarowania majątków poklasztornych 293 Deputacja wydobywała z zabezpieczonych archiwów klasztornych akta, głównie tabele pomiarowe oraz plany i mapy gruntów, wykorzystywane przy rewizji dóbr suprymowanych. Przygotowała również niezwykle szczegółowe instrukcje i wzory protokołów na użytek komisji wojewódzkich i komisarzy delegowanych do lustracji13. Rada Administracyjna na posiedzeniu 15 VI 1819 r. rozpatrzyła opracowany przez KRWRiOP projekt uchwały w sprawie statusu prawnego dóbr suprymowanych, a namiestnik postanowieniem z 26 VI 1819 r. zagwarantował, że: Dobra, fundusze i własności zniesionych zgromadzeń instytutów duchownych co do stosunków prawnych począwszy od 1 czerwca r. b. uważanymi będą w równi z majątkiem rządowym dopóki zostawać będą pod administracją rządową14. W maju 1821 r. minister KRWRiOP, Stanisław Grabowski15, zwrócił się do namiestnika Zajączka z wnioskiem o wprowadzenie zmian w urzędowym nazewnictwie, tak by nie używać dłużej określenia „supresja”. Nazwę „Deputacja Spraw Zniesionych Instytutów Duchownych” proponował zastąpić nową – „Dyrekcja Funduszu Religijnego”16. Wkrótce po tym minister przedstawił propozycję zniesienia Deputacji, uznając, że dzieło supresji pod względem religijnym jest zakończone, delegat apostolski jest członkiem KRWRiOP i sprawy zarządzania majątkiem poklasztornym mogą być załatwiane przez Komisję. Postanowieniem z 29 V 1921 r. namiestnik rozwiązał Deputację i zgodnie z intencjami ministra Grabowskiego załatwianie spraw dawniej będących w jej kompetencjach powierzył KRWRiOP17. W dopełnieniu tego postanowienia minister Grabowski 19 VI 1821 r. powołał do zarządzania funduszami suprymowanymi odrębną sekcję, pod własnym przewodnictwem, w której skład wchodzili ponadto: prymas Szczepan Hołowczyc18, biskup płocki Adam Prażmowski, radca stanu Stanisław Staszic19, Wawrzyniec Surowiecki, ks. Pawłowski20 i komisarz generalny Jan Kuszewski21. 13 F. Borowski, Dekret, s. 70, 77. 14 AGAD, CWW K. P., nr 178, s. 54–56, 66–67; RAKP, nr 7, s. 242, 267. 15 Stanisław Grabowski (1780–1845), naturalny syn króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, minister KRWRiOP w latach 1821–1832. 16 AGAD, CWW K. P., nr 178, s. 111; we wspomnianym piśmie z 10 V 1821 r. minister proponował zmienić określenia: „kasy supresyjne” na „kasy religijne”, „fundusze supresyjne” na „fundusze religijne”, „zakony suprymowane” na „zakony dożywotnie” i „księża suprymowani” na „księża dożywotni”. 17 Ibidem, s. 117–118; nr 177, s. 193–194; RAKP, nr 9, s. 179. 18 Szczepan Hołowczyc (1741–1823), od marca 1819 r. biskup sandomierski, od grudnia 1819 r. arcybiskup warszawski i prymas Królestwa Polskiego. 19 Ks. Stanisław Staszic (1755–1826), w latach 1816–1824 Dyrektor Generalny Przemysłów i Kunsztu w Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji, jednocześnie członek KRWRiOP, od 1824 r. minister sekretarz stanu. 20 Zapewne to ks. Franciszek Pawłowski, kanonik włocławski, od X 1821 r. referent w Sekcji Duchownej Rzymskokatolickiej w KRWRiOP. 21 AGAD, CWW K. P., nr 178, pismo powołujące sekcję, s. 124–125; prócz wymienionych osób w dokumencie figurował, później wykreślony, asesor prawny Witkowski. 294 Małgorzata Kośka Sekcja działała do 21 IV 1831 r., kiedy to dekretem powstańczego Rządu Narodowego, potwierdzonym następnie 3 (15) XI 1831 r. przez Rząd Tymczasowy Fiodora Engla, wszystkie lasy, dobra i fundusze supresyjne z kasaty 1819 r. zostały przekazane pod wyłączny zarząd KRPiS22. *** Memoriał zawierający informacje o metodzie szacowania wartości dóbr poklasztornych i ich dzierżawienia jest przechowywany w Archiwum Głównym Akt Dawnych, w zespole Archiwum Publiczne Potockich, nr 155, s. 1120–114423. Stanisław Kostka Potocki, jako szef Deputacji, otrzymał zapewne projekt memoriału do akceptacji i zatrzymał go w swoim archiwum, a ostateczna wersja została przesłana do kancelarii namiestnika Królestwa Polskiego24. Łatwo zauważyć, że głównym celem memoriału było wykazanie, że sposób administrowania dobrami suprymowanymi zaproponowany przez Deputację był efektywniejszy i tańszy od zarządzania dobrami rządowymi przez KRPiS, a w efekcie przekonanie władz do jego powszechnego przyjęcia25. Nieco inaczej zagospodarowanie dóbr poklasztornych widziała komisja Izby Poselskiej Sejmu, która na posiedzeniu 10 X 1820 r. oceniła: Sposób administrowania funduszów klasztorów suprymowanych nie zaspokaja troskliwości komisów Izby Poselskiej. Przyznać należy, iż urządzenie dóbr supresyjnych z przykładną oszczędnością wykonano. Wyciąganie intrat na zasadach anszlagowania z krajów pruskich naśladowanego, do ziemi naszej niestosowanego, wystawuje na straty albo dzierżawców albo skarb. Chociaż w większej części kraju korzystne pozawierano dla hierarchii kościelnej umowy, niektóre jednak fakta dowodzą, iż w ocenieniu przychodów z posiadłości, których wartość dotąd znaną być nie mogła, należało z większą postępować przezornością26. 22 Kwestią zarządzania dobrami i funduszami supresyjnymi zajmował się Sejm Królestwa Polskiego, jeszcze przed wybuchem powstania listopadowego. Na posiedzeniu w czerwcu 1830 r. komisja Izby Poselskiej oświadczyła, że nie znajduje wytłumaczenia dla pozostawania tego zarządu przy KRWRiOP, a komisja Senatu wnioskowała o przekazanie go Komisji Skarbu. Zob. Sejm Królestwa Polskiego o działalności rządu i stanie kraju 1816–1830, wyd. J. Leskiewiczowa, F. Ramotowska, Warszawa 1995, s. 274–275, 380. Zob. też AGAD, CWW K. P., nr 199–201, Akta tyczące się oddania dóbr i funduszów supresyjnych pod zarząd Komisji Rządowej Skarbu, 1831–1869, t. 1–3. 23 Dawne paginacje s. 1217–1241; s. 1379–1403. W zespole Archiwum Publiczne Potockich, nr 267, znajduje się memoriał datowany 26 VIII 1820 r. w języku francuskim, przeznaczony dla ministra sekretarza stanu Ignacego Sobolewskiego, zob. A. Barańska, Między Warszawą, s. 453. 24 W piśmie namiestnika Zajączka do KRWRiOP z 2 I 1821 r. (AGAD, CWW K. P., nr 178, s. 90) jest mowa o złożonym mu 20 X 1820 r. Raporcie historycznym czynności Deputacji do urządzenia funduszów po suprymowanych Instytutach Duchownych. Być może tym mianem określił prezentowany tu memoriał. 25 A. Barańska, Między Warszawą, s. 453. 26 Sejm Królestwa, s. 62. Jako przykład podano oszacowanie posiadłości paulinów w Warszawie, które w marcu 1818 r. zakonnicy wydzierżawili za 19 tys. zł. Po kasacie i ponownym oszacowaniu przez komisarzy Deputacji zostały wydzierżawione za 11 tys. zł. Zob. też opinie komisji Izby Poselskiej z 10 VI 1825 r., ibidem, s. 185, 239–240, i komisji Senatu z 26–28 VI 1830 r., ibidem, s. 378–381. Memoriał z 11 VIII 1820 r. o stanie zagospodarowania majątków poklasztornych 295 *** Pisownia tekstu została zmodernizowana, z uwzględnieniem zaleceń odpowiedniej instrukcji wydawniczej27 oraz zasad redakcyjnych przyjętych w „Hereditas Monasteriorum”. Licznie występujące podwojenia liter pomijano, stosownie do współczesnej pisowni (np.: remissya, supressya oddano jako: remisja, supresja). Zachowane zostały właściwości semantyczne i gramatyczne (np.: jeneralny, siedm, szredni, nadgrody, niewypłatność, źrzódła, od sta); pozostawiono charakterystyczne formy mianownika liczby mnogiej (np.: dokumenta, termina) oraz biernika liczby pojedynczej (np.: komisją, supresją, deputacją). Pozostawiono bez rozwiązania skróty: Ś. (święty), zł., złp., zp. (złoty, złoty polski) oraz i. t. p. (i tym podobne). 27 K. Lepszy (red.), Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od XVI w. do połowy XIX w., Wrocław 1953. 296 Małgorzata Kośka Memoriał ułożony w celu wykazania, na jakich zasadach Deputacja rozrządza dobrami suprymowanymi, co się dotąd w przeciągu roku i miesięcy trzech zrobiło i co jeszcze do zrobienia pozostaje, z krótkim wyszczególnieniem nakładów na administracją i porównaniem systematu skarbowego z porządkiem przez Deputacją zaprowadzonym Dobra suprymowanych klasztorów, składając 2/3 części całego funduszu suprymowanego, ściągnęły na siebie najprzód uwagę Deputacji i zwróciły całą jej troskliwość do porządnego ich zagospodarowania. Gdy cel supresji był ten, ażeby, w zastępstwie skarbu publicznego, uposażyć funduszem suprymowanym potrzebne stopnie duchowieństwa polskiego. Deputacja miała na najpierwszym względzie, ażeby zarząd dóbr przez spieszniejsze i oszczędniejsze jego zaprowadzenie, niżeli jest skarbowy, odpowiedzieć mógł wskazanemu celowi, a przez to i skarbowi ulżyć w jego ciężarach. Wypadało najprzód Deputacji pospieszyć się z zabezpieczeniem jednorocznego dochodu, ażeby przez ten czas rozpoznać mogła prawdziwą zamożność folwarków, i takowe do dalszej dzierżawy przysposobić na pewnych zasadach. Zebrana po raz pierwszy na posiedzeniu ogólnym w dniu 28 kwietnia 1819 r., to jest na miesiąc i dni dwadzieścia siedm przed Ś. Janem, wydała dwa postanowienia: jedno tyczące się opisu stanu dóbr, jaki jest, podług zeznania zaprzysiężonego zakonników, drugie tyczące się jednorocznego wydzierżawienia tychże realności. Nie mogła Deputacja obiecywać sobie z opisu tego wielkiej akuratności, ale go uważała za pierwszy początek, który zakony wiązał do dalszych czynności. Przez zapewnienie zaś im dzierżawy na rok jeden, uczyniła ich interesowanymi do utrzymania porządku w dobrach i zachowania w całości inwentarzy. W tym duchu postępując wydała do komisji wojewódzkich instrukcje, celem wystawienia na grunt komisarzy, którzy by nie lustrowali, bo na to czas był nazbyt krótki, ale spisali jak najrzetelniej wszystkie źródła dochodów folwarcznych, i oszacowanie intraty28 zostawili uznaniu samychże zakonników, którzy by płacąc Deputacji tylko 1/3 część tego, co by zaręczyli iż mogą zebrać po potrąceniu wszystkich ciężarów gruntowych, uważali się rzec jako dziedzicami jeszcze, a zatem najlepszymi stróżami majątku, który by im był zostawiony. Skutkiem takiego postępowania, intrata z dóbr suprymowanych zabezpieczoną została w czasie przyzwoitym. Jeszcze Ś. Jan nie minął, a już Deputacja miała wiadomość, że zgromadzenia zakonne podejmują się dzierżawy. Wszyscy księża wzięli na siebie obowiązek opłacić i zapłacili bez żadnych rozrachunków w całości 1/3 część do kasy religijnej; 2/3 części porachowali sobie, jako tymczasowe wynagrodzenie za odebrany im fundusz. 28 Intrata (łac.) – dochód, zysk. Memoriał z 11 VIII 1820 r. o stanie zagospodarowania majątków poklasztornych 297 Ściśle biorąc, ta 1/3 część nie była dochodem odpowiadającym celowi dla którego nastąpiła supresja; lecz Deputacja w pierwszym roku wiele już przez to zyskała, kiedy funduszu religijnego nie wystawiła na żaden uszczerbek. Jeszcze w dniu 1 marca 1819 zgromadzenia suprymowane wiedziały o losie który ich czeka, przez list okólny i urzędowy ś. p. arcybiskupa Malczewskiego, i chociaż niektóre oświadczyły się w pismach swoich ze wszelką uległością woli rządowej, wiele atoli okazało żywe nieukontentowanie w postępkach swoich, dowodząc przez to, ile czują poniesioną ofiarę. Prócz tego, w czasie tak krótkim, czyliż by Deputacja była znalazła dostateczną liczbę dzierżawców, a nawet gdyby i to przypuścić, jakież propozycje mogłaby im uczynić, nie mając jeszcze najmniejszego wyobrażenia o stanie i zamożności folwarków. Nareszcie, odbierając zaraz dobra zakonnikom, potrzeba było by oznaczyć im pensje do życia, i te pensje z góry opłacić, a Deputacja ani miała funduszu na to, ani wiedziała o stanie potrzeb księży, a zatem zasady do ich tymczasowego uposażenia powziąć by nie mogła. Jako tylko więc sposobem powyższym dochody z dóbr ubezpieczone na rok jeden zostały, i Deputacja znalazła w kasie swojej pierwsze zasiłki do porządnego działania, tak zaraz najpierwsze swe kroki obróciła na użycie czasu który jej pozostawał, do porządnego rozpatrzenia się w dobrach jej zarządowi powierzonych. Chcąc z doświadczenia Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu, w tym samym zawodzie pracującej, korzystać, prosiła jej zaraz w miesiącu lipcu r[oku] z[eszłego] o przesłanie prawideł urządzających, o których wiedziała, że były w oddzielnej ku temu ustanowionej Dyrekcji Dóbr29 przepisane i natychmiast zajęła się ich przystosowywaniem. W rozbieraniu szczegółów tego ważnego dzieła, przekonała się Deputacja z wielu miar o ich mądrości, ugruntowanej na doświadczeniu, i prowadzącej do celów jakie były w zamiarze Komisji Rządowej. Lecz zastraszyła niezmiernie Deputacją trudność, która zachodziła w ich wykonaniu. Chcąc się bowiem przekonać o ilości potrzebnego czasu do zrobienia lustracji jednego folwarku np. szredniej wielkości, dowiedziała się przy tej okazji, że od lat kilku, jak egzystuje Dyrekcja Urządzająca dobra rządowe30, jeszcze nawet dziesiąta część folwarków nie jest zlustrowanych i przysposobionych do 12-sto letniej dzierżawy, ani nawet setna do wiecznej. Już więc nie o ułożenie lepszych przepisów, ale o wynalezienie łatwiejszych sposobów ich wykonania idąc, Deputacja powzięła myśl przejrzenia zawad, które wstrzymują popęd Urządzającej Dyrekcji; uczyniła to, ażeby się od podobnych uchronić, i znalazła, że największą przeszkodą w działaniu był sam systemat postępowania. Wszyscy urzędnicy, użyci do czynności lustracyjnych, rozmiarowych, i. t. p. są albo 29 Mowa o powołanej postanowieniem namiestnika Królestwa Polskiego z 18 II 1817 r. Dyrekcji Generalnej Dóbr Rządowych, pod której zarządem znalazły się: dobra narodowe (dawne królewszczyzny), dobra Korony (z których dochód w przeszłości szedł na potrzeby monarchy), dobra zwrócone (odzyskane przez skarb donacje napoleońskie) i z czasem dobra suprymowane. 30 Mianem tym określono powołaną obok Dyrekcji Generalnej Komisję Urządzającą Dobra i Lasy Rządowe, zajmującą się regulacją czynszową w dobrach rządowych. 298 Małgorzata Kośka etatowi, którzy się przywiązują uważać swoje funkcje, jako wiecznie trwałe, albo dietowi, którym nie tylko nie zależy nic na prędkim działaniu, ale których owszem interesem jest jak najdłużej rozprowadzać przedmiot, i dzielić go na niezliczone kategorie. Czynności lustracyjne tak skrępowane doznają niemniejszej zwłoki w ich superrewizji. Każda czynność lustratora, powinna być nie tylko na miejscu przejrzaną, ale przejrzenie powinno się odbyć w przytomności razem lustratora i super rewidującego, ażeby contradictories31 wyjaśnione pokazało i pomyłki które by poczynił lustrator, i te które by super rewidujący z pierwszego rzutu oka mógł sam uczynić. Przez sprawdzenie lustracji na gruncie, w obecności lustratora, oszczędza się czas na korespondencji, którą by oba między sobą zaprowadzić musieli, jeden na robienie monitów nad lustracją, drugi na tłumaczenia się i odpowiedzi stosowne do tychże monitów. Superrewizja aktów lustracyjnych Dyrekcji Urządzającej odbywa się w biurze tejże Dyrekcji, przez asesorów, którzy najczęściej siedzą w Warszawie, rzadko kiedy na wsie wyjeżdżają, wyjdzie więc niemały czas, nim superrewizja tym sposobem prowadzona przywiedzie akt lustracji do potrzebnej dojrzałości. Zrozumiawszy tym sposobem przeszkody utrudniające wykonanie ustaw urządzających, Deputacja wydała w miesiącu wrześniu r[oku] z[eszłego] instrukcje dla swoich lustratorów. Ustanowiła najprzód, że każdy będzie od sztuki zgodzony. Z pierwszego opisu dóbr, podług podania księży, miała Deputacja przybliżone już wyobrażenie o rozległości i stanie każdego folwarku; podług tego zatem wyobrażenia wyrachowała jaka być może praca potrzebna do jego zlustrowania. I tak np. lustratorowi Grochowskiemu dodała dobra jędrzejowskie wynoszące 18 folwarków, intraty rocznej brutto zp. 150.000, przeznaczyła mu za to nadgrody zp. 3.000. Lustratorowi Łuniewskiemu za dobra Ś[więt]okrzyskie 23 folwarków intraty rocznej zp. 129.000, przeznaczyła mu za to nadgrody zp. 4.000. Lustratorowi Trzebińskiemu za 6 folwarków zp. 1.800. Ogółem 11 lustratorom za lustracją 168 folwarków i stu wsi zarobnych, oprócz wiosek folwarcznych które z folwarkami razem idą, a których ogół wyanszlagowany32 został na mocy lustracji, za sumę roczną zp. 1.130.000 brutto, wyznaczyła za to zp. 26.700 nadgrody. Pierwszym skutkiem takiego rozporządzenia było spieszne udanie się lustratorów do dóbr, gdzie nadspodziewanie wszyscy rychło się zjechali. Mieli przepisane w instrukcji: 1. Opisać stan każdego włościanina. 2. Powinności jego względem dworu. 3. Zrobić klasyfikacją gruntów dworskich. 4. Zebrać wszystkie źródła dochodów folwarcznych. 5. Opisać stan folwarku. 31 Contradictories (łac.) – nieścisłości, sprzeczności, nieporozumienia. 32 Anszlag – kosztorys, oszacowanie, wyliczenie. Memoriał z 11 VIII 1820 r. o stanie zagospodarowania majątków poklasztornych 299 6. Otaksować inwentarze. 7. Przekonać się, czyli księża nie utaili czego przy akcie okupacyjnym. W wyborze prac zaleconea im było, ażeby się najprzód zajęli klasyfikacją gruntów dworskich, a to w celu uprzedzenia zimy, która tego rodzaju zatrudnień nie przypuszcza. Wyjazd Komisarza Jeneralnego, zasiadającego w Deputacji zależał od tej pierwszej czynności lustratorów. bGdy wyjechał w listopadzie znalazłb wszędzie rozklasyfikowane grunta, część najważniejszą lustracji. Nadto jeszcze chcąc się Deputacja od skutków interesowanego pośpiechu ze strony lustratorów zasłonić, asygnowała im tylko czwartą część wyznaczonych nadgród, jako awans na koszta podróży i wydatki ich pobytu w dobrach suprymowanych. Wypłata ostatnich 3/4 części zatrzymana im została, jako rękojmia, że się wiernie do instrukcji będą stosować. Nie wolno było żadnemu z nich żądać dalszej wypłaty, jak za zdaniem Komisarza Jeneralnego, który wszystkie ich czynności, po przekonaniu się naocznym na miejscu lustracji o ich akuratności, własną ręką podpisywał i sprawdzał. Tym sposobem wszystkie lustracje ukończone zostały we wszystkich szczegółach w przeciągu niespełna pięciu miesięcy, a Komisarz Jeneralny, który powrócił do Warszawy cw biegu lutegoc r[oku] b[ieżącego] doniósł Deputacji, że lustracja jest skończona i zamknięta, i że Deputacja może się zatrudnić systematycznym wydzierżawieniem dóbr zaraz od Ś. Jana 182033. Mając Deputacja taki opis dóbr suprymowanych i wyciągi intraty oparte na najdrobniejszych szczegółach każdego przedmiotu, mogła już lepsze warunki podać przyszłym dzierżawcom swoim, niżeli te, które miała we wzorze kontraktu od Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu sobie udzielonego. W tym wzorze jest taki paragraf: Gdy największa część dóbr rządowych nie jest zlustrowana, i nie posiada wyciągów intraty opartych na naocznym rozpoznaniu źródeł z których idzie dochód, gdyby się pokazało, w ciągu dzierżawy, z odbytej lustracji, że dzierżawca nie płaci ceny dzierżawnej przyzwoitej, będzie musiał dopłacać wykazane plus i za przeszłość i na przyszłość. To rozporządzenie jest zupełnie i diametralnie przeciwne postępowi rolnictwa, bo się zdarzyć może, że który z dzierżawców chciałby pomnożyć źródła intraty, albo pracą albo przemysłem, albo też nakładem pieniężnym: tym czasem przychodzi lustracja i znajduje, że dzierżawca nierównie więcej zbiera, niżeli jest cena dzierżawna którą płaci. Wypada wniosek, że musi płacić za to, co tylko samemu sobie jest winien, a jeżeli przymnożył intraty w późniejszych latach dzierżawy, a kontrakt chce, żeby za a Wpisane w miejsce wykreślonego: „powiedziano”. b–b Nadpisane nad pierwotnym początkiem zdania, brzmiącym: „Wyjechał dnia 22 listopada i zastał”. c–c Wpisane w miejsce wykreślonego: „w dniu 20 lutego”. 33 F. Borowski, Dekret kasacyjny, s. 68, podaje, że Łuniewski, lustrator opactwa na Świętym Krzyżu, zakończył pracę dopiero 30 V 1820 r. 300 Małgorzata Kośka przeszłość, to jest od dnia kontraktu wszystko zapłacił, płaci i za to czego nie zbierał, a zatem ponosi karę, że się przemysłowi i pracy poświęcił. W tak przykrym położeniu nie była Deputacja: mając stan opisany aktualny intrat, powiedziała pretendentom swoim: tyle będziecie płacić z ról, tyle z łąk, tyle z propinacji, tyle z młynów, i. t. d., a co starannością, nakładem i doświadczeniem przyrobicie, to wasze na lat 12-ście. Opisowi poprzedniemu dóbr winna jeszcze była Deputacja inny paragraf kontraktu, nie równie dogodniejszy niżeli jest skarbowy, a który się tyczy budownictwa. We wzorze kontraktu nadesłanego od Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu nie wolno jest dzierżawcy nawet odezwać się z projektem budowania, powinien naprawiać łatać stare budowle, a jeżeli się która wywróci, ma się obejść lub radzić sobie jak zechce. Takie rozporządzenie nie jest również ani dla dobra rolnictwa, ani z korzyścią dla skarbu. Dzierżawca, jako doczesny posiadacz, nie jest interesowany ażeby go budowla przeżyła: aby tylko w ostatnim dniu jego dzierżawy nie obaliła się dla niego dosyć. A nawet kiedy mu się obali na krótko przed terminem, a może się bez niej obejść, albo cierpliwie resztę czasu przebiedować, to jeszcze i tak nie dźwignie budynku z upadku, ale pustkę kompletną odda. Z drugiej strony skarb nie może rozwiązywać rąk dzierżawcom, i dozwalać im projektowania w rzeczach budowli bez poprzedniego zainformowania się, czyli istotnie są potrzebne lub czyli tylko dzierżawca nie szuka pretekstu, ażeby mógł zarobić na skarbie przez wyrachowanie anszlagu, który się stara zawsze, ażeby był z zyskiem jego. Do tego zaś zainformowania się potrzebna jest Komisja na grunt, a co byłoby trudniej znaleźć, potrzebni są ludzie, którzy by się nie dali powodować wpływowi dzierżawcy. Jakie zaś koszta byłyby, gdyby za każdym wydarzonym razem musieli zjeżdżać na grunt urzędnicy, tego żadne lustracje, choć by nawet najdroższe, nie wyniosą. Opisawszy Deputacja stan budowli przedwcześnie, nim jeszcze wiedzieli dzierżawcy któremu jakie dobra los przeznaczy, a zatem opisawszy je bez żadnego interesowanego wpływu, podała pretendentom swoim przystępując do układów, nie tylko stan budynków dóbr suprymowanych jaki będzie oddany dozorowi i użyciu dzierżawców, ale nawet ich taksę z warunkiem, żeby dstatus quod był zachowany, że wszystkie budynki przy ekspiracji34 kontraktu powinny być zdatne do tego samego użytku co dziś, i mieć tę samą wartość jaką teraz mają, i że dzierżawca który by własnym kosztem nie naprawił tego, co by się przez używanie lub czas zepsuło, z kaucji byłby odpowiedzialnym, a że stan bardzo starych i podupadłych budowli był również znanym Deputacji z opisów akt lustracyjnych, postanowiła projektowanie nowych budowli, w miarę potrzeby, sobie zostawić i przepisała zaraz w kontrakcie, jaki udział do tej budowli dzierżawca mieć powinien, za dodaniem mu materiału. d–d Zwrot podkreślony. 34 Ekspiracja (łac. expiratio) – wygaśnięcie kontraktu, umowy, upływ terminu. Memoriał z 11 VIII 1820 r. o stanie zagospodarowania majątków poklasztornych 301 Rozrachunki między dzierżawcami pretensji, za rozmaite niedobory których bonifikacja35 do skarbu należy, sprowadzają za sobą znaczne koszta dla Komisji Skarbowej na ich likwidacją, i dają powód do remisji36, które z trudnością jest po czasie oznaczyć. Deputacja oddzieliła wszystkie takie przedmioty od wyciągu czystej intraty i kontraktem oznaczyła ich ilość, ażeby resztująca suma, jako czysty nienaruszony i niezawodny dochód, wpływała. Nareście, gdy 12 sto letni przeciąg czasu dzierżawnego jest największym zachęceniem dla dzierżawców, nie tylko do utrzymania dóbr w całości, ale nawet do polepszenia ich stanu, decydowała, żeby wszystkim dzierżawcom kontrakty 12 sto letnie były wydane: dając im nawet pierwszeństwo do wiecznej dzierżawy, pod warunkiem, że ta każdego czasu, według woli rządu, będzie mogła być zaprowadzonąe. e Te, i niektóre mniejsze, ale równie ważne poczyniwszy odmiany we wzorze do kontraktu sobie udzielonego, ogłosiła Deputacja w marcu b[ieżącego] r[oku] pierwszy oddział dóbr suprymowanych do dzierżawy 12 letniej, na mocy wyciągów intraty z aktów lustracyjnych powziętych. Termin do konkurencji oznaczyła na dzień 20 kwietnia, to jest dała blisko miesiąc czasu pretendentom do obejrzenia dóbr i rozpatrzenia się w warunkach. Otwarte zostały w biurze Deputacji księgi lustracyjne do przekonania każdego o szczegółach, z których się intraty wyciągały, a każdy odbierający takie informacje udawał się z nimi do dóbr, i z pismem tym w ręku porównywał sytuacją prawdziwą każdego w szczególności folwarku. Skutkiem takiego postępowania była liczna konkurencja ochotników, lecz Deputacja i w tym punkcie starała się z doświadczeń administracji dóbr rządowych korzystać. W roku 1818 na 10 milionach wyrachowanego dochodu z dóbr rządowych wpłynęło tylko 6 milionów: a że nie można zarzucić urzędnikom dóbr niepilności w egzekwowaniu rat należnych, zadłużenie to skarbowi zrządziła niewypłatność dzierżawców. Wypuszczając dobra rządowe Komisja Skarbowa używała na przemian to sposobu licytacji, to puszczania z wolnej ręki. W pierwszym przypadku dzierżawa mogła się posunąć nad wszelką możność jej opłacenia: w drugim niedostatek konkurencji otwierał pole mniej ukwalifikowanym do wchodzenia w układy. A że niewypłatność dzierżawców pochodzi równie stąd, kiedy się dzierżawca rządzić nie umie, jako i stąd, kiedy dzierżawa jest mu za wysoko porachowaną. Dwie przeto zasady postanowiła Deputacja: 1 [pri]mo żeby z pomiędzy konkurentów wybierać takich tylko, którzy okażą najlepsze kwalifikacje. 2 [wtó]re żeby najlepiej wykwalifikowanych zasłaniać od natarczywości więcej dających. e–e Akapit dopisany. 35 Bonifikacja (łac. bonificatio) – odszkodowanie, zniżka, pokrycie strat. 36 Remisja (łac. remissio) – zwolnienie, zmniejszenie, obniżenie, darowanie. 302 Małgorzata Kośka Jednym słowem: obrała Deputacja szrodek sekretnych licytacji. Komisje wojewódzkie otrzymały rozkaz dochodzenia, śledzenia, przetrząsania jak najściślej pretendentów co do ich kwalifikacji; lecz co do ofiar, deklaracje tychże powinny były być podane sekretnie i nie mogły być otwieranymi, tylko na posiedzeniu ogólnym, w obecności wszystkich członków Deputacją składających. Dzierżawca najlepiej wykwalifikowany, nie zawsze wprawdzie odbierał, jednak często, najwięcej dającemu pierwszeństwo, bez postąpienia tej sumy którą tamten dawał, a Deputacja niszcząc ofiary nie utrzymujących się konkurentów, unikała zarzutu stronnictwa od tej nieoświeconej opinii, która z pozoru rzeczy biorąc, mogłaby nie wiedzieć, że lepsza jest mniejsza kwota a pewna, niżeli wielkie nadzieje, a bez żadnego skutku. Tym sposobem postępując, wydzierżawiła Deputacja prawie wszystkie dobra suprymowane, prócz małej części będącej w sekwestracji za podatki, lub innym sposobem dawniej wydzierżawionych, którym kontrakty jeszcze nie powychodziły. Dzierżawcy którzy się utrzymali, są po większej części zamożni kapitaliści, którzy już znaczne nakłady włożyli w zaforsowanie37 gospodarstwa. Inni są ludzie umiarkowani, i oszczędni, których Deputacja zna za dobrych gospodarzy, i za którymi mówi doświadczenie lat przeszłych. Każdy z nich, wyjąwszy małą liczbę, postąpił pewny procent nad sumę anszlagową, drudzy ofiarowali melioracje w dobrach jako to: postawienie budynków, osuszenie łąk i. t. p., a Deputacja, która również uważała na polepszenie stanu dóbr, jak na ich dochody, przestając na mniejszychf ofiarach pieniężnych, jest tym pewniejsza regularnego ich wpływu, ile że wszystkie inne szrodki ostrożności zachowane zostały do zapewnienia skarbowi religijnemu rat należnych. Tak ustanowione zostało liquidum38 dwunastoletniej z dóbr intraty. Ostatnie termina do konkurencji ogłoszone były w maju: cały więc miesiąc czerwiec użytym został na spisywanie kontraktów, na wprowadzanie dzierżawców do dóbr, według inwentarza z akt lustracyjnych wziętego, nareszcie na ustanowienie etatu pensji dla księży, którzy wychodząc z dóbr, a zostając się przy samych klasztorach, przeszli na fundusz kasy religijnej. W tej chwili kiedy ten memoriał jest pisany, odbywa się po dobrach sprzedaż inwentarzy i sprzętów gospodarskich. Otaksowanie ich nastąpiło w czasie lustracji przez biegłych; Deputacja, nie śmiejąc tak słabej ruchomości zostawić pod dozorem i opieką dzierżawców, zaproponowała im zbyć je na ich własność, jeżeli nad taksę postąpią 10 procentów. Tym sposobem inwentarze te będą wkrótce sprzedane. Inna czynność, którą się Deputacja w tej chwili również zajmuje, tyczy się urządzenia lasów. Jeżeli dotąd dozorem i zagospodarowaniem lasów Deputacja mniej zatrudnioną być się zdawała, pochodziło to stąd, że przed nastąpioną jeszcze supresją, już lasy duchowne zostawały pod nadzorem skarbowym, sprawowanym przez Dyrekcją f Wpisane w miejsce wykreślonego: „małych” 37 Zadatkowanie, opłata wstępna. 38 Liquidum (łac.) – dokładność, pewność. Memoriał z 11 VIII 1820 r. o stanie zagospodarowania majątków poklasztornych 303 Generalną Lasów Rządowych39, i tylko użycie porębów zostało się pod bezpośrednim posiadaczów rozporządzeniem. Chcąc jednak wejść w ciągłe stosunki z administracją lasów i oszczędzić kosztów na nadzór leśny, przesłała Deputacja w miesiącu bieżącym Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu myśli, względem których odpowiedzi i opinii oczekuje. Na koniec, gdy realności odrębne, nie mogące być połączonymi z dzierżawą folwarków, osobliwie posesje po miastach i miasteczkach, nie dały się w żadnym sposobie korzystnie dla swej niewielkiej wartości wydzierżawić, Deputacja przed oznaczeniem planu do wieczystego wydzierżawienia dóbr, uczyniła próbę z nich, wystawiając niektóre na czynsz wieczysty; obrała zaś do ustanowienia wkupnego publiczną licytacją, której skutki w wielu miejscach szczęśliwie wypadły. Ten jest obraz dotychczasowych czynności Deputacji, co do dóbr suprymowanych, i te są zasady, którymi się rządziła w ich zagospodarowaniu. Mając przed sobą dwunastoletni przeciąg spokojnego czasu ze strony dzierżawców, będzie mogła nieprzerwanie zająć się teraz pomiarem gruntów, uporządkowaniem włościan i wszelkimi innymi czynnościami, których będzie wymagało przysposobienie dóbr do wiecznej dzierżawy. Włościanie w niektórych wioskach utrzymywali się przy dzierżawie dwunastoletniej, sposób ich rządzenia się będzie najpierwszą skazówką dla Deputacji, jak dalej w ich reformie postępować wypadnie. Nareszcie, gdy jeszcze ani w Dyrekcji Urządzającej, ani u księcia namiestnika królewskiego nie są przyjęte zasady do wiecznego dóbr wydzierżawienia, Deputacja, nim poweźmie projekt stosowny, oświecenia w tej mierze oczekiwać będzie od postanowień rządu lub wypadków sejmowych. Kończąc niniejsze pismo rzucić tu wypada okiem na wydatki, które zrządziła administracja dóbr suprymowanych, i porównać je z wydatkami, które skarb w dobrach swoich ponosi. Przedmiot ten, uważać można pod dwojakim względem, raz pod względem wydatków przemijających, drugi raz pod względem wydatków stałych. Opis dóbr, lustracje, rozmiary i. t. p. są wydatki przemijające, bo raz zrobione kończą całą czynność. Wydatki stałe są te, których wymaga dozór nad dzierżawcami, ażeby dóbr, a mianowicie włościan nie niszczyli, i ażeby regularnie wnosili do kasy raty od nich należne. Widzieliśmy, że lustracje dóbr suprymowanych, które z dziesięcinami i procentami od sum do tychże dóbr przywiązanymi milion intraty wynoszą, kosztowały Deputacją zł. 26.700. Lustracje dóbr rządowych, których masa ogólną sumę przychodu 10 milionów ma wynosić, powinny by Komisją Skarbową dziesięć razy tyle, to jest 267.000 zp. kosztować. Etat roczny Dyrekcji Urządzającej, czyli rachunek wydatków na koszta lustracji, pomiarów wynosi 400.000 zł. Liczyć tę sumę przez lat dwa, to jest od czasu zaprowadzenia Dyrekcji Urządzającej, pokaże się, że na wydatki regulacji dóbr rządowych wydano już 800.000 zp., to jest tyle, ile by podług systematu Deputacji na zlu39 Dyrekcja Generalna Lasów Rządowych została powołana postanowieniem namiestnika Królestwa Polskiego z 1 VI 1816 r., a postanowieniem z 7 IV 1818 r. wraz z Dyrekcją Generalną Dóbr Rządowych przekształcono ją w Dyrekcję Generalną Dóbr i Lasów Rządowych. 304 Małgorzata Kośka strowanie więcej jak podwójnej ilości dóbr rządowych było potrzeba. Że zaś, według zeznania samych że członków administracji dóbr rządowych, ledwie 10 część tychże dóbr przez Dyrekcją jest zlustrowaną, stąd się okazuje, że sposób postępowania Deputacji jest nierównie gi bez porównaniag oszczędniejszy. Inaczej wykazać to jeszcze można, przez porównanie szczególnych faktów. Niejaki Tyde siedział 8 miesięcy w jednym z folwarków Księstwa Łowickiego. W innym zdarzeniu 3 lustratorów poprawiając lustracje innego lustratora, siedzieli 5 miesięcy na drugim folwarku tegoż Księstwa. Przypuszczając, że to były przypadki nadzwyczajne, i że szrednia proporcja czasu do zlustrowania jednego folwarku szredniej wielkości wymaga, podług systematu Dyrekcji Urządzającej, pracy czteromiesięcznej, licząc płacę lustratora podług najskromniejszej taksy 9 ciu złotych na dzień, uczyni kosztu za jeden zlustrowany folwark szredniej wielkości czerwonych złotych sześćdziesiąt, czyli złp. 1.080. Podług tej zatem proporcji Deputacja, która dała lustratorowi swojemu Grochowskiemu za zlustrowanie 18 folwarków nadgrody 3.000 złp., podług systematu Dyrekcji Urządzającej musiałaby była dać 19.440 złp., a od wszystkich folwarków swoich, za które dała lustratorom ogólnej nadgrody 26.700 złp., musiałaby była dać 176.040 złp. – czyli blisko 7 razy więcej niżeli wyniósł istotny wydatek. To jest na samych lustracjach. Cóż dopiero gdyby wziąść przyszło pomiary, superrewizje, korespondencje, komisoria40 nadzwyczajne i samo biuro Dyrekcji Urządzającej, której wydatki i skład przenoszą ciężar kosztu niektórych komisji rządowych? Jest on taki, że jak się na początku z rachunku ogółowego pokazało, suma wydatków dotychczasowych na urządzenie dóbr przechodzi o wiele sumę którą by na ten przedmiot użyć należało, chociaż dotychczasowa praca jest jeszcze daleką, ażeby jej można z pewnością koniec oznaczyć. Co do wydatków stałych na administracją dóbr rządowych. Etat skarbowy okazuje tytułem kosztów administracji 2 miliony ciężaru. Na dziesięciu milionach dochodu to czyni część piątą, czyli dwadzieścia od sta. Należy wprawdzie potrącić z tej sumy 3 do czterykroć sto tysięcy na koszta administracji leśnej, ale zważając jak wielkie co rok są niedobory na etacie przychodu z dóbr rządowych, niedobory, które w roku 1818, jak się to z rachunku drukowanego okazuje, ledwie że nie połowę całego dochodu wynoszą, z pewnością liczyć można, że koszta tym sposobem administracji, z czystego dochodu biorąc, trzydzieści trzy od sta, to jest 1/3 część wyniosą. Cała ta suma kosztów administracyjnych dzieli się: 1 [pri]mo na zwyczajną służbę biur, tak w Komisji Rządowej, jako i przy komisjach wojewódzkich 2 [secun]do na koszta remisji i pretensje dzierżawców /pretensje do których nie zlustrowany stan majątku wiele dopomaga/ 3 [tert]io na komisoria i nadzwyczajne komisje na grunt wysyłane g–g Dopisane. 40 Komisoria (łac. commissorius) – uprawnienia, kompetencje, pełnomocnictwa. Memoriał z 11 VIII 1820 r. o stanie zagospodarowania majątków poklasztornych 305 4 [quar]to na komisje obrachunkowe pretensji dzierżawców 5 [quin]to na koniec na budowę kościołów i innych znaczniejszych gmachów po dobrach rządowych, za szczegółowymi lustracjami przedsiębranych. W przedmiocie służby biurowej Wydział Dóbr41 przy Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu kosztuje około 54.000 złp., to jest jeszcze jeden artykuł najoszczędniej zaprowadzony. Wydział Dóbr przy komisjach wojewódzkich wynosi 50 do 60 tysięcy złotych, stosownie do wielkości biura, według ilości dóbr w województwie położonych. W ośmiu województwach uczyni razem około 440.000 złp., zaś z biurem centralnym razem około pół miliona, a zatem sama służba biurowa wynosi kosztu 5 od sta od dochodu brutto, a około 9 od sta od dochodu istotnego, jaki wpłynął w roku 1818. Do tego jednak nie wchodzi administracja kas ani rachunkowość centralna dóbr, która się z rachunkowością samejże Komisji Rządowej łączy i oddzielnych wydatków jest przedmiotem. Teraz gdy porównamy wydatki na administracją dóbr suprymowanych, z odłączeniem również administracji i rachunkowości kasowej, która w oddzielnym biurze Deputacji jest prowadzona, pokaże się że wydatki administracyjne w dobrach suprymowanych nie wyniosą jak 2% od sta. Etat bowiem jest taki: Komisarz Jeneralny 8000 złp., jeden asesor ekonomiczny w Radomiu 3000, jeden w Kielcach 3000, przydatku referentowi prawnemu dóbr rządowych w Radomiu 1500, przydatku takiemuż referentowi w Kielcach 1500, czterem komisarzom oświecenia w Lublinie, w Warszawie, w Kaliszu i w Płocku 1 od sta od wpływów – około 4000. Ogółem złp. 21000. Na milionie wpływów czyni więc 2% od sta, jak się wyżej okazało. Biuro Deputacji kosztuje rocznie złp. 17000, lecz mimo że kontrola i rachunkowość kas, która toż biuro prowadzi, nie wchodzi do porównania z rachunkowością Dyrekcji Dóbr Rządowych, która jest skoncentrowana w Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu, oprócz tego toż biuro będąc zatrudnione dochodzeniem kapitałów suprymowanych, i zawiadując kompetencjami funduszu suprymowanego oraz wypłatą pensjów duchownych, nareszcie korespondencją z władzami centralnymi, nie ma, tak jak sama Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu, pod względem kosztów administracyjnych nic wspólnego z administracją samychże dóbr rządowych i religijnych. Zbierając w treści porównanie nakładów obustronnych pokazuje się, najprzód pod względem wydatków przemijających, że Deputacja użyła takiego szrodka do lustracji dóbr, który ją blisko siedm razy mniej, niż Dyrekcją Urządzającą, kosztuje, że Dyrekcja Urządzająca z biurami swoimi kosztuje już z górą dwa razy tyle, ile by do zlustrowania wszystkich dóbr rządowych według systematu Deputacji było potrzeba, choć jeszcze robota jest daleką końca. Że wydatki administracyjne w Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu są więcej niż dwa razy tak wielkie, jak też same wydatki w Wydziale 41 Zob. przyp. 39; z czasem Wydziały usamodzielniły się, a Dyrekcja Generalna faktycznie przestała istnieć. 306 Małgorzata Kośka Dóbr Suprymowanych42, i że masa ogólna kosztu na służbę biurową, na remisje, pretensje, komisoria, rozrachunki i budowle w dobrach rządowych, wynosi 33 od sta, od czystego zbioru, gdy według etatu od Deputacji, w tych dniach podać się mającego, nie wyniesie od sta dziesięciu. Przed zamknięciem tych uwag można tu prosić o wzgląd, ażeby myśli w celu oszczędzenia grosza publicznego, a zatem w duchu dobra ogólnego zebrane, nie były wzięte za chęć ujmowania w czymkolwiek czyjejkolwiek zasłudze. Każdy podług swego sposobu myślenia czyni tak, jak sądzi najlepiej. Należy do rozwagi zgłębić rzecz, która tu jest podaną: a jeżeli znajdzie się, że rozumowania w tym memoriale zawarte będą słusznymi, któryż by obywatel i urzędnik, kochający kraj swój, poznawszy możność oszczędzenia wydatków nie uczynił stosownej reformy, i nie wziął na siebie poprawienia choćby też własnej pomyłki? Jaka zasługa byłaby równie chlubną dla niego, jak gdyby z tego samego źrzódła wyszła, z którego by i była wykonaną. W Warszawie dnia 11 sierpnia 1820. 42 W momencie sporządzania memoriału nie było Wydziału Dóbr Suprymowanych; z tekstu wynika, że chodzi o Deputację. Memoriał z 11 VIII 1820 r. o stanie zagospodarowania majątków poklasztornych Małgorzata Kośka Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie 307 Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 291–310 Memoriał z 11 VIII 1820 r. o stanie zagospodarowania majątków poklasztornych przez Deputację Spraw Zniesionych Instytutów Duchownych Streszczenie W ramach przygotowań do kasaty części klasztorów w Królestwie Polskim Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego zwróciła się 30 III 1819 r. do namiestnika Józefa Zajączka z prośbą o ustanowienie deputacji, która przygotowałaby projekty tymczasowego, a następnie stałego zarządzania suprymowanymi funduszami, czuwałaby nad ich administracją i dozorowała kasę, do której miały wpływać dochody z dóbr poklasztornych. Namiestnik na posiedzeniu Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego 3 IV 1819 r. powołał do istnienia Deputację Spraw Zniesionych Instytutów Duchownych. Na czele Deputacji, z urzędu, stał minister wyznań Stanisław Kostka Potocki, a tworzyli ją prymas Królestwa Polskiego oraz czterej członkowie Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Zgodnie z postanowieniem namiestnika pierwszą czynnością Deputacji miało być przygotowanie projektu tymczasowej administracji funduszami suprymowanych beneficjów i klasztorów, następnie zaś opracowanie projektów dotyczących: środków utrzymania zakonnic i zakonników ze skasowanych klasztorów, zagospodarowania gmachów poklasztornych, sytuacji chłopów w dobrach poklasztornych oraz ostatecznego rozdziału środków uzyskanych z kasaty. Deputacja miała przedstawić namiestnikowi kandydata na komisarza generalnego, do którego obowiązków należały: objeżdżanie dóbr, pilnowanie dobrego gospodarowania nimi, prowadzenie rozrachunków z dzierżawcami oraz rozsądzanie na miejscu zgłaszanych pretensji i skarg. Komisarz zasiadał w Deputacji z głosem doradczym. Już 11 V 1819 r. minister Potocki poinformował namiestnika o opracowaniu przez Deputację projektu zasad tymczasowego administrowania dobrami suprymowanymi i pracach nad projektami instrukcji dla komisji wojewódzkich oraz dla komisarzy delegowanych do objęcia funduszy po zniesionych klasztorach i zabezpieczenia dochodów. Rada Administracyjna na posiedzeniu 15 VI 1819 r. rozpatrzyła projekt uchwały w sprawie statusu prawnego suprymowanych dóbr, a namiestnik postanowieniem z 26 VI 1819 r. zagwarantował, że dobra, fundusze i własności skasowanych zgromadzeń religijnych będą traktowane na równi z majątkiem rządowym. W maju 1821 r. minister wyznań Stanisław Grabowski zwrócił się do namiestnika z propozycją zniesienia Deputacji, uznając, że dzieło supresji pod względem religijnym jest zakończone, delegat apostolski jest członkiem Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego i sprawy zarządzania majątkiem poklasztornym mogą być załatwiane przez samą Komisję. Postanowieniem z 29 V 1821 r. namiestnik Królestwa Polskiego rozwiązał Deputację Spraw Zniesionych Instytutów Duchownych. W dopełnieniu tego postanowienia minister Grabowski 19 VI 1821 r. powołał do zarządzania funduszami suprymowanymi odrębną sekcję w Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Sekcja działała do 21 IV 1831 r., kiedy to dekretem powstańczego Rządu Narodowego, potwierdzonym po upadku powstania listopadowego przez Rząd Tymczasowy Fiodora Engla w listopadzie 1831 r., wszystkie lasy, dobra i fundusze supresyjne z kasaty 1819 r. zostały przekazane pod wyłączny zarząd Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu. Głównym celem memoriału było wykazanie, że sposób administrowania dobrami suprymowanymi proponowany przez Deputację był efektywniejszy i tańszy od zarządzania dobrami rządowymi przez Komisję Rządową Przychodów i Skarbu, a w efekcie przekonanie władz do jego przyjęcia we wszystkich dobrach rządowych. 308 Małgorzata Kośka Memoriał zawierający informacje o metodzie szacowania wartości dóbr poklasztornych i ich dzierżawienia jest przechowywany w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie w zespole Archiwum Publiczne Potockich, nr 155, s. 1120–1144. Słowa kluczowe Deputacja Spraw Zniesionych Instytutów Duchownych, kasata, Królestwo Polskie, Archiwum Główne Akt Dawnych, źródło, edycja, memoriał Memoriał z 11 VIII 1820 r. o stanie zagospodarowania majątków poklasztornych Małgorzata Kośka Central Archives of Historical Records in Warsaw 309 Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, p. 291–310 Memorial of 11 August 1820 on the management and development of post-dissolution monastic estates by the Deputation for the Affairs of Dissolved Religious Institutes Summary On 30 March 1819, the Governmental Commission of Religious Affairs and Public Enlightenment of the Kingdom of Poland, planning out the dissolution of some of the monasteries in the Kingdom of Poland, requested Governor (namiestnik) Józef Zajączek that a deputation be set up which would devise a project of temporary –and, subsequently, permanent– management and administration of the funds of suppressed institutes, and be responsible for a special fund which would collect the revenue from former monastery estates. On 3 April 1819, in a session of the Administrative Council of the Kingdom of Poland, the Governor established the Deputation for the Affairs of Dissolved Religious Institutes. It was headed –ex officio– by minister of denominations Stanisław Kostka Potocki, and consisted of the primate of the Kingdom of Poland, and four members of the Governmental Commission of Religious Affairs and Public Enlightenment. In accordance with the Governor’s decision, the first task of the Deputation was to frame a project of temporary administration of the funds of suppressed monasteries and benefices, and –subsequently– develop projects concerning: means of support for nuns and monks from dissolved houses, the management of their buildings, the situation of peasants in former monastery estates, and the ultimate distribution of assets acquired in the process of dissolution. The Deputation was supposed to appoint a candidate –for the Governor to approve– for the general commissioner, whose scope of responsibilities included: visiting estates (field inspections), making sure they were being managed in a proper way, settling accounts with tenants, as well as adjudicating disputes and addressing complaints on the premises. As early as 11 May 1819 minister Potocki informed the Governor that the Deputation had devised the plan for temporary administration of the property of suppressed monasteries, and that work on projects for regional (voivodship) commissions, as well as for commissioners appointed to take over the funds of dissolved monasteries and to secure the revenues, was in progress. The Administrative Council, during the session on 15 June 1819, examined a draft bill concerning the legal status of the estate of suppressed monasteries. On 26 June 1819 the Governor, in turn, issued a resolution in which he ensured that the estates, funds, and property of dissolved religious congregations were to be treated equally with state property. In May 1821, minister of denominations Stanisław Grabowski put forward a proposal to the Governor to disband the Deputation, arguing that the dissolution process –in the religious terms– had come to an end, and since the papal legate was a member of the Governmental Commission of Religious Affairs and Public Enlightenment, the affairs regarding the administration of post-monastic estates could be dealt with by the Commission itself. The Governor’s resolution from 29 May 1821 disbanded the Deputation for the Affairs of Dissolved Religious Institutes. To supplement this resolution, on 19 June 1821 minister Grabowski established a separate department in the Governmental Commission of Religious Affairs and Public Enlightenment to manage the funds of suppressed monasteries. The department remained active until 21 April 1831, when following a decree of the insurrectionary National Government, confirmed after the collapse of the November Uprising by Fyodor Engel’s Provisional Government in November 1831, all the forests, estates and funds acquired after the 1819 dissolution were handed over to the Governmental Commission of Revenues and Treasury of the Kingdom of Poland as the sole administrator. 310 Małgorzata Kośka The main objective of the memorial was to demonstrate that the methods of post-dissolution estate management employed by the Deputation were cheaper and more effective than the ones used by the Governmental Commission of Revenues and Treasury, and consequently to convince the authorities to adopt them with regard to all state property. The memorial, describing the methods of post-monastic estate valuation and tenancy, is kept in the Central Archives of Historical Records in Warsaw in fond The Potocki Public Archive, no. 155, pp. 1120-1144. Keywords Deputation for the Affairs of Dissolved Religious Institutes, dissolution, monastery, Kingdom of Poland, Central Archives of Historical Records, source, edition, memorial ks. Janusz Królikowski Wydział Teologiczny Sekcja w Tarnowie Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 311–347 Kasata klasztoru kartuzów w Gidlach* „Kartuzi w Polsce istnieli przez długie wieki, gromadząc wielu ludzi, którzy szukali bogomyślności, którzy na swój sposób odpowiadali najwznioślejszemu ze wszystkich powołań”1. Te długie dzieje obfitują w ważne wydarzenia i budzące podziw przejawy duchowości, ale dotyczą przede wszystkim ludzi, którzy realizowali swoje powołanie chrześcijańskie w bardzo szczególnej szkole zakonnej i duchowej. U jej początków stoi równie szczególna postać św. Brunona z Kolonii2. Wiele elementów tej historii zostało już zauważonych przez badaczy dziejów Kościoła i kultury w Polsce, co pozwala na wstępne zapoznanie się z tym szczególnym zakonem, który także poprzez swoją działalność na ziemiach polskich wpisał się na trwałe w dzieje Kościoła i Europy3. Oczywiście poznanie tych dziejów jest trudne, zwłaszcza z powodu kasat, które dotknęły kartuzów jako „najmniej użyteczny” z zakonów z punktu widzenia mentalności oświeceniowej, prowadząc do rozproszenia i zniszczenia odpowiednich dokumentów i pamiątek. Słusznie napisał na ten temat już ks. Stanisław Chodyński, omawiając dzieje kartuzów w Polsce w odpowiednim haśle dla Encyklopedii kościelnej: Czas kasaty kartuzów nastąpił właśnie w epoce, w której najmniej o zachowaniu pamiątek przeszłości myślano. Porozrzucane zaś wiadomości, jakie o nich mamy, stanowią drobny zaledwie z ich dziejów urywek, wcale niedostateczny do nakreślenia całości i objaśnienia bądź życia, bądź zasług zakonu4. * Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientific work financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016. 1 P. Sczaniecki, Kartuzi, [w:] Zakony benedyktyńskie w Polsce. Krótka historia, Tyniec 1981, s. 138. 2 M. Derwich, Bruno, St., [w:] W. M. Johnston (ed.), Encyclopedia of Monasticism, Chicago 2000, s. 185–186; A. Ravier, Saint Bruno le Chartreux, Paris 20033; P. De Leo (cura), San Bruno di Colonia: un eremita tra Oriente e Occidente. Atti del 2° Convegno internazionale (Serra San Bruno, 2–5 ottobre 2002), Soveria Manelli 2004. 3 H. Gapski, Rozwój zakonu kartuzów w Europie w czasach nowożytnych. Analiza struktur przestrzenno-czasowych, [w:] Idem (red.), Christianitas et cultura Europae. Księga Jubileuszowa Profesora Jerzego Kłoczowskiego, cz. 1, Lublin 1998, s. 272–281. 4 S. Ch[odyński], Kartuzi w Polsce, [w:] M. Nowodworski (red.), Encyklopedia kościelna, podług Teologicznej Encyklopedji Wetzera i Weltego z licznymi jej dopełnieniami, t. 10, Warszawa 1877, s. 124. 312 ks. Janusz Królikowski Na szczęście w dużym stopniu wypełnia tę lukę kartuz Georg Szwengel, dziejopis przede wszystkim kartuzji kaszubskiej, ale za pośrednictwem swoich pism dostarczający także wielu informacji do dziejów kartuzów w Polsce5. Wiele wiadomości będzie można zapewne jeszcze uzyskać, podejmując systematyczne badania nad dziejami kartuzów w Polsce, szukając zwłaszcza rozproszonych archiwaliów, co do których nie wolno nigdy mówić, że ich nie ma, ale raczej trzeba łagodnie stwierdzać, że nie są nam obecnie znane. Badania prowadzą do coraz to nowych odkryć także w kwestii dziejów polskich kartuzów6. W tym miejscu zajmiemy się omówieniem przebiegu kasaty klasztoru kartuzów w Gidlach. Dokumenty do poznania tego wydarzenia szczęśliwie zachowały się i są przechowywane w Archiwum Archidiecezjalnym w Częstochowie7 i w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie8. Na ich podstawie można dość dokładnie odtworzyć przebieg kasaty zapoczątkowanej w 1819 r. oraz ciągłe trwanie klasztoru do śmierci ostatniego kartuza w 1832 r. Zachowane inwentarze pozwalają wyrobić sobie przynajmniej ogólny pogląd o wyposażeniu klasztoru i kościoła kartuzów w Gidlach, a także śledzić następującą stopniowo dewastację kartuzji (por. aneks, nry 8–9). Z dziejów klasztoru Gidle to wieś znajdująca się w dawnym województwie sieradzkim, położona nad Wartą, niedaleko Radomska, 30 km od Częstochowy9. Fundatorką klasztoru kartuzów była bogata szlachcianka – Zuzanna z Przerębskich, wdowa po Janie Oleskim, podkomorzym koronnym, dziedziczka m.in. Gidel10, która 25 X 1641 r. w Piotrkowie zapisała kartuzom wieś Babie11 w województwie krakowskim, gdzie pierwotnie miał być fundowa5 O nim R. Witkowski, Jerzy Schwengel (1697–1766). Przeor kartuzji kaszubskiej i dziejopis Kościoła, Poznań 2004. 6 Por. ostatnio H. Bulczak, Kartuzi na ziemiach polskich, Kartuzy 2008, a zwłaszcza R. Witkowski, Praedicare manibus. Zakon kartuzów w Europie Środkowej od początków XIV do połowy XVI wieku (Analecta Cartusiana, 285/1–2), t. 1–2, Salzburg 2011. 7 Archiwum Archidiecezjalne im. ks. Walentego Patykiewicza w Częstochowie (dalej: AA Częstochowa), sygn. KD 171, Akta dotyczące suppresyi kartuzów w Gidlach (w tej jednostce zostały zebrane zachowane akta dotyczące kasaty; zostały one złączone w poszyt). Pewne informacje o klasztorze kartuzów można znaleźć także w następujących jednostkach: sygn. KD 172, Akta dotyczące kościoła po Kartuzach w Gidlach w dekanacie radomszczańskim; sygn. KK 158, Akta Konsystorza Foralnego Piotrkowskiego tyczące się klasztoru OO. Kartuzów w Gidlach (dotyczą spraw obyczajowych); sygn. KK 159, Acta cartusianorum gidlensim (zawiera głównie materiał zdjęciowy). 8 Archiwum Główne Akt Dawnych, Centralne Władze Wyznaniowe, rps 840, Akta zajęcia funduszów suprymowanego klasztoru kartuzyi gidelskiej obwodu piotrkowskiego w województwie kaliskim przez komisarzy delegowanych w miesiącu czerwcu 1819 r. W tej jednostce znajdują się w większości te same dokumenty, które znajdują się w archiwum częstochowskim; w czasie przeprowadzania kasaty wszystkie dokumenty z nią związane wykonano w trzech egzemplarzach. 9 Syntetycznie na temat dziejów kartuzji gidelskiej w: S. Ch[odyński], Kartuzi w Polsce, s. 131–133; H. Gap- ski, J. Związek, Gidle, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 5, Lublin 1989, kol. 1057. 10 Por. K. Niesiecki, Herbarz polski, t. 7, Lipsk 1841, s. 73; Archiwum ojców paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie, sygn. 2076. 11 Obecnie Babie stanowi część wsi Suków w powiecie kieleckim. Kasata klasztoru kartuzów w Gidlach 313 ny kościół i klasztor. Zapis został przyjęty przez przeora Raju Maryi w Kartuzach Jana Udalryka Repfa oraz prokuratora tej kartuzji, Filipa Bolmana. Na uposażenie klasztoru Zuzanna Oleska przeznaczyła wsie Gidle, Niesułów, Górkę, Stęszów i Rudę w województwie sieradzkim oraz Lusławice i Pabianice w województwie krakowskim, w powiecie lelowskim. Bp Jakub Zadzik sprzeciwił się jednak fundacji klasztoru w diecezji krakowskiej, gdyż „diecezja krakowska zbyt już była przeciążona klasztorami, przeto niepożądany byłby jeszcze jeden, zwłaszcza taki, który ma na celu tylko własne zbawienie”12. Za radą prymasa Macieja Łubieńskiego fundację przeniesiono do Gidel w diecezji gnieźnieńskiej i tu zatwierdził ją prymas 14 V 1642 r. Takie usytuowanie kartuzji w przyszłości miało okazać się niezbyt szczęśliwą decyzją, z powodu bliskości Jasnej Góry oraz rozwijającego się przy klasztorze dominikanów w Gidlach sanktuarium maryjnego13, co odwracało uwagę od klasztoru kartuzów i było powodem trudności ekonomicznych. W 1667 r. sejm Rzeczypospolitej zatwierdził legaty, zwalniając kartuzów od ciężarów wojskowych: Dekreta Trybunalskie względem fundacyji Ojców Kartuzyjanów w Gidlach in suo robore zostawując, warujemy lege praesenti, ex consensu ordinum, aby dobra do tej fundacyji należące, wszystkie jako ziemskie, do żadnych stanowisk, chlebów zimowych i pobocznych, stacyji, noclegów, popasów, podwód, i wszystkich in genere eksakcyji żołnierskich, nie podlegały, i owszem, wolne zostawać mają oneribus Ecclesiae et Reipublicae salvis, która konstytucyja wszystkim klasztorom, tak zakonników, jako i zakonniczek na dobrach ziemskich fundowanym, w Koronie i Wielkim Księstwie Litewskim służyć ma14. Pierwsi kartuzi w liczbie ośmiu przybyli do Gidel z Raju Maryi na Pomorzu Gdańskim. Byli wśród nich m.in.: Kacper Kochel, Jerzy Melchior i Jan Wasserman. Na początku posiadali kościół z drewna modrzewiowego, który 25 V 1646 r. konsekrował sufragan gnieźnieński Adrian Gródecki. 9 III 1751 r. abp Adam Ignacy Komorowski pozwolił na budowę kościoła murowanego, którą ukończono w 1767 r. Bp Ignacy Augustyn Kozierowski, sufragan gnieźnieński, 8 IX 1767 r. dokonał konsekracji kościoła i ołtarza dedykowanych Matce Bożej Bolesnej. Przeorem klasztoru był wówczas przybyły z Berezy Franciszek Pasieka. Ostatni przeor, o. Adam Grabowski, podał, że budowa kościoła nastąpiła „za pomocą drugich kartuzyjów w Europie”15, co wydaje się wskazywać, iż nie ma większych podstaw do podawania w wątpliwość udziału kartuzów z innych krajów w budowie gidelskiego kościoła, co kwestionują niektórzy autorzy16. O autentyczności świadectwa A. Grabowskiego świadczy fakt, że klasztor za jego czasów dysponował 12 P. Czaplewski, Kartuzja kaszubska, Gdańsk 1966, s. 38. 13 Por. A. Zagajowski, Skarb wielki wojewodztwa sieradzkiego na roli gidelskiej znaleziony, każdemu potrzebującemu wspomożenia otwarty, to jest: obrazu gidelskiego Nayswiętszej Panny Maryi w województwie sieradzkim na roli gidelskiej znalezionego cuda wielkie i łaski, Kraków 1724 (reprint: Gidle 2012). 14 Volumina legum, t. 4, Petersburg 1859, s. 435. 15 A. Grabowski, Stan interesu supprymowaney Kartuzyi Gidelskiej, względnie przywrocenia iej existencyi (16 IX 1823 r.), AA Częstochowa, sygn. KD 171. 16 S. Ch[odyński], Kartuzi w Polsce, s. 132. 314 ks. Janusz Królikowski odpowiednimi dokumentami dotyczącymi jego dziejów17. W następnych latach podjęto budowę murowanego klasztoru, którą kierował kartuz Mateusz Borówka. Przy fundacji klasztoru przewidywano, że będzie w nim przebywało 12 kartuzów18. W szczytowym okresie rozwoju przebywało w nim ośmiu kapłanów i trzech braci19. Mimo że kartuzja gidelska prowadziła własny nowicjat, stale była zależna od klasztoru macierzystego, czyli Raju Maryi. Podobny status miała także kartuzja w Berezie. W chwili obecnej niewiele wiemy o życiu i działalności kartuzów gidelskich, gdyż znane dzisiaj dokumenty pozwalają tylko na szczątkową rekonstrukcję życia klasztornego. Przebadano głównie zachowane muzykalia, świadczące o fundamentalnej dla tego zakonu trosce o życie liturgiczne20, oraz księgozbiór gidelski21. Przebieg kasaty Pierwsze poważne trudności egzystencjalne spotkały kartuzów w Gidlach pod panowaniem pruskim. Dotknęły one zresztą wszystkie klasztory, ponieważ z dniem 1 VII 1796 r. ich dobra zostały przejęte przez państwo22. Rząd pruski zabrał więc klasztorowi posiadane przez niego wsie i folwarki, „naznaczając mu z tych kompetencyją roczną w sumie złotych polskich 8 772, groszy 12”23, dzięki której klasztor utrzymywał się do 1820 r. Dalsze trudności nastąpiły w 1810 r., gdy część budynków klasztornych została przez rząd Księstwa Warszawskiego przekazana Francuzowi o nazwisku Milochot. A. Grabowski tak relacjonuje podjęte przez niego działania: Zajął [...] całe forasterium, połowę klasztoru, stodółkę i ogród pomiędzy murami w zamiarze założenia w zajętych przez siebie zabudowaniach fabryki płótna. Zniszczywszy jednak zajęte zabudowania szczególniej przez wyłamywanie murów i rujnowanie dachów, tak dalece rozszyrzając się, iż nie tylko ciężarem był klasztoru niemałym, ale nadto zgubą widoczną być starał się, i nie założywszy żadnej fabryki, uszedł24. 17 AA Częstochowa, sygn. KD 171, Summariusz dokumentów tyczących się funduszu klasztoru kartuzyji gidelskiej w obwodzie piotrkowskiem, województwie kaliskiem wpisany (23 VI 1819 r.), por. aneks, nr 2. 18 A. Grabowski, Stan interesu. 19 Niektóre informacje na temat składu osobowego kartuzji gidelskiej por. H. Gapski, Rekrutacja kartuzów w Polsce w XVII–XVIII wieku, „Roczniki Humanistyczne” 35, 1987, 2, s. 115–122. 20 K. Szymonik, Graduał kartuzów. Studium źródłoznawcze, [w:] J. Pikulik (red.), Muzyka religijna w Polsce. Materiały i studia, t. 2, Warszawa 1978, s. 273–357; C. Grajewski, Kartuski śpiew officium divinum na przykładzie antyfonarza z Gidel, „Liturgia Sacra”, 10, 2004, 1, s. 127–141; C. Grajewski, K. Nierzwicki, Szesnastowieczny antyfonarz kartuski ze zbiorów gidelskich. Kilka uwag bibliologicznych i muzykologicznych, [w:] I. Imańska, J. Tondel (red.), Studia o książce dawnej i współczesnej (Acta Universitatis Nicolai Copernici. Bibliologia V, Nauki Humanistyczno-Społeczne, 376), Toruń 2006, s. 89–113. 21 K. Nierzwicki, Biblioteki kartuzji kaszubskiej oraz jej konwentów filialnych w Berezie Kartuskiej i Gidlach, Pelplin 2001, s. 327–367. 22 O sytuacji zakonów pod panowaniem pruskim por. J. Wysocki, Kościół katolicki pod zaborem pruskim 1772–1815, [w:] B. Kumor, Z. Obertyński (red.), Historia Kościoła w Polsce, t. 2: 1764–1945, cz. 1: 1764–1919, Poznań-Warszawa 1979, s. 159–164. 23 A. Grabowski, Stan interesu. 24 Ibidem. Kasata klasztoru kartuzów w Gidlach 315 Ostatni okres istnienia kartuzji gidelskiej przypada na lata Królestwa Polskiego. Z inicjatywy stojącego na czele Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Stanisława Kostki Potockiego przystąpiono do reformy Kościoła, której elementem miała być kasata klasztorów uznanych za nieużyteczne społecznie. W wyniku przeprowadzonych negocjacji papież Pius VII uprawnił Franciszka Skarbka Malczewskiego, który wkrótce został arcybiskupem warszawskim i prymasem Królestwa, do skasowania kilku klasztorów, aby uzyskane w ten sposób dochody można było przeznaczyć na cele kościelne. Uprawnienia zawarte w bulli Ex imposita Nobis z 30 VI 1818 r. zostały jednak odrzucone przez Potockiego i Komisję Rządową. Opracowano nowe zasady kasaty klasztorów, które miały przede wszystkim o wiele szerszy zasięg oraz umożliwiały władzom państwowym uzyskanie korzyści materialnych ze skasowanych klasztorów. 17 IV 1819 r. prymas podpisał dekret wykonawczy kasaty oparty na nowych zasadach25. Wśród przeznaczonych do skasowania klasztorów znalazła się także kartuzja w Gidlach26. O planowanej kasacie kartuzi gidelscy dowiedzieli się wkrótce po jej podpisaniu. Bardzo szybko dokonano opieczętowania biblioteki klasztornej. Przeor A. Grabowski, uprzedzając bezpośrednie działania kasacyjne, wystosował list do Józefa Zajączka, namiestnika Królestwa Polskiego, prosząc „o pozostawienie [...] przy ówczasowej egzystencyji” klasztoru27. Warto przytoczyć go w całości, gdyż dobrze ilustruje sytuację panującą w kartuzji na wieść o mającej nastąpić kasacie: Jaśnie Oświecony Książę Namiestniku Królestwa Polskiego! Zgromadzenie księży kartuzów gidelskich w powiecie radomskim najpokorniej uprasza, ażeby w swem miejscu nadal pozostało. Powszechny odgłos, jakoby zgromadzenie nasze kartuzów z woli rządu zniesionem być miało w nader smutnej położył nas kolei, a do tego zapieczętowanie nam już biblioteki dowodzi zamiar uskutecznienia w tym celu przedsięwziętego. Przymuszeni więc jesteśmy ze łzami przedstawić nasz okropny stan, w którem byśmy przez zniesienie zgromadzenia naszej kartuzji pozostać musieli, co do wypełniania staje nam się niepodobnem, przywodząc te okoliczności. Naprzód. Kartuzyja nasza gidelska w Królestwie Polskim jest tylko jedna, której zgromadzenie składa się na teraz z sześciu osób, pięciu księży i jednego brata, stąd już nigdzie przeniesionemi ani też z żadnem połączonemi być nie możemy, i żaden zakon nie mógłby nas przyjąć, bo według reguły naszej kartuzi mięsa jeść nie mogą, chociażby w największej chorobie, tylko zawsze postnemi karmiąc się potrawami, dla tego przez zniesienie zgromadzenia naszego bylibyśmy wygnańcami z ojczyzny, na co nigdy nie zasłużyliśmy sobie, pełniąc swoje obowiązki bez nagany, nic też złego przeciw rządowi nie wykroczyliśmy. 25 F. T. Borowski, Dekret kasacyjny z roku 1819 i jego wykonanie w stosunku do zakonów diecezji sandomierskiej, „Studia Sandomierskie. Teologia – filozofia – historia”, 18, 2011, 1 [druk rozprawy doktorskiej obronionej na KUL w 1959 r.], s. 7–67; P. P. Gach, Kasaty zakonów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska 1773–1914, Lublin 1984, s. 99–104; M. Kośka, Opinia Sekcji Duchownej Rzymskokatolickiej z 7 X 1829 r. w sprawie przeprowadzenia reformy Kościoła w Królestwie Polskim. Mało znane źródło do dziejów kasaty klasztorów w 1819 r., „Hereditas Monasteriorum”, 1, 2012, s. 285–301. 26 P. P. Gach, Kartuzi na ziemiach polskich w latach 1772–1831, „Roczniki Humanistyczne”, 35, 1987, 2, s. 128–130. 27 A. Grabowski, Stan interesu. 316 ks. Janusz Królikowski Po wtóre. Dwóch księży zgromadzenia naszego w wieku już zgrzybiałym, słysząc o wypędzeniu naszym bardzo ciężko zapadli na zdrowiu, którym nigdy wyperswadować nie można, aby z miejsca tego zakonu, któremu poprzysięgli, wyruszeni byli, i wolą umierać na miejscu aniżeli oddalić się i być tułaczami, albowiem ich jako zupełnie wiekiem zgrzybiałym przyciśnionych i do pełnienia obowiązków stanu duchownego mniej zdatnych nikt nie przyjmie, jedynie pozostawszy na gruncie musiałby rząd o nich mieć staranie, i tych żywić do śmierci. Po trzecie. Zgromadzenie nasze kartuzów pobiera wprawdzie od rządu kompetencyji złotych 8 000, które zaledwo na potrzeby i utrzymywanie nas wystarczą, gdyż potrawy postne, jakiemi żyć powinniśmy, daleko więcej niżeli mięsne kosztują i prócz tego według reguły zakonu naszego wszelkim przechodzącym ubogim pożywienie dawać jesteśmy obowiązani, a stąd rzeczona kompetencyja nie jest zbyteczną, ale raczej bardzo szczupła, niewielkim przeto dla rządu jest ciężarem. Po czwarte. Chociażby nawet, jak jest pogłoska, każden zakonnik skasowany miał sobie przeznaczone od rządu corocznie złotych 800, to z takowych żadnym sposobem utrzymać się nie bylibyśmy w stanie, bowiem jak już wyżej rzeczono, samemi tylko postnemi żyjąc potrawami, i tych, którzy z nas do pełnienia obowiązków jesteśmy zdatni, żaden ksiądz na prowincyji z przerzeczoną pensyją nie przyjmie, również i wspomnieni dwóch w podeszłym wieku księży naszych, którzy się oddalić nie mogą, z takowej pensyji wyżywić się nie potrafi. Po piąte. Zabudowania nasze kartuskie do żadnego użytku rządowi nie są zdatne i już trzy razy zsyłani do obejrzenia od rządu z Warszawy fabrykanci takowe do żadnej fabryki niezdatnemi być uznali. Z tych zatem powodów niesiemy z płaczem do Jaśnie Oświeconego Księcia Namiestnika Królewskiego jak najpokorniejszą prośbę, aby nasze zgromadzenie kartuzów w miejscu utrzymać łaskawie raczył i na skasowanie nas nie dozwolił, bo byśmy prawdziwie wygnańcami z kraju ojczystego się stali i nędznie życie zakończyć byli przymuszeni, a pewni jesteśmy, że Jaśnie Oświecony Książę Namiestnik tę wieczną nam pamiątkę w kraju zostawi i nas utrzymać postanowi, za co my w zakonie naszym ustawiczne do Boga modły za Jaśnie Oświeconego Księcia Namiestnika i familią Jego zanosić będziemy. Oczekując z wielkim upragnieniem rezolucyji, mieszczemy wyraz najgłębszego uszanowania i zostajemy prawdziwie stroskanemi i miłosierdzia żebrzącemi sługami. W kartuzji gidelskiej, powiatu radomskiego, obwodu piotrkowskiego, dnia 12 czerwca 1819 roku, ksiądz Adam Grabowski administrator i przełożony księży kartuzów28. Na swoje pismo A. Grabowski otrzymał odpowiedź z datą 12 VII 1819 r.; została ona przesłana do biskupa diecezji kujawsko-kaliskiej. A. Grabowski stwierdza, że była to rezolucyja, zapewniająca zakon nasz, iż łącznie będąc nie doznamy żadnej przeszkody w zachowaniu reguły naszej. Lecz pomimo takiej zaspokajającej nas rezolucji, przecież chodziła wieść, iż klasztor nasz zostanie suprymowanym29. Wobec tych pogłosek A. Grabowski udał się także do abpa F. Malczewskiego, który zapewnił go, że „klasztor [...] pozostanie nienaruszonym”30. Kartuzom więc wyraźnie zależało na ocaleniu klasztoru przed kasatą. Mimo podjętych zabiegów i otrzymania zapewnień o wstrzymaniu kasaty stała się ona jednak faktem w czerwcu 1819 r., a więc wcześniej, niż przeor otrzymał wspomnia28 AA Częstochowa, sygn. KD 171, List przeora A. Grabowskiego do namiestnika Królestwa Polskiego (12 VI 1819 r.). 29 Ibidem. 30 Ibidem. Kasata klasztoru kartuzów w Gidlach 317 ną odpowiedź namiestnika. Przebywało wówczas w klasztorze sześciu zakonników – czterech księży: przeor Adam Grabowski, który przybył z Kartuz 21 XII 1812 r. (54 lata), wikariusz Anselm Rendl (69 lat), Ksawery Ladman (61 lat), zakrystian Paweł Tarnowski (39 lat); oraz dwóch braci: Andrzej Kiedrzyński „do usług klasztornych” (63 lata) i szafarz Antoni Grusznikowski (54 lata). Oprócz zakonników w klasztorze pracowały jeszcze cztery osoby: kościelny, kucharz, rybak i ogrodnik31. Komisja kasacyjna przybyła do kartuzji w Gidlach 23 VI 1819 r. Funkcje komisarzy pełnili biskup sufragan kujawsko-kaliski Józef Marceli Dzięcielski32 oraz ks. Józef Łukasiewicz, proboszcz w Borownie. Przeor A. Grabowski został wezwany do przedłożenia dokumentów dotyczących klasztoru i kościoła, co uczynił tego samego dnia; były to dokumenty dotyczące funduszów klasztornych, inwentarz kościelny, inwentarz sprzętów i ruchomości klasztornych (por. aneks, nry 1–3). Komisja spisała sumariusz dokumentów dotyczących fundacji klasztoru, dzierżawionych dóbr, prowadzonych procesów. Na domaganie się przez komisję regestrów A. Grabowski odpowiedział, „iż takowych nie było w zwyczaju utrzymywać w ich zgromadzeniu”. Po przyjęciu dokumentów przeprowadzono wizję lokalną, weryfikując dane zawarte w dokumentach przedłożonych przez A. Grabowskiego33. Następnego dnia, 24 czerwca, komisja kasacyjna przekazała A. Grabowskiemu „w temczasowy dozor [...] wszystkich remanętow” przejętych na rzecz funduszu kościelnego, zalecając zakonnikom, by je „aż do dalszego zarządzenia deputacyji w całości utrzymywali, zachowali i konserwowali”. A. Grabowski „oświadczył przyjęcie obowiązku, zaręczając wszelką swoim i zgromadzenia całkiego odpowiedzialność za całość i pewność powierzonych im w dozór szczegółów”34. Do protokołu przekazania dozoru przejętych dóbr dołączono protokół dotyczący dzierżawy przez zakonników tych dóbr przez okres jednego roku 1819/1820. Miały im przysługiwać dwie trzecie wykazanych intrat z funduszów skasowanego klasztoru, jedna trzecia natomiast miała być przekazana na rzecz funduszu kościelnego35. Wkrótce po odjeździe komisji kasacyjnej, 7 VII 1819 r., przybył do Gidel Samuel Bogumił Linde36. Przeor A. Grabowski tak opisał jego pobyt: Komisarz Rządowy Wyznań i Oświecenia Dyrektor Jeneralny Bibliotek JWny Samuel Bogumił Linde, w przytomności JX Adama Grabowskiego przeora WW.OO. Kartuzów, bibliotekę klasztorną zrewidowawszy na mocy upoważnienia Komi31 AA Częstochowa, sygn. KD 171, Spis duchownych należących do zgromadzeń zakonnych (1 V 1820 r.). 32 J. Skrabek, Dzięcielski Józef Marceli, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 4, Lublin 1985, kol. 614. 33 AA Częstochowa, sygn. KD 171, Protokoł względem wezwania JX Adama Grabowskiego administratora i przełożonego klasztoru kartuzyi gidelskiej względem złożenia inwentarza, akt funduszow duchownych, regestow, inwentarza kościelnego, sprzętow i ruchomości klasztornych (23 VI 1819 r.). 34 Ibidem, Protokoł względem oddania w temczasowy dozor JX Adamowi Grabowskiemu administratorowi i przełożonemu klasztoru kartuzyi gidelskiej wszystkich tych remanętow, ktore na fundusz ogolny religijny zostały odebrane (24 VI 1819 r.). 35 Ibidem, Protokoł w przedmiocie odebrania deklaracyi zgromadzenia klasztoru kartuzyi gidelskiej, czyli chcą fundusz supprymowany na jeden rok dzierżawić (24 VI 1819 r.). 36 Por. O. Błażejewicz, Samuel Bogumił Linde. Bibliotekarz i bibliograf, Wrocław 1975. 318 ks. Janusz Królikowski syji Rządowej i Oświecenia z dnia 11 maja r. b. odłączył z niej książek sztuk 1162, które w beczek przy sobie zapakować, pieczęcią Biblioteki Publicznej opieczętować i napisem „z Gidel” oznaczyć kazał, i obmyślił sam sposób przesłania ich do Sulejowa. Stąd za staraniem W[wielmożne]go Mateusza Maruszowskiego z innemi książkami zebranymi w obwodzie piotrkowskim wodą do Warszawy odesłane będą pod adresem do Biblioteki Publicznej Narodowej, a to na koszt Komisyji Rządowej Wyznań i Oświecenia37. Po upływie roku i interwencji przeora A. Grabowskiego, 17 VII 1820 r. zakonnicy kapłani, tzn. A. Grabowski, A. Rendl i P. Tarnowski, otrzymali na swoje utrzymanie po 1000 złp, br. A. Kiedrzyński natomiast – 450 złp, czyli razem przyznano im 3450 złp. Oznacza to, że w międzyczasie zmarli o. K. Ladman i br. A. Grusznikowski. Wkrótce, 6 VIII 1820 r., zmarł też o. A. Rendl. Wobec tymczasowości istniejącej sytuacji, 17 XII 1820 r. do Gidel przybyła komisja wojewódzka, którą tworzyli delegat kościelny ks. Mikołaj Lefranc38 i bliżej nieznany delegat świecki. Zdecydowała ona, że kartuzi nadal zostaną na miejscu, oraz potwierdziła fundusze na ich utrzymanie. Przeor upominał się jeszcze o fundusz 600 złp rocznie na przynajmniej jednego sługę kościelnego, „aby zakonnicy poświęcili siebie na chwałę Bożą”, odpowiadając w ten sposób na wolę wyrażoną przez ich dobrodziejów. Dokonano przeglądu stanu klasztoru, stwierdzając pilną potrzebę przeprowadzenia remontów. Zastanawiano się również nad ewentualnym przekazaniem kościoła kartuskiego parafii gidelskiej. Dokonano też „rewizji sreber i aparatów kościelnych”, zabierając je częściowo, co potwierdzono odpowiednimi poświadczeniami załączonymi do protokołu z przeprowadzonej wizyty39 (por. aneks, nry 4–7). Na podstawie zachowanych dokumentów można wywnioskować, że w 1823 r. pojawiła się jakaś możliwość wskrzeszenia kartuzji w Gidlach. Przeor A. Grabowski skrzętnie skorzystał z okazji, by nadać sprawie bieg, z czego zdał sprawę w specjalnej nocie. „Odważył się – jak w niej zapisał – podać memoriał do samego Jaśnie Najaśniejszego Pana”, na który nie otrzymał pisemnej odpowiedzi, lecz tylko „ustne zapewnienie ze strony śp. JW Arcybiskupa40, iż odwołanie supresyji naszej nastąpi i żeby być cierpliwym”41. Determinację przeora bardzo dobrze ilustruje zachowany list – niestety, nie wiadomo, do kogo adresowany – w którym kogoś wysoko postawionego prosi o wstawiennictwo w sprawie wskrzeszenia kartuzji: Illustrissime, Excellentissime ac Reverendissime Domine! Dostąpiwszy suprymowany klasztor tutejszy tak szczególnego szczęścia, że Jaśnie Wielmożny Pan łaskaw jesteś zwiedzić mury jego, poważam się podpisany przełożony zanieść najpokorniejszą mą prośbę, abyś Jaśnie Wielmoż37 AA Częstochowa, sygn. KD 171, A. Grabowski, Działo się w Gidlach 7 lipca 1819 r. 38 Jakub Mikołaj Lefranc (1765–1845), kapłan francuski, który do Polski przybył z ogarniętej rewolucją Francji; 1 I 1819 r. biskup nominat Andrzej Wołłowicz mianował go oficjałem foralnym piotrkowskim; w 1845 r. został mianowany archidiakonem kapituły włocławskiej, por. W. Wlaźlak, Organizacja i działalność Konsystorza Foralnego Piotrkowskiego w latach 1819–1918, Częstochowa 2004, s. 73–78. 39 AA Częstochowa, sygn. KD 171, Akta klasztoru supprimowanego w Gidlach. Działo się w kartuzji gidelskiej 17 grudnia 1820 r. 40 Chodzi o abpa Szczepana Hołowczyca, J. Bazydło, Hołowczyc Szczepan, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 6, Lublin 1993, kol. 1161–1162. 41 A. Grabowski, Stan interesu. Kasata klasztoru kartuzów w Gidlach 319 ny Panie raczył najłaskawiej wesprzeć powagą swoją ubieganie się moje za przywróceniem egzystencyji naszej. Pomimo bowiem mianego czystego funduszu na utrzymanie nasze, to jest wyznaczonej nam przez były rząd pruski z odebranych nam wsi kompetencyji, suprymowaną została kartuzja nasza w roku 1820. Nie pozostawszy mi w takim razie inna droga, jak tylko do tronu Najaśniejszego Pana, do tego uciekłem się, lecz dotąd nie odbieram żadnej urzędowej rezolucyji, jak tylko ustne od śp. JW Arcybiskupa Hołowczyca przed dwiema miesiącami uczynione oświadczenie, że pomyślna nastąpi dla nas rezolucyja. Uciekam się więc pod najłaskawszą protekcyją Jaśnie Wielmożnego Pana, dopraszając się jak najpokorniej, abyś Jaśnie Wielmożny Pan powagą swoją łaskaw był przyspieszyć powrót egzystencyji naszej z pozwoleniem zaprowadzenia nowicyjatu, ile że w całem Królestwie naszem ta jedna tylko egzystuje kartuzyja, i rząd na jej utrzymanie by najmniejszego nie ma potrzeby łożyć nakładu, aby nam tylko powrócone zostały własne nasze fundusze, z których i zakon, i klasztor przynależnie utrzymywać obowiązujemy się. Czyn ten Jaśnie Wielmożnego Pana obowiąże zakon nasz do wiecznej dla najgodniejszej osoby Jego wdzięczności, który uważać będzie Jaśnie Wielmożnego Pana za najdobrotliwszego ojca i drugiego swego fundatora. Przy ponowieniu najpokorniejszej tej prośby mojej mam szczęście pisać się z najgłębszym uszanowaniem. Illustrissimi, Excellentissimi ac Reverendissimi Domini humillimus et infirmus divus frater Adamus Grabowski42. Podejmowane zabiegi nie przyniosły żadnego wyraźnego rezultatu, a zabudowania kościelne i klasztorne popadały stopniowo w ruinę. A. Grabowski trwał do końca w klasztorze w Gidlach, oprowadzając po kościele i klasztorze wstępujących tam wędrowców43. Tu też zmarł 9 III 1832 r. i zgodnie ze swoją wolą został pochowany na cmentarzu parafialnym. Jak dowiadujemy się z zachowanej dokumentacji, po jego pogrzebie inwentarz żywy został rozprzedany; uzyskano zań 362 zł 15 gr. Klasztor i kościół opieczętowano w oczekiwaniu na dalsze decyzje co do ich przyszłości. Od razu sugerowano, że należałoby tam przenieść kościół parafialny44. Na wiadomość o śmierci o. A. Grabowskiego bp Wojciech Jasiński, administrator diecezji kujawsko-kaliskiej, polecił konsystorzowi foralnemu piotrkowskiemu, aby inwentarz kościelny [...] rozdać pomiędzy potrzebne kościoły, opatrzywszy wprzód parafialny miejscowy, jeżeliby czego z tegoż potrzebował. Co się tycze kościoła i zmiany gruntów względem tego czyni administrator do komisyji rządowej przedstawienie, a tymczasem niżeli ostatnia decyzyja wypadnie, aby kościół kartuski i zabudowania nie zostały rozbierane lub znieważane odda konsystorz pod dozór komentarza parafii, który tam dla straży kogo obsadzi i ogrodem kartuskim zarządzi. Spodziewa się administrator, że komisyja rządowa, równie jak on, przychyli się do uczynionego projektu zgodnego z pomnożeniem chwały Boga i wygodą parafii45. Omawiając kasatę kartuzji w Gidlach, należy wspomnieć epizod, który nie jest wprawdzie budujący, ale pozostaje z metodologicznego punktu widzenia ważny dla prowadzenia badań dotyczących kasat. Z pisma konsystorza foralnego piotrowskiego, skie42 AA Częstochowa, sygn. KD 171, List A. Grabowskiego do nieznanego adresata (15 XI 1823 r.). 43 W. Lipiński, Wieś Gidle. Wyjątek z przejażdżki po Kraju w 1829 r., „Pamiętnik Religijno-Moralny”, 2, 1842, 3, s. 272–275. 44 AA Częstochowa, sygn. KD 171, Do Prześwietnego Konsystorza Foralnego Piotrowskiego (21 III 1832 r.). 45 Ibidem, List biskupa Wojciecha Jasińskiego, administratora diecezji kujawsko-kaliskiej, do Konsystorza Foralnego Piotrkowskiego (Warszawa, 24 III 1832 r.). 320 ks. Janusz Królikowski rowanego do ks. Baltazara Dąbrowskiego, dziekana radomskiego, któremu podlegały Gidle, dowiadujemy się, że po pogrzebie ks. A. Grabowskiego dokonano „rozszarpania i rozebrania” niektórych rzeczy klasztornych. Dlatego konsystorz domagał się, aby zwrócono: 1. Od księdza przeora księży dominikanów w Gidlach lustro wielkie w złote ramy oprawne, rożne obrazy i pulpit. 2. Od gwardyjana księży franciszkanów w Radomsku relikwiarzy dwa, lichtarzy mosiężnych dwa, kubki do kwiatów itd. 3. Od ks. Brzezińskiego krzyżyk z ołtarza, zegar etc.46 Dziekan został zobowiązany do dopilnowania, aby rzeczy zostały zwrócone do klasztoru, co też się stało, oraz miał podjąć kroki zmierzające do zabezpieczenia pozostawionego mienia, m.in. dokonując jego inwentaryzacji (por. aneks, nr 8). Sprawa jest bardzo ważna, ponieważ pokazuje, że takie wypadki nie tylko miały miejsce, ale były nawet bardzo częste, ponieważ mienie skasowanych klasztorów, oprócz przedmiotów ze złota i srebra, było często pozostawione bez należytej opieki i nie zawsze było wiadomo, komu ono podlega47. Na ostateczną decyzję w sprawie kościoła pokartuskiego (klasztor uległ całkowitemu zniszczeniu) trzeba było jeszcze czekać do 1877 r., kiedy zaczęto się nim na nowo interesować. Ks. Kacper Lipiński, dziekan w Radomsku, otrzymał polecenie, aby zbadać, co jest w nim jeszcze zdatne do użytku i przeniesienia. Stosowny raport przygotował i przedstawił bpowi Wincentemu Chościakowi-Popielowi (por. aneks, nr 9). Ze sformułowań zawartych w opisie, będącym odpowiedzią na stawiane pytania odnośnie do stanu kościoła i jego wyposażenia, zdaje się wynikać, że zamierzano kościół zlikwidować, wynosząc z niego to, co jeszcze mogło być przydatne. Nie znamy szczegółów dotyczących przebiegu zdarzeń, ale w każdym razie w 1879 r. zdecydowano, żeby kościół poklasztorny przekazać na cele parafialne, a tym samym została ocalona pamięć o kartuzach w Gidlach, wciąż przemawiająca w pamięci kulturowej i religijnej za pośrednictwem zbudowanego przez nich kościoła. 46 Ibidem, Konsystorz Foralny Piotrkowski do WJ Ks. Dąbrowskiego (2 IV 1832 r.). 47 Odnotowane tutaj zjawisko wskazuje, że przy badaniu dziedzictwa skasowanych klasztorów, zwłaszcza losów wszelkiego typu mobiliów należących do klasztorów i do kościołów klasztornych, koniecznie trzeba zorientować się, czy nie ma po nich jakichś śladów w sąsiednich parafiach lub klasztorach. Niejednokrotnie wciąż bardzo użyteczne jest, zwłaszcza w środowiskach bardziej zamkniętych, sięganie do tradycji ustnej, będącej wciąż nośnikiem pamięci kulturowej i źródłem wielu informacji. Bardzo ważną sprawą w badaniach nad kasatami jest zwrócenie uwagi także na ludzi, którzy w nich brali udział, gdyż odpowiednie dokumenty mogą znajdować się w dokumentach osobowych delegatów kościelnych, zwłaszcza dziekanów, którzy najczęściej byli delegowani do zajmowania się sprawami klasztorów znajdujących się na terenie ich dekanatów. Nie bez znaczenia byłoby zbadanie także dokumentów pozostawionych w archiwach parafialnych i diecezjalnych, w których przebywali delegaci kościelni biorący udział w kasatach. 321 Kasata klasztoru kartuzów w Gidlach Edycja48 1 Spis inwentarza kościelnego klasztoru kartuzyji gidelskiej uczyniony dnia 23 czerwca 1819 r. Aparaty z dalmatykami Aparat z materyji szkockiej białej, wstążki złote ze srebrem, kwiatki srebrne i jednakie z dalmatykami, przy którym kampanki złote, podszewka zaś koloryki białej. Do tegoż aparatu kapa biała gredyturowa w kwiaty złote i jedwabne z galonem złotym, podszewką koloryki niebieskiej i klamrą srebrną – 1. Ornaty koloru białego solenne 1. Ornat gredyturowy na tle białym jednostajnym w kwiaty złote i kolorowe z galonem w kwiaty szmelcowanym fioletowo z takiemiż rekwizytami – 1. 2. Ornat złotoliliowy w kwiaty srebrne i kolorowe z kampanką złotą, z takiemi rekwizytami – 1. 3. Ornat porterowy na tle białym w kwiaty złote, kolorowe, z kampanką złotą, rekwizyta podobne – 1. 4. Ornat biały adamaszkowy w kwiaty złote z kolumną różową gredyturową, w kwiaty srebrne i kolorowe z galonem złotym, z rekwizytami podobnemi – 1. 5. Ornat biały szychowo-lamowy w kwiaty złote i kolorowe, z kampanką złotą, z podobnemiż rekwizytami – 1. Ornaty koloru białego drugiej klasy 1. Ornat biały atłasowy jednostajny, w kwiaty złote i kolorowe z galonem złotym, podobnemiż rekwizytami – 1. 2. Ornat gredyturowy jednostajny, w kwiaty kolorowe i białe jedwabne, z kampanką złotą szychową, z podobnemi rekwizytami – 1. 3. Ornat tercinelowy w kwiaty srebrne i kolorowe, z kolumną fioletową w kwiaty srebrne i kolorowe, galon złoty, z podobnemi rekwizytami – 1. 4. Ornat gredyturowy jednostajny w kwiaty kolorowe, z kampanką złotą szychową, z podobnemi rekwizytami – 1. 5. Ornat aksamitny w kwiaty szyte różnego koloru z litynkami, galonkiem szychowym, stary, z podobnemiż rekwizytami – 1. 48 Wszystkie publikowane tutaj dokumenty znajdują się w AA Częstochowa, sygn. KD 171, Akta dotyczące suppresyi kartuzów w Gidlach. 322 ks. Janusz Królikowski 6. Ornat [z] aksamitu strzyżonego szychowy, z kolumną złotą lamową, kampanką, białą szychową z przodu kolumną, z podobnemiż rekwizytami – 1. 7. Ornat gredyturowy w kwiaty szyte kolorową tasiemką jedwabną, złotą, z podobnemiż rekwizytami – 1. 8. Ornat gredyturowy w kwiaty złote, czerwone i zielone, z kolumną [z] zielonego aksamitu w kwiaty srebrne haftowane, galon złoty, stary, z podobnemiż rekwizytami – 1. 9. Ornat złoty szychowy, lamy, z kampanką wąską, z podobnemiż rekwizytami – 1. 10. Ornat gredyturowy w kwiaty kolorowe, z kampanką szychową, z podobnemiż rekwizytami – 1. Kolor biały feryjalny 1. Ornat gredyturowy biały w kwiaty duże, światło orzechowe, galon szychowy, z przodu kolumna [ze] złotego aksamitu, z podobnemiż rekwizytami – 1. 2. Ornat adamaszkowy w kwiaty, z kolumną z tyłu orzechową, z przodu czerwona tasiemka, naokoło kolorowa, przy kolumnie takoż kolorowa z srebrem, z podobnemi rekwizytami, stary – 1. 3. Ornat atłasowy w kwiaty kolorowe, z kolumną z tyłu czerwoną ciemną, z przodu zaś bladoczerwoną, tasiemka kolorowa i rekwizyta podobne, stary – 1. 4. Ornat atłasowy [w] kwiaty orzechowe, z kolumną złotą adamaszkową, tasiemką złotą, z podobnemi rekwizytami, stary – 1. 5. Ornat atłasowy z kolumną złotą, z tasiemką kolorową, z podobnemi rekwizytami, stary – 1. Ornaty koloru czerwonego solenne 1. Ornat atłasowy czerwony w kwiaty złote, z kolumną [z] gredyturu białego, kwiaty kolorowe, z kampanką szychową, podobnemiż rekwizytami – 1. 2. Ornat różowy gredyturowy w kwiaty srebrne, z kampanką srebrną, z podobnemiż rekwizytami – 1. 3. Ornat drojetowy różowy w kwiateczki małe, z kolumną gredyturową złotą, w kwiaty kolorowe, z kampanką białą szychową, z podobnemiż rekwizytami – 1. 4. Ornat czerwony lamowy w kwiaty złote i kolorowe, z kolumną białą lamową, galonkiem srebrnym ze złotem, z podobnemiż rekwizytami – 1. Tenże kolor drugiej klasy 1. Ornat czerwony lamowy w kwiaty kolorowe, z kolumną złotą [w] kwiaty srebrne, z kampanką srebrną, z podobnemi rekwizytami – 1. 2. Ornat gredyturowy w kwiaty białe, z kolumną białą [w] kwiaty kolorowe, galonem srebrnym, z podobnemiż rekwizytami – 1. Kasata klasztoru kartuzów w Gidlach 323 3. Ornat mornutrowy z kolumną złotą atłasową, z kampanką srebrną, z podobnemiż rekwizytami – 1. Tegoż koloru feryjalne 1. Ornat barchanowy, jednostajny, z kampanką kolorową, z taśmą kolorową, z podobnemiż rekwizytami – 1. 2. Ornat atłasowy w kwiaty złote, kolumna biała kamletowa, galonik złoty szychowy, z podobnemi rekwizytami – 1. 3. Ornat barchanowy, z kolumną białą barchanową, tasiemką kolorową, z podobnemiż rekwizytami – 1. 4. Ornat adamaszkowy z dwiema herbami u dołu wyszytemi, z kolumną atłasową fiołkową, tasiemką kolorową, stary, z podobnemi rekwizytami – 1. 5. Ornat czerwony adamaszkowy, z kolumną białą, szychowy, lamowany, galonek z frandzelką naokoło złoty, kolumny i galonek szychowy, z podobnemiż rekwizytami – 1. Kolor fioletowy solenny 1. Ornat fioletowy torcinelowy w kwiaty srebrne i kolorowe, pasy szerokie, z kolumną białą lamową, galonem szychowym, z podobnemi rekwizytami – 1. 2. Ornat gredyturowy w kwiaty kolorowe, z kampanką szychową białą, z podobnemi rekwizytami – 1. 3. Ornat bladoniebieski gredyturowy w kwiaty szyte kolorowe ze srebrem, kampanką szychową, z podobnemi rekwizytami – 1. Tegoż koloru drugiej klasy 1. Ornat aksamitny z kolumną w tyle krzyżową, haftowaną złotą, na której Pan Jezus Ukrzyżowany i inne osoby świętych szyte kolorami, naokoło tasiemka kolorowa, z podobnemiż rekwizytami – 1. 2. Ornat bladoniebieski atłasowy, w kwiaty kolorowe, z przodu kolumna [z] atłasu fiołkowego, z galonikiem szychowem, z podobnemi rekwizytami – 1. Kolor feryjalny 1. Ornat niebieski gredyturowy z tasiemką żółtą, z podobnemi rekwizytami – 1. 2. Ornat niebieski adamaszkowy, z kampanką żółtą i podobnemi rekwizytami – 1. 3. Ornat niebieski adamaszkowy w kwiaty białe, z kolumną orzechową w kwiaty, tasiemką kolorową, z podobnemi rekwizytami – 1. Kolor czarny solenny 1. Ornat czarny gredyturowy w kwiaty białe, kolumna biała, kwiaty czarne, galon złoty, rekwizyta podobne – 1. 324 ks. Janusz Królikowski 2. Ornat czarny adamaszkowy, z kolumną białą w kwiaty czarne, taśmą jedwabną białą, z podobnemi rekwizytami – 1. Tenże kolor drugiej klasy 1. Ornat czarny gredyturowy, z kolumną białą gredyturową w kwiaty, kampanką szychową, z podobnemiż rekwizytami – 1. 2. Ornat adamaszkowy, z kolumną białą w kwiaty orzechowe, z przodu zaś bez kwiatów, tasiemka złota, z podobnemi rekwizytami – 1. Kolor czarny feryjalny 1. Ornaty dwa barchanowe czarne, z kolumnami białemi barchanowemi, tasiemkami złotemi, [z] podobnemi rekwizytami – 2. Kolor zielony pierwszej klasy 1. Ornat zielony półjedwabny w kwiaty kolorowe, z kolumną złotą w pasy, kwiatki srebrne z tasiemkami, z podobnemi rekwizytami – 1. 2. Ornat gredyturowy bladożółty w kwiaty kolorowe, z kampanką białą szychową, z podobnemi rekwizytami – 1. 3. Ornat ciemnozielony morinutrowy z galonem szychowym, z podobnemi rekwizytami – 1. 4. Ornat atłasowy zielony z kolumną czerwoną, tasiemką kolorową, przy kolumnie galonek szychowy, z podobnemi rekwizytami – 1. 5. Ornat żółty w kwiaty bladożółte, z kolumną [z] adamaszku czerwonego w kwiatki żółte, tasiemka kolorowa, z podobnemi rekwizytami – 1. Tenże kolor feryjalny 1. Ornat [z] zielony materyji w kwiaty zielone jedwabne, z kolumną kitajkową w pasenki białe i żółte, z tasiemką kolorową, z koronką robotą, z podobnemiż rekwizytami – 1. 2. Ornat [z] materyji zielony w kwiaty aksamitne amarantowego koloru, z przodu nieco odmienną kolumną niebieskiego atłasu, na którym haft Męki Boskiej, z tasiemką czerwoną, z podobnemi rekwizytami – 1. 3. Ornat [z] materyji zielony w pasy i kwiaty kolorowe, z kolumną żółtą szychową w kostki, tasiemką kolorową, z podobnemi rekwizytami – 1. Alby 1. Alba z płótna lekkiego z koronkami złotemi na tle różowym – 1 – do tej alby humerał podobny – 1. 2. Alba rąbkowa z koronką złotą, wąską, na zielonej kitajce – 1 Kasata klasztoru kartuzów w Gidlach 325 – humerał haftowany jedwabiem ze złotem – 1. 3. Alba z płótna lekkiego, stara, z koronką srebrną na kitajce niebieskiej – 1 – humerał do niej szyty jedwabiem – 1. 4. Alby dwie z płótna lekkiego z koronkami nicianemi na kitajce karmazynowej z takiemiż humerałami – 2. 5. Alba płócienna z koronką nicianą na tonisie pąsowym – 1. 6. Alby trzy płócienne z koronkami na płótnie czerwonym – 3 – humerał do niej podobny – 3. 7. Alba z koronką nicianą szeroką na tonisie czarnym – 1 – humerał do niej podobnyż – 1. 8. Alb feryjalnych z płótna ordynaryjnego – 28 – humerałów podobnież – 28. Pasków nicianych z włóczki kolorowej – 13. Komże i kukuły 1. Płócienna komża jedna z koronkami – 1. 2. Komeżek dla serwitorów z ubiorem – 6. 3. Kukuły kościelne barchanowe białe – 2. Obrusy i tuwalnie 1. Obrusy dwa szyte jedwabiem na płótnie z kampanką, nici złotemi z szychem, do tychże dwie dependencyje podobne – 4. 2. Obrusów na płótnie szytych jedwabiem w kwiaty – 2. 3. Obrusów z koronkami na tle czerwonym – 4. 4. Obrusów z koronkami i bez koronek feryjalnych na rozmaitym płótnie – 14. 5. Dependencyje do nakrycia ambon – 4. 6. Subkorporałów z szlakami kolorowemi – 2. 7. Subkorporałów feryjalnych z koronkami i bez – 19. 8. Korporałów solennych – 7. 9. Korporałów feryjalnych – 18. 10. Puryfikaterzów – 17. 11. Ręczników do lawaterza – 5. 12. Ręczników małych do ołtarzów – 32. 13. Tuwalnia do monstrancyji różowa i kitajkowa – 1. 14. Tuwalnia płócienna szyta jedwabiem – 1. 326 Mszały Mszałów kościelnych – 7. Psałterzów do chóru – 2. Antyfonarzów do chóru – 2. Biblia w języku łacińskim – 1. Graduał z nutami – 4. Baldachim o jednej lasce okrągły – 1. Sukno 1. Sukna czarne do gradusów wielkiego ołtarza – 1. 2. Sukna czerwone na gradusy wielkiego ołtarza – 1. 3. Sukien małych, czerwonych, starych – 3. 4. Sukno małe, zielone, nowe – 1. 5. Nakryć pomniejszych – 9. Kobierców 1. Kobierców małych do gradusów małych do ołtarza – 3. 2. Kilimków starych – 2. 3. Umbraculum do zasłaniania monstrancyji – 1. Cyna 1. Krucyfiks mały, cynowy – 1. 2. Kubek półkwartowy – 1. 3. Ampułek do wina i wody do mszy świętej – 3. 4. Talerzy pod ampułki – 6. 5. Lichtarzy większych 11 i mniejszych 18 – 29. 6. Lichtarzyków małych – 3. 7. Lawaterz – 1. 8. Nalewka półkwartowa – 1. Miedź 1. Kapelusz do topienia wosku – 1. 2. Nalewka stara – 1. 3. Miednica do wody święcony – 2. 4. Lichtarzy mosiężnych średnich 12, mały 1 – 13. ks. Janusz Królikowski 327 Kasata klasztoru kartuzów w Gidlach Srebro Nazwisko szczegółów 1 2 3 4 5 6 7 monstrancyja wyzłocona kielichów siedem, patyn sześć (jeden zepsuty) puszka wyzłocona z nakrywką, na który koronka z kamyczkami czeskiemi i krzyżykiem pacyfikał srebrny wyzłocony z koralikami krzyżyk z postumencikiem i pasyjką krzyżyk z obrazkiem na kitajce Matki Boskiej Częstochowskiej z czterema promykami ampułek para z tacą Waga funty 6 2 1 1 łuty 20½ 10 4 17½ 5½ 10 23½ Ilość 1 13 1 1 1 1 Sprzęty z kompozycyji 1. Pacyfikał z relikwiami, częścią wyzłocony – 1. 2. Trybularz pobielony – 1. 3. Łódek pobielanych – 2. 4. Krzyżyk pobielany z pasyjką wyzłoconą i czterema szkiełkami – 1. 5. Kubek kwartowy pobielany z pokrywką – 1. 6. Lichtarzów na drzewie z blachy pobielany – większych 6 i mniejszych 6 – 12. 7. Lampa przed wielkim ołtarzem wisząca, pobielana – 1. 8. Pacyfikał drewniany wyzłocony z relikwiami – 1. 9. Kielichów miedzianych wyzłoconych z patenami – 4. 10. Krucyfiksów drewnianych malowanych z rzniętemi pasyjkami – 8. 11. Lichtarzy dużych przed wielkim ołtarzem drewnianych posrebrzonych z postumentami malowanemi – 3. 12. Lichtarzy czarno malowanych, drewnianych do katafalku – 1. ks. Adam Grabowski przełożony kartuzyji gidelskiej Dzięcielski ks. Jozef Łukasiewicz delegat komisyji 2 Summariusz dokumentów tyczących się funduszu klasztoru kartuzyji gidelskiej w obwodzie piotrkowskiem, województwie kaliskiem wpisany 1. Księga oprawna w skórę czarną, w której różne dokumenta są wpisane. 2. Akta o kapitałach ojców kartuzów, składające się z foliałów 14. 3. Akta względnie kapitału 5 000 złp na dobrach wsi Cielętniki z foliów 4, w których wszyty jest podarty oryginał zapisu. 4. Akta względnie kapitału 11 110 złp – Wielgomłyny z foliów 26. 328 ks. Janusz Królikowski 5. Akta względnie kapitału 4 000 złp Wgo Ignacego Ostrowskiego, dziedzica Rząśni, z foliów 24. 6. Akta względnie sumy kapitalnej 3 400 złp Wgo Michała Pstrowskiego, dziedzica Płoszowa; drugie względnie 200 dukatow Wgo Siemieńskiego, dziedzica Żytnego, z foliów 77. ks. Adam Grabowski przełożony kartuzyji gidelskiej Dzięcielski ks. Jozef Łukasiewicz delegat komisyji 3 Spis sprzętów i ruchomości klasztoru kartuzyji gidelskiej w obwodzie piotrkowskiem, województwie kaliskiem uczyniony dnia 23 miesiąca czerwca 1819 roku Inwentarz żyjący 1. Koń gniady mający lat 7 – 1. 2. Klaczka gniada mająca lat 5 – 1. 3. Krowa krasiata stara – 1. 4. Krowa czarna – 1. Sprzęty stajenne 1. Bryczka niekryta, z półkoszkami, okuta – 1. 2. Wóz kuty – 1. 3. Chomąta – 2. 4. Lejce rzemienne – 1. 5. Naszelników rzemiennych z żelazem – 2. Sprzęty na przeoracie i po klasztorze będące 1. Biurko drewniane z szufladami – 1. 2. Kredens drewniany w rogu – 1. 3. Stół drewniany o czterech nogach – 1. 4. Krzesełek – 4. 5. Szafa na papiery z fachami – 1. 6. Szafa na korzenie z szufladami – 1. 7. Szafek drewnianych małych – 5. 8. Stolik drewniany mały – 1. Kasata klasztoru kartuzów w Gidlach 329 Na prokuratoryji 1. Biurko z szufladkami i zameczkami – 1. 2. Genuflectorium – 4. 3. Kanapka drewniana, zielonym suknem wybita, zła – 1. 4. Kredensik w rogu drewniany – 1. 5. Szafa z trzema szufladami – 1. 6. Szafa bez szuflad stara – 1. 7. Szafki małe – 2. 8. Stolik mały na sternoszkach – 1. 9. Krzesło suknem wybite, stare – 1. Refektarz 1. Stoły drewniane – 4. 2. Ławki drewniane – 3. 3. Lektorium drewniane – 1. 4. Szafa na schowanie drewniana – 1. 5. Zegar ścienny – 1. W spiżarni 1. Szafarni większych drewnianych – 4. 2. Szafarni mniejszych – 1. 3. Beczek starych do wsypania – 4. Kuchnia 1. Stół duży drewniany – 1. 2. Stolik mniejszy – 1. 3. Rądlów rozmaitej wielkości do używania zdatnych, niektóre nadpsute – 11. 4. Durszlak miedziany – 1. 5. Pokryw starych miedzianych – 4. 6. Blachy miedziane do pieczenia – 2. 7. Tartka miedziana – 1. 8. Kociołek miedziany – 1. 9. Moździerz z tłuczkiem żelazny – 1. 10. Nilki zębarne – 2. 11. Drągi żelazne – 2. 12. Siekiera – 1. 330 13. Siekacz – 1. 14. Nożów kuchennych – 2. 15. Garków żelaznych – 3. 16. Patelnia żelazna – 1. 17. Ruszty żelazne – 2. 18. Ceber drewniany – 1. 19. Celratki drewniane – 2. 20. Konewka do wody drewniana – 1. 21. Dzieża do zaczyniania chleba – 1. 22. Niecki mniejsze i większe – 2. 23. Taseczki do masła – 2. 24. Beczek starych od piwa – 6. 25. Sądek na wódkę – 1. 26. Baryłka mała od wódki – 1. 27. Kłody dębowe do kapusty – 2. 28. Kanenka do robienia masła – 1. Bielizna stołowa 1. Obrusów ordynaryjnych podstarzałych – 2. 2. Serwet – 6. Kredens 1. Waz cynowych z przykryciem – 2. 2. Waza mała z przykryciem – 1. 3. Salaterka cynowa – 1. 4. Półmisków cynowych – 6. 5. Waza fajansowa z przykryciem – 1. 6. Półmisków fajansowych – 6. 7. Talerzy głębokich i płaskich fajansowych – 24. 8. Łyżka od wazy cynowa – 1. 9. Nożów stołowych – 10. 10. Solniczki szklane – 2. Sprzęty do blechu wosku należące 1. Kociołek wmurowany do topienia wosku – 1. 2. Wanieneczka miedziana do wybijania wosku – 1. ks. Janusz Królikowski Kasata klasztoru kartuzów w Gidlach 331 3. Nalewka blaszana – 1. 4. Szaflików drewnianych – 6. 5. Koryto duże drewniane, na którym wał okuty z korbą żelazną do wybijania wosku – 1. 6. Blejtramów drewnianych w płótno wybitych – 10. 7. Blejtramów drewnianych bez płótna – 15. 8. Grabków do wybierania wosku z koryta drewnianych – 2. 9. Konewka drewniana z durszlakiem blaszanym do kropienia wosku na blejtramach – 1. 10. Brytwanik do ciągnienia stoczków miedziany – 1. 11. Szyba mosiężna, przez którą stoczki ciągną się – 1. 12. Trynszyk żelazny – 1. 13. Fajeczka duża żelazna stara do węgli – 1. 14. Dwa wałki drewniane od stoczków, z korbami, drewniane – 2. 15. Stół do maglowania świec – 1. 16. Masownica drewniana do maglowania świec – 1. 17. Nóż żelazny jeden, a drewnianych dwa do świec – 3. 18. Koło do oblewania świec drewniane z sztyfcikami – 1. 19. Bruzmion drewniany z kulą żelazną – 1. 20. Wagi drewniane okute na sznurach, z drągiem żelaznem u wierzchu – 1. 21. Skrzynia do składania wosku – 1. 22. Tacka do składania wosku – 1. 23. Skrzyneczka z zasuwą do składania świec stołowych – 1. Sprzęty ogrodowe 1. Konewka drewniana z durszlakiem blaszanym – 1. 2. Szpadel żelazny z rękojeścią drewnianą – 1. 3. Graca żelazna z rękojeścią drewnianą – 1. 4. Taczki drewniane z kołkiem – 1. 5. Okien inspektowych – 4. ks. Adam Grabowski przełożony kartuzyji gidelskiej Dzięcielski ks. Jozef Łukasiewicz delegat komisyji 332 ks. Janusz Królikowski 4 Desygnacyja sreber pozostałych przy kościele księży kartuzów suprymowanych w Gidlach Numer porządkowy 1 2 3 Wyszczególnienie kielichów srebrnych 2 i miedzianych 2 paten srebrnych 2 i miedzianych 2 puszka srebrna wyzłacana Razem Sztuki 4 4 1 9 W kartuzyji gidelskiej, dnia 17 grudnia 1820 r. ks. Adam Grabowski ks. Paweł Tarnowski Zdrojewski komisarz delegowany świecki ks. Lefranc komisarz delegowany duchowny 5 Desygnacyja sreber zabranych z kościoła księży kartuzów suprymowanych w Gidlach Numer Wyszczególnienie Miało być zabrane 1 monstrancyja wyzłacana 1 sztuk 1 2 kielichów wyzłacanych 7 3 3 paten wyzłacanych 6 2 5 puszka wyzłacana z koroną i krzyżykiem, kamieniami czeskiemi wysadzana pacyfikał srebrny wyzłacany 1 6 krzyżyk z postumęcikiem i pasyjką 1 7 krzyżyk z obrazkiem Matki Bożej w cztery promienie 1 1 8 ampułek para z tacą 3 3 Razem 21 11 4 Zabrano funty 6 2 łuty 22½ 24 17½ Uwagi 4 zostawione na potrzebę miejscową 4 zostawione na potrzebę kościoła 1 1 18 zostawił się ks. Grabowskiemu, bo jest jego własny W kartuzyji gidelskiej, dnia 17 grudnia 1820 r. ks. Adam Grabowski ks. Paweł Tarnowski Zdrojewski komisarz delegowany świecki ks. Lefranc komisarz delegowany duchowny 1 1 6 24 333 Kasata klasztoru kartuzów w Gidlach 6 Desygnacyja zabranych aparatów z kościoła księży kartuzów suprymowanych w Gidlach Numer porządkowy 1 2 3 4 5 6 7 8 Wyszczególnienie ornatów koloru białego ornatów koloru czerwonego ornatów koloru fioletowego ornatów koloru czerwonego ornatów koloru zielonego albów różnych białych obrusów różnych białych tuwalnia różowa chitynowa Razem Sztuki 16 8 6 4 6 28 14 1 83 Uwagi między temi jeden zły zupełnie i nie cały W kartuzyji gidelskiej, dnia 17 grudnia 1820 r. ks. Adam Grabowski ks. Paweł Tarnowski Zdrojewski komisarz delegowany świecki ks. Lefranc komisarz delegowany duchowny 7 Desygnacyja aparatów przy kościele księży kartuzów suprymowanych w Gidlach Numer porządkowy 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Wyszczególnienie ornatów koloru białego ornatów koloru czerwonego ornatów koloru fioletowego ornatów koloru czarnego ornatów koloru zielonego albów różnych białych komży i humerałów obrusów różnych białych tuwalnia biała Razem W kartuzyji gidelskiej, dnia 17 grudnia 1820 r. ks. Adam Grabowski ks. Paweł Tarnowski Zdrojewski komisarz delegowany świecki ks. Lefranc komisarz delegowany duchowny Sztuki 4 4 2 2 2 10 9 13 1 47 334 ks. Janusz Królikowski 8 Opis stanu kościoła i klasztoru kartuzów w Gidlach dokonany przez ks. Baltazara Dąbrowskiego [12 VII 1832 r.] Działo się we wsi Gidlach, w obwodzie piotrkowskiem, powiecie radomskiem, w województwie kaliskiem, diecezji kujawsko-kaliskiej, dekanacie radomskiem, dnia dwunastego lipca tysiąc osiemset trzydziestego drugiego roku. Podpisany niżej dziekan dekanatu radomskiego, upoważniony reskryptem Prześwietnego Konsystorza Foralnego Piotrkowskiego z dnia 2 kwietnia 1832 roku, nr 136, do spisania inwentarza kościelnego kartuskiego osierociałego przez śmierć śp. ks. Adama Grabowskiego, ostatniego z zakonu księży kartuzów, zjechał w dniu dzisiejszym na grunt tegoż kościoła we wsi Gidlach i wezwał WJ ks. Antoniego Lenkiewicza, administratora parafii gidelskiej, i Wgo Wenklera, aktuaryjusza ekonomii rządowej Gidle, jako zastępcę wójta gminy, który w przytomności przystąpił do spisania w mowie będącego inwentarza, jak następuje Tytuł I § I. Stan zewnętrzny kościoła Kościół kartuzyji, frontem od zachodu ku wschodowi leżący, obejmuje w sobie obwodu z kaplicami po trzy okna mającemi, z obodwóch stron kościoła będącemi, długości łokci czterdzieści pięć i pół, szerokości łokci czterdzieści. Prezbiterium zawiera łokci długości dwadzieścia sześć, szerokości łokci trzynaście, wysokości wewnętrznej miary warszawskiej do sklepienia łokci trzydzieści, okien górnych wielkich trzynaście, dolnych w prezbiterium dwa z kratami żelaznemi. Po lewej stronie kapitularz, osiemnaście łokci długości, szerokości siedm i pół, wysokości łokci siedm, okien trzy w znacznej wielkości z kratami żelaznemi. Po prawej stronie zakrystyja dwadzieścia jeden łokci długości, ośm i pół łokcia szerokości, siedm łokci wysokości. Okien trzy z kratami żelaznemi. Kościół ten w murach jest dobry, z cegły wymurowany. Dach kościelny dachówką pokryty, prezbiterium i zakrystyja gontami pokryte. Z frontu facjata z wieżą w środku, miejsce na zegar, w dobrym stanie znajdująca się. Pod tym kościołem, a mianowicie pod kaplicami są groby i z kaplic kościelnych mające wchody. Pod kapitularzem i zakrystyją są piwnice; wchód do nich – do pierwszej od dziedzińca, do drugiej od korytarza. Przed kościołem od frontu jest parkan murowany w cztery słupy. Kościół ten jest pod tytułem Matki Boskiej Bolesnej. § II. Zabudowania klasztorne Przeorat – od zachodu wchód, mieszkanie z korytarza, po prawej ręce przedpokój, dalej pokój wprost, dalej drugi pokój. W lewo spiżarnia z dwiema skrytkami. W tym mieszkaniu pojedynczych okien cztery, dubeltowych cztery, spomiędzy których dwa prosto kratowane żelazne. Kasata klasztoru kartuzów w Gidlach 335 Po lewej ręce zachodnie jest mieszkanie o trzech izbach, z przodu [z] czterema oknami pojedynczemi, z których trzy są opatrzone kratami żelaznemi prostemi. Drzwi zdezelowane, jednak są na hakach i zawiasach dobrych wiszące. Sufita zupełnie zdezelowane. To mieszkanie nie może być użytem do zamieszkania. Z pierwszego pokoju w prawą rękę wchód do transeptu, w którym drzwi na zawiasach i hakach ordynaryjnych. Okno w kraty proste żelazne. W tych mieszkaniach znajduje się piec jeden z kafli zielonych, zdezelowany. Dalej wprzód korytarzem od wchodu, po prawej ręce, wchód do sieni refektarza. Z tej sieni na prawo, w dół, kuchnia, angielskim fasonem z narożnikami żelaznemi, z jedną spiżarnią, i wchód do dwóch obok siebie będących piwnic. W tym zabudowaniu jest okien cztery, lecz zupełnie wytłuczone. Dalej wprost od wchodu z korytarza drzwi do refektarza, w którym okien pięć dobrych, z kratami prosto żelaznemi. Piec biało kaflany dobry. Dalej korytarzem po prawej ręce trzy cele równe. W każdej po trzy izby i transpiret jeden. Po jednym kaflanym i jednym kominku z posadzkami pół ceglanemi, a pół drewnianemi. W każdej celi po cztery okna. Wszystko do większy połowy zdezelowane. Dalej biblioteka po tejże samej ręce korytarzykiem wchód, w której jedno okno z kratami żelaznemi prostemi. Drzwi w dobrym stanie. Dalej wprost korytarza wchodowego cele jedna, podobna jak pierwsze trzy przed biblioteką opisane. Na wprost biblioteki korytarz drugi ku kościołowi, w którym po prawej ręce są trzy cele, w podobnej budowli, jak zwyż opisane najdują się, lecz bardziej jak pierwsze zdezelowane. Po lewej ręce w rogu od kościoła carceres z samych ścian murowany składający się, bez dachu i sufitu. Ta budowla w ogóle co do sufitów, ścian, okien, drzwi, zupełnie jest tak zdezelowana, że nie jest podobna do zamieszkania. Dach nad tą budowlą jest gontami pokryty i zupełnie zdezelowany, przez co szczątki zupełnemu zepsuciu podpadają. Pomiędzy tą budowlą znajduje się dziewięć ogródków owocowych, dokoła murem spasanych. Między kościołem a tą budowlą znajduje się cmentarz, drzewami owocowemi zasadzony, który jest na wschód leżący, w których to ogródkach i cmentarzu znajduje się drzew: a. jabłoni sztuk szesnaście, b. gruszek sztuk ośm, c. śliwek sztuk siedemnaście, d. wiśni sztuk trzy. Poza murami kościoła i zabudowań zwyż opisanych, ogród warzywny dokoła murem opasany. Ponad drogą skrzypiecką i rzeką około muru tegoż płynącą, w końcu którego jeszcze blech gontami pokryty, zupełnie zdezelowany. Od dziedzińca w prawym rogu skrzydła pod pomieszkaniem przeoratu jest piwnica murowana z drzwiami dobremi, na zawiasach żelaznych, z hakami i zamkiem opatrzone. W prawym rogu dziedzińca, nad rzeczką zwaną Żmuda jest pomieszkanie, niegdyś oficyna zwane, o jednym piętrze. Dół z kamienia białego murowany, obejmujący trzy pomieszkania z sieniami, z których jedna jest mieszkalna o dwóch oknach; inne dwie zdezelowane i do mieszkania niezdatne. Górne piętro w pruski mur nastawione, 336 ks. Janusz Królikowski w którym znajduje się izb dwie, po dwie alkówki mające, w którym znajduje się okien trzynaście. W całym tym pomieszkaniu znajduje się piec jeden z kominkiem, lecz ten po większej części zdezelowany. W całym tym zabudowaniu znajduje się podłoga, lecz to po większej części zupełnie zepsuta; pomieszkanie to pokryte jest gontami, już po większej części nadpsutymi. Budynek ten obejmuje długości łokci pięćdziesiąt sześć, szerokości łokci dziewięć, wysokości pod dach łokci dziewięć. Od kościoła na zachód jest ogród pod nazwiskiem „włoski”, murem po części zdezelowanym opasany, w dług mający łokci sto sześćdziesiąt ośm, szerokości łokci sto dwanaście. § III. Stan wewnętrzny kościoła Wchód do tego kościoła jest od zachodu. Drzwi wielkie, któremi się do kościoła wchodzi, są z tarcic sosnowych, na dwie strony odmykające się, okute sześciu zawiasami na hakach żelaznych. Zamek w tych drzwiach jest duży z kluczem i antabą. Z jednej strony drzwi jest pręt żelazny do zaparcia, a z drugiej strony podpora drewniana. Posadzka na całym kościele jest z cegły. Sklepienie całego kościoła jest murowane nowo otrynkowane, w dobrym stanie. Ściany podobnież jak sklepienie nowo otrynkowane. Ołtarzy w tym kościele znajduje się dwanaście, z których trzy robotą mozaikową, inne ośm na murze malowane, a jeden robotą snycerską robiony. 1. Wielki ołtarz, w którym statua Matki Boskiej Bolesnej z mozaiki wyrznięta. U góry obraz Świętej Trójcy, który obwiedziony jest prominiami złoconemi, który wstrzymują dwa aniołowie z gipsu wyrobione. Cała masa tego ołtarza jest z cegły robioną, mozaiką wyłożona, na której znajduje się tabernaculum z snycerskiej roboty, dobrze ozłocone, na wierzchu którego jest baranek w promieniach ozłoconych, i czterech apostołów z gipsu wyrobionych. W środku którego znajduje się lustro z trzech tafli składające się, około którego jest czterech aniołków z gipsu wyrobionych, odzłoconych. Do cymborium zameczek francuski z kluczem. Przystęp do ołtarza o trzech gradusach z drzewa dębowego. 2. W prezbiterium jest, na lewej ręce zstępu od ołtarza wielkiego, mały ołtarzyk Najświętszej Maryi Panny Niepokalanego Poczęcia na płótnie malowany. Ołtarz zaś z drzewa snycerską robotą wyrobiony, niebiesko odmalowany, nie odzłocony. W górze znajduje się korona z promieńmi ozłocona, w której jest aniołków sześć, poniżej czterech z drzewa wyrobione. Mensa z drzewa zrobiona. Przy tym ołtarzu nie masz żadnego gradusu. Poza tym ołtarzem są dwa konfesyjonały z drzewa dębowego, nad któremi są gzymsy snycerską robotą wyrobione i ozłocone. W prezbiterium znajduje się po obydwóch stron stal dwadzieścia z drzewa dębowego, fornerową robotą. Orzechowo odmalowane, przyozdobione u góry szesnastu wazonami i tyleż galeryjami z drzewa wyrobionemi i po części odzłoconemi. Wchód do prezbiterium zaciągnięty jest murem mozaiką wyłożonym i dwiema filarami murowanemi, podobnież mozaiką wyłożonemi, na których jest dwóch aniołów z gipsu wyrobione ozłoconych, pomię- Kasata klasztoru kartuzów w Gidlach 337 dzy kto remi jest ślad dźwi, których teraz nie masz. Po końcu prezbiterium są po obydwóch stronach dwie zasłony murowane mozaiką wyłożone, o czterech filarach, na których znajdują się aniołów czterech z gipsu wyrobionych, odzłoconych, w których to zasłonach są dwa konfesyjonały z drzewa dębowego, orzechowo odmalowane. Na pomiędzy murem prezbiterium kończącym, a temi zasłonami jest wnijście z korytarza do kościoła, które to zamyka się na drzwi sosnowe, zamkiem opatrzone. 3. Na wychodzie prezbiterium, po lewej ręce, jest ołtarz Świętego Piotra na płótnie odmalowany, w ramach czarnych mozaikowych, w czterech miejscach odzłoconych. Nad ołtarzem obraz św. Macieja, podobną robotą jak pierwszy. Mensa murowana, mozaiką wyłożona. Po obydwóch stronach ołtarza są dwa filary murowane, mozaiką wyłożone, o które opierają się dwa apostołowie: św. Piotr i św. Paweł, z gipsu wyrobione, a na wierzchu tych są dwa aniołkowie z drzewa, odzłoceni, około których są dwa wazony, u góry trzeci z drzewa wyrobiony, odzłocone. Przystąp do ołtarza o dwóch gradusach z drzewa dębowego. 4. Po lewej ręce wychodu z prezbiterium jest ołtarz św. Wojciecha, na płótnie odmalowany, w ramach drewnianych, odzłoconemi. Mensa murowana, odmalowana, na której stoi relikwiarz za szkłem, wyobrażający szopkę narodzenia Chrystusa. Przystęp do ołtarza o jednym gradusie z drzewa dębowego. 5. Po tejże samej ręce wychodu z prezbiterium jest ołtarz Pana Jezusa na krzyżu, na płótnie czarną farbą odmalowany. Przystęp do ołtarza o jednym gradusie z drzewa dębowego. 6. Po tejże samej ręce wychodu z prezbiterium jest ołtarz św. Barbary na płótnie odmalowany ciemnozielono, w ramach drewnianych odzłoconych. Mensa murowana, odmalowana. Przystęp do ołtarza o jednym gradusie z drzewa dębowego. 7. Po tejże samej ręce wychodu z prezbiterium jest ołtarz św. Jana Nepomucena, na płótnie odmalowany czarną farbą, w ramach drewnianych odzłoconych. Mensa murowana, malowana. Przystęp do ołtarza o jednym gradusie z drzewa dębowego. 8. Na zwrocie ku prezbiterium, od wielkich drzwi, po lewej ręce, jest ołtarz św. Jana Chrzciciela, na płótnie odmalowany, w ramach drewnianych odzłoconych. Mensa murowana, odmalowana. Przystęp do ołtarza o jednym gradusie z drzewa dębowego. 9. Po tejże samej ręce, na zwrocie ku prezbiterium, jest ołtarz św. Tekli, na płótnie odmalowany ciemnozielono, w ramach drewnianych odzłoconych. Mensa murowana, odmalowana. Przystęp do ołtarza o jednym gradusie z drzewa dębowego. 10. Po tejże samej ręce, na zwrocie ku prezbiterium, jest ołtarz św. Michała Archanioła, na płótnie odmalowany ciemnozielono, w ramach drewnianych nadpsutych. Mensa murowana, odmalowana. Przystęp do ołtarza o jednym gradusie z drzewa dębowego. 11. Po tejże samej ręce, na zwrocie ku prezbiterium, jest ołtarz św. Jozefa Oblubieńca Najświętszej Maryi Panny, na płótnie malowany ciemnozielono, w ramach drewnia- 338 ks. Janusz Królikowski nych odzłoconych. Mensa murowana, odmalowana. Przystęp do ołtarza o jednym gradusie z drzewa dębowego. 12. Po tejże samej ręce, na zwrocie ku prezbiterium, jest ołtarz św. Brunona, na płótnie odmalowany ciemnym kolorem, w podwójnych ramach mozaikowych i drewnianych odzłoconych, które ozdobione są girlandą z papieru w rożne kolory zrobioną. Nad ołtarzem jest obraz św. Grzegorza, na płótnie odmalowany, w podobnych ramach, jak pierwszy. Mensa murowana, mozaiką wyłożona. Po obydwóch stronach są dwa filary murowane, mozaiką wyłożone, o które opierają się dwie statuy z gipsu, niemniej obok tych dwa aniołkowie trzymający pastorały i infuły. Powyższe statuy zaś trzymają kielich i serce. Na wierzchu filarów są dwa aniołkowie z gipsu wyrobieni, skrzydełka mając odzłocone, za któremi są wazony dwa drewniane odzłocone. Na wierzchu ołtarza wazon jest podobny jak pierwsze dwa, po bokach którego są dwa aniołki z skrzydłami odzłoconemi. Przystęp do ołtarza o dwóch gradusach z drzewa dębowego. U wszystkich ołtarzy znajdują się portatle, oprócz jednego, przed św. Barbarą. Obrazów wiszących na ścianach jest dwadzieścia, a najprzód: 1. Najświętszej Maryi Panny na drzewie malowany, srebrem i złotem malowany i wykładany. 2. Najświętszej Maryi Panny Szkaplerznej, na płótnie malowany, przyozdobiony sukienką w srebro, złoto, dwiema koronami. 3. Obraz nad zakrystyją Piusa VII papieża malowany, w ramach drewnianych odzłoconych. 4. Obraz Najświętszej Matki Boskiej na ramach prostych nakliony, na płótnie malowany. 5. Obraz św. Grzegorza na płótnie malowany, w ramach drewnianych, malowanych niebiesko. 6. Św. Dominika na płótnie malowany, w ramach drewnianych. 7. Św. Teresy na płótnie malowany, w ramach drewnianych. 8. Najświętszej Maryi Panny w jasnym kolorze na płótnie malowany, w ramach drewnianych. 9. Obraz Narodzenia Pańskiego na płótnie malowany, w ramach drewnianych. 10. Św. Pawła na płótnie malowany, w ramach drewnianych. 11. Św. Klary na płótnie malowany, w ramach drewnianych. 12. Obraz Pana Jezusa w grobie na płótnie malowany, w ramach drewnianych. 13. Św. Jana na płótnie malowany, w ramach drewnianych. 14. Najświętszej Matki Bolesnej na płótnie malowany, na ramach przykliony. 15. Portret fundatorki kartuzyji Zuzanny Przeremskiej na płótnie malowany, w ramach drewnianych. 16. Obraz Pana Jezusa Wniebowstąpienia na płótnie malowany, na ramach przyklejony. Kasata klasztoru kartuzów w Gidlach 339 17. Obraz Pana Jezusa w Ogrojcu na płótnie odmalowany, na ramach przykliony. 18. Obraz Wieczerza Pańska, jak zwyż. 19. Pan Jezus Ukrzyżowany, na płótnie malowany, w ramach. 20. Obraz św. Tekli gipsowy, brzegi pozłacane. Tytuł II Inwentarz kościelny § I. Srebro – nie masz § II. Mosiądz Dwie lampy wiszące, lichtarzyków dwa, krzyżyk posrebrzany z czterema kamyczkami z szkła czeskiego, ważący łutów dziesięć, kociołek stary od wody święcony przy drzwiach, ważący funtów dwa. § III. Miedź Dwa kielichy z patenami wyzłacane, po części wytarta pozłota, ważące funta dwa, łutów dziewięć, puszka posrebrzana i kociołek do wody święcony przy drzwiach, spólnie ważące funtów dwa i pół. § IV. Cyna Lichtarzy średnich ośm. Tacka jedna cynowa. Kubki dwa do kwiatków. Lawaterz z podstawą ważący funtów jedenaście. Ampułek trzy. § V. Żelazo Dzwon w kopulcu średni, drugi mniejszy przed drzwiami frontowemi, dzwonków małych trzy. Zegar na kościele zdezelowany zupełnie, na postumencie, o jednej wadze, bez sznurów. Lampa wisząca wielka jedna pobielana, zdaje się być mosiężna, z sznurem z osiemnastu gałkami, dobrze pobielanymi. Krzyż – podkład od lampy. Antaba od drzwi pobielana. Żelazo do pieczenia opłatków jedno. 340 ks. Janusz Królikowski § VI. Drzewo Krzyżów dużych cztery, małych dwa, z których jeden na postumencie marmurowym. Lichtarzy cztery, dużych dwa, duże filarowe na postumentach, posrebrzane i wyzłacane. Przed wielkim ołtarzem katafalek o dwóch gradusach i trumna na norkach ciemno niebieskiego koloru. Ławek szesnaście w czterech kondygnacyjach, z drzewa dębowego, fornerowane, koloru czarnego i orzechowego. Przy drzwiach ławka ordynaryjna z drzewa sosnowego. Cztery ławeczki ordynaryjne. Ławka podwójna z ścianą, z drzewa sosnowego, ciemno malowana. Skrzynia na ornaty z ośm szufladkami, a spodu z dwiema drzwiami od bielizny, trzecia szuflada zepsuta. Trzecia szuflada z nadstawą o jedenastu szufladkach, także od bielizny kościelnej. Czwarta skrzynia dębowa z zamkiem. Piąta szafa o jednych drzwiach, w której niegdyś aparaty mieszczono. Szósta o dwojgu drzwiach bez zamku. Siódmy lawaterz do ręcznika. Ławka jedna zepsuta. Ławeczka do zapalania świec o trzech gradusach, zepsuta, mała. Dwie ławki o dziewięciu przedziałach z drzewa sosnowego, nadpsute. Skrzynia wielka, dębowa, na zawiasach, bez zamku, nadpsuta. Postument do ubioru ołtarza. Piramid małych do ubioru grobu sztuk dwanaście. § VII. Szkło Relikwiarzy pięć, a szósty największy, stojący na szafie, zepsuty. Kubków szklanych do kwiatów sztuk dwanaście. § VIII. Książki Mszałów sztuk sześć, książek rożnego gatunku sztuk pięćdziesiąt. W bibliotece rożnego gatunku starych, już po części do użytku niezdatnych, sztuk dwieście ośmdziesiąt cztery. § IX. Aparaty Kolor biały 1. Ornat z materyji jedwabnej w kwiaty, złotemi galonami obwiedziony, z słupem zielonym, srebrem haftowany, podszyty płótnem czerwonym, z stułą i manipularzem. 2. Ornat z gredyturu w kwiaty małe, galonkami szychowemi obwiedziony, z stułą i manipularzem, płótnem złotym podszyty. 3. Ornat podobny wyżej wyrażonemu, z większemi kwiatami czerwonozielonemi, z stułą i manipularzem. Te trzy ornaty w dobrym stanie. Kasata klasztoru kartuzów w Gidlach 341 Kolor czerwony 1. Ornat gredyturowy obwiedziony galonkami białemi szychowemi, z słupem żółtem, w rożne kwiaty, cum requisitis, podszywka płócienna niebieska, w dobrym stanie. 2. Ornat z materyji tureckiej, z gładkiemi galonkami, obwiedziony białemi szychowemi, z stułą i manipularzem, kolumną niebieską w kwiaty zielone, podszywką płócienną zieloną. 3. Ornat z półjedwabnej materyji, obwiedziony galonkami szychowemi, z słupem czerwonym haftowanym, z stułą i manipularzem, naszywką płócienną czerwoną naprutą. 4. Ornat kamelorowy z obwódką czerwoną jedwabną, z słupem żółtofioletowym, z podszywką czerwoną, z stułą i manipularzem. Kolor fioletowy 1. Ornat kamlotowy z obwódką nicianą, z słupem żołdem, z stułą, z podszywką płócienną szarą. Kolor zielony 1. Ornat z maszystru, z galonami szychowemi, cały zielony, z stułą i manipularzem, płótnem złotem podszyty. Kolor czarny 1. Ornat z gredyturu, obwiedziony taśmą białą, z słupem białym w czarne kwiaty, cum requisitis, z podszywką czarną płócienną. 2. Welonów rożnego koloru dwanaście do okrywania krzyżów. 3. Stuł rożnego koloru starych pięć. 4. Manipularz czarny jeden. § X. Bielizna 1. Alba płócienna z falbaną czerwoną, koronką białą obwiedziona. 2. Alba płócienna z falbaną czerwoną. 3. Alba płócienna z koronkami białemi u dołu. 4. Alba płócienna z koronkami białemi u dołu. 5. Alba płócienna z czarnym podszyciem, u dołu koronką obwiedziona. 6. Obrusów płóciennych dobrych siedemnaście, złych trzynaście. 7. Tuwalnia z płótna, niciami farbowanemi wyszyta. 8. Komża jedna lniana dla księdza. 9. Komeżek dla chłopców trzy. 10. Korporałów dziewięćdziesiąt trzy. 342 ks. Janusz Królikowski 11. Humerałów dwadzieścia dwa. 12. Ręczników dobrych i złych dwadzieścia ośm. 13. Podkładów spod palek dwadzieścia trzy. 14. Puryfikaterzy trzynaście. 15. Umbraculum jedwabne z wyrażeniem baranka w ramach drewnianych. 16. Parasol z materyji białej jedwabnej w kwiaty od procesyji. 17. Sukienek z sukna czerwonego dla chłopców na procesyją sztuk pięć. 18. Przykryciów na ołtarze sztuk pięć, z rożnych materyji. Adnotacyja Miał także znajdować się zegar ścienny, lecz ten jeszcze za życia śp. ks. Grabowskiego kupił JO ks. Józef Brzeziński, proboszcz kłomnicki. Lusterko wiszące w zakrystyji w czasie sprzątania przez nieostrożność stłuczonem zostało. Lichtarzyków dwa mosiężnych i relikwiarz jeden wzięte zostały do kościoła Księży Franciszkanów w Radomsku – już na powrót zwrócone. Niniejszy spis inwentarza w dwóch jednozgodnych oryginałach, w trzech kopiach spisany, z których jeden przy dozorze kościelnym, drugi do akt dziekańskich, a trzeci Prześwietnemu Konsystorzowi Foralnemu Piotrkowskiemu oddane zostały. Wszystkie zaś egzemplarze przeczytawszy wraz z przytomnemi członkami własnoręcznie podpisami stwierdzamy. Gidle, dnia 27 lipca 1832. ks. A. Lenkiewicz administrator ks. Józef Brzeziński pleban Kłomnic jako przytomny L.S. ks. B. Dąbrowski 9 Opis wszelkich przedmiotów i sprzętów obecnie w kościele po księżach kartuzach we wsi Gidle znajdujących się, zdziałany przez działania dekanatu radomskiego w dniu 16 marca 1877 roku na gruncie, w poleceniu Jaśnie Wielmożnego pasterza dyjecezyji kujawsko-kaliskiej w Warszawie pod datą 5 marca r. b., nr 820 w roku 1878 Ad 1. Ołtarz wielki z czterema kolumnami i mensą cały murowany, pięknie mozaikowany, z czterema po bokach dużemi figurami świętych biało mozaikowanych, w środku którego znajduje się figura gipsowa Matki Boskiej Bolesnej, o trzech gradusach mocnych, dębowych, bardzo wspaniały, nie da się powiedzieć. Jednakże stojące Kasata klasztoru kartuzów w Gidlach 343 w śrzodku wspaniałe również cyborium, z czterema złotemi filarkami wraz z zamkniętemi i zamieszczonemi w niem z obu stron relikwiami świętych Pańskich przy ostrożności i roztropnym stolarzu, dałoby się rozebrać i przenieść jako idealne do użytku. Obok in cornu Epistolae znajduje się mały drewniany ołtarz z obrazem Najświętszej Maryi Panny Niepokalanego Poczęcia, na którym jest czterech aniołków, zaś u góry Duch Święty – zdatny do użytku i przeniesienia. Po tej samej stronie w nawie kościoła znajduje się ołtarz dość wielki murowany, cały mozaikowany, w którego śrzodku jest obraz większy św. Macieja, a u góry pomniejszy jednego z świętych pustelników, na płótnie malowane, z dwoma gradusami dębowymi. Obrazy te i gradusy zdatne do użytku i przeniesienia, jako też znajdujący się tam piękny i duży za szkłem relikwiarz. Za wspomnianym ołtarzem znajdują się cztery małe ołtarzyki na murze malowane z mensami murowanemi o jednym gradusie dębowym. W tych śrzodku znajdują się obrazy na płótnie malowane: a. św. Wojciecha zdatny do użytku i przeniesienia, b. Pana Jezusa Ukrzyżowanego w połowie uszkodzony, niezdatny do użytku bez reparacyji, c. św. Barbary, zdatny do użytku i przeniesienia, d. św. Jana Nepomucena, zdatny do użytku i przeniesienia. Z strony zaś a cornu Evangelii w nawie kościoła, naprzeciw ołtarza św. Macieja, znajduje się podobnież wspaniały ołtarz cały murowany, cały mozaikowany; w śrzodku niego jest umieszczony obraz większy św. Brunona, a u góry pomniejszy św. Karola Boromeusza, z dwoma gradusami dębowemi. Na mensie relikwiarz nieco uszkodzony. Obrazy te, jako też inny Matki Boskiej Gidelskiej i relikwiarz, zdatne są do użytku i przeniesienia. Za powyższym ołtarzem również w boku po arkadkach są cztery małe ołtarzyki z mensami murowanemi, na murze malowane, każdy o jednym gradusie dębowym, u których znajdują się obrazy także na płótnie olejno malowane: e. św. Józefa, zdatny do przeniesienia i użytku, f. św. Michała, w połowie zdezelowany, zdatny do użytku przy reparacyji, g. św. Tekli, zdatny do użytku i przeniesienia, h. św. Jana Chrzciciela, zdatny do przeniesienia i użytku. Ad 2. Ławeczka na podobieństwo konfesyjonału zupełnie do użytku niezdatna jedna. Organu i choru nie masz, aparatów podobnież. Krzyże są dwa większe – jeden w kościele przy drzwiach wielkich, drugi przed kościołem. Inny mały w kościele na ołtarzu, zdatne do użytku i przewiezienia. Portatele trzy. Lichtarzy drewnianych większych i mniejszych dwadzieścia trzy. Lichtarzy cynowych ani też kociołków miedzianych itp. nie masz. 344 ks. Janusz Królikowski W prezbiterium po obydwóch stronach znajdują się w ścianie dwa [---]49 dębowe, piękne, robotą snycerską, u wierzchu złocone – jeden z taborecikiem drewnianym dla celebransa, a drugi z pulpitem. Obydwa zdatne do użytku i przeniesienia, przy ostrożności w rozebraniu. W przodku prezbiterium, czyli przed wielkim ołtarzem, stoją na postumentach drewnianych malowanych dwa wielkie i piękne, snycerską robotą, posrebrzane lichtarze, czyli kierce, pomiędzy któremi wisi lampa blaszana duża – zdatne do użytku i przeniesienia. Po obydwóch stronach presbyterii są wspaniałe stalle z drzewa dębowego, snycerską robotą, wykładane tak u dołu, jak i u góry z dobieranego drzewa, różnemi desyniami, każda o ośmiu siedzeniach, a w końcu o dwóch siedzeniach większych dla starszych. Te stalle są zdatne do użytku, lecz aby zostały przeniesione, potrzeba doskonałego do rozebrania stolarza. Poza stallami w śrzodku [parawanku] murowanego i mozaikowanego, na wierzchu którego z obu stron jest umieszczonych sześciu aniołów większych i mniejszych, stoi stallum o dwóch siedzeniach, dębowe i piękne. Tak aniołowie, jak i stallum są zdatne do użytku i przeniesienia. Niemniej w sygnaturce jeden dzwonek, a przed kościołem pomniejszy drugi – zdatne do użytku jako dobre. W nawie kościoła jest czworo odosobnionych dębowych, pięknych i trwałych, o trzech siedzeniach ławek dla ludzi, zdatnych do użytku, które jednak bez rozebrania wątpię, aby się dały przenieść. Obrusów podszarzanych lepszych i gorszych po ołtarzach znajduje się w liczbie dwadzieścia dwa. Krzesełka dębowe dwa – jedno nieco u góry uszkodzone, zdatne jeszcze do jakiegokolwiek użytku. Zakrystyja W zakrystyji znajduje się: a. Mensa większa na ornaty o dwóch rzędach i trzech szufladach, dawniej na drzwiczki zamykana, dziś jedną tylko połowę drzwiczek mająca – zdatna do użytku i przeniesienia; b. Mensa pomniejsza z szafeczkami na kielichy i inne mniejsze rekwizyta, z małemi szufladkami, a u dołu o dwóch szafeczkach, nieco uszkodzona – może służyć do użytku i przeniesienia; c. Mensa jeszcze mniejsza z szufladkami, o dwóch podobnież szafeczkach u dołu – zdatna do użytku i przeniesienia; 49 Słowo nieczytelne. Kasata klasztoru kartuzów w Gidlach 345 d. Szafka o jednych drzwiach na zawiasach – zdatna do użytku i przeniesienia; e. Genuflectorium dębowe, u którego zawiaski u drzwiczek spodnich popsute – zdatne do użytku i przeniesienia; f. Lawaterz drewniany na ręczniki z szafeczką u dołu, nieco uszkodzony – zdatny do użytku i przeniesienia; g. Antepedia trzy – jedno z Matką Boską, piękne i dobre, drugie również drewniane, z głową św. Jana Chrzciciela, trzecie jedwabne w kolorze żółtym w kwiatki podszarzane – zdatne jeszcze do użytku i przeniesienia; h. Obrazów większych w kościele z wizerunkiem Matki Bolesnej dwa, mniejszych tamże i w zakrystyji, mianowicie: Pana Jezusa Zmartwychwstania, Wniebowstąpienia, Matki Boskiej mały obrazek pięknego pędzla, apostołów i innych świętych, nadto portret jakiegoś z prałatów benefaktorów, w liczbie dziewięć – zdatnych do użytku i przeniesienia. Nad powyższy opis więcej przedmiotów i rekwizytów w kościele po księżach kartuzach w Gidlach nie znajduje się, który przy wyciśnieniu pieczęci dziekańskiej własnoręcznym podpisem stwierdzam. Data jak wyżej. L.S. ks. Gasparus Lipiński dziekan radomski 346 ks. Janusz Królikowski ks. Janusz Królikowski Wydział Teologiczny Sekcja w Tarnowie Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 311–347 Kasata klasztoru kartuzów w Gidlach Streszczenie Ufundowany w latach 1641–1642 klasztor kartuzów w Gidlach, filia kartuzji Raj Maryi na Pomorzu Wschodnim (ob. Kartuzy), został skasowany na mocy bulli Ex imposita Nobis Piusa VII z 30 VI 1818 r. i dekretu wykonawczego z 17 IV 1819 r. Mimo protestów ostatniego przeora, A. Grabowskiego, kasata została sfinalizowana 23 VI 1819 r., gdy przybyła do Gidel komisja kasacyjna przejęła majątek oraz wyposażenie kościoła i klasztoru, oddając je zarazem w dzierżawę pozostającym tam kartuzom (czterem kapłanom i dwóm braciom; poza tym w klasztorze przebywali wówczas kościelny, kucharz, rybak i ogrodnik) na okres jednego roku. 7 VII 1819 r. przybył do Gidel Samuel Bogumił Linde, przejmując księgozbiór klasztorny. Mimo wysiłków nie udało się wskrzesić kartuzji. Po śmierci 9 III 1832 r. przeora Grabowskiego, który do końca przebywał w klasztorze, inwentarz żywy został rozprzedany, a część wyposażenia rozgrabiona. Klasztor rozebrano, a kościół opieczętowano. Plany jego rozbiórki spowodowały, że w 1877 r. zainteresowano się nim ponownie, a w 1879 r. zdecydowano przekazać go na cele parafialne. Uzupełnieniem artykułu są inwentarze wyposażenia klasztoru i kościoła (w tym aparatów liturgicznych), sumariusz zawartości archiwum z okresu kasaty oraz dwa opisy kościoła i jego wyposażenia z lat 1832 i 1877. Słowa kluczowe kartuzi, kartuzja, Gidle, Kartuzy, kasata, inwentarz 347 Kasata klasztoru kartuzów w Gidlach Fr. Janusz Królikowski Faculty of Theology Section in Tarnów Pontifical University of John Paul II in Cracow Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, p. 311–347 The dissolution of the Carthusian monastery in Gidle Summary The charterhouse in Gidle founded in 1641-1642, a subsidiary of the charterhouse Paradise of Mary in the Eastern Pomerania (presently Kartuzy) was dissolved by the bull Ex imposita Nobis of Pius VII from 30th June 1818 and the executive decree of 17th April 1819. Despite the protests of the last prior, A. Grabowski, the dissolution was completed on 23rd June 1819, when the cassation committee came to Gidle, took over the property and the equipment of the church and monastery, leasing them to the remaining there Carthusians (four priests and two brothers; additionally the monastery was resided by the verger, cook, fisherman, and the gardener) for a period of one year. On the 7th July 1819, Samuel Bogumił Linde came to Gidle, taking over the monastic book collection. Despite the efforts, the Charterhouse revival has failed. After the death of the prior Grabowski, who stayed in the convent until the end of his days, the livestock was sold, and part of the equipment plundered. The monastery was demolished, and the church was sealed. The plans of its demolishion caused that in 1877 it came back to interest again, and in 1879 it was decided to give it for the purposes of the parish. Supplementing the article are the inventories of the monastery and church equipment (including liturgical devices), the summary of the archive contents from the period of dissolution, and two descriptions of the church and its equipment from 1832 and 1877. Keywords Carthusian Friars, charterhouse, Gidle, Kartuzy, dissolution, inventory artykuły recenzyjne i recenzje review articles and reviews Artykuły recenzyjne i recenzje 351 Katalog śląskich dokumentów joannickich przechowywanych w Narodowym Archiwum w Pradze, oprac. Roman Stelmach, Wrocław: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Archiwum Państwowe we Wrocławiu, 2012, ss. 348, 16 il. cz.-b.* Národní archiv w Pradze lokuje się w gronie tych archiwów, które mogą się poszczycić stosunkowo dużą częstotliwością kwerend przeprowadzanych przez badaczy dziejów Śląska. Fakt ten nie powinien nikogo dziwić, gdyż ze względu na ścisłe związki, zarówno polityczne, jak i kulturowe, łączące Koronę Czeską ze Śląskiem, archiwum to gromadzi bardzo liczne silesiaca. Jednym z najobficiej reprezentowanych przez nie zespołów, szczególnie chętnie wykorzystywanym zwłaszcza przez mediewistów, jest kolekcja polsko-czesko-morawskiej prowincji joannickiej, pochodząca z dawnego Archiwum Wielkiego Przeoratu Joannitów z siedzibą na Malej Stranie w Pradze. Składają się na nią: dokumenty (listiny) z lat 1128–1880, łącznie 3122 egzemplarze, mapy (199 sztuk) i rękopisy (spisy a knihy), obejmujące akta, zdeponowane w 1035 kartonach, oraz księgi, w liczbie 1114 woluminów1. Najcenniejszą część zespołu stanowią bez wątpienia dokumenty. Już u schyłku XVIII w. zwrócił na nie uwagę Franz Paul von Smitmer (1740–1796), kanonik wiedeńskiej katedry św. Szczepana i rycerz zakonu maltańskiego, który sporządził rękopiśmienny kilkutomowy kopiarz zawierający odpisy dokumentów joannickich z lat 1158–17772; sto lat później Joseph Delaville Le Roulx (1855–1911) podjął trud wydania ich drukiem, ale doprowadził edycję zaledwie do 1310 r.3 Pełny zasób dokumentowy zespołu uwzględnia archiwalny inwentarz opracowany w 1966 r. przez Karla i Věrę Beránek4. Badacze dziejów Śląska mają także od niedawna do dyspozycji zestawiony przez Romana Stelmacha katalog śląskich dokumentów joannickich. Wspomniana książka jest zwieńczeniem prowadzonych przez autora od wielu już lat studiów nad zbiorami dokumentowymi śląskich komend joannitów. Ich rezultatem były dotychczas rozproszone po licznych wydawnictwach publikacje, niekiedy przyjmujące także postać kata- * Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientific work financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016. 1 S. Kotlárová, Fond Řádu Maltézských rytířů v Národním archivu v Praze a jeho využití v medievistice, [w:] J. Dobosz, J. Kujawiński, M. Matla-Kozłowska (red.), Drugie polsko-czeskie forum młodych mediewistów. Mediewista wobec źródła – teoria i praktyka. Materiały z konferencji naukowej, Gniezno 25–28 września 2007 roku (Publikacje Instytutu Historii, 87), Poznań 2009, s. 262. 2 F. P. von Smitmer, Diplomatarium Ordinis s. Johannes Hierosolimitani Magni Prioratus Bohemiae, Moraviae, Silesiae, Poloniae, Austriae, Styriae, Carintiae, Carniolae, t. 1–4, Národní archiv Praha, Maltézští rytíři – české velkopřevorství (dalej: ŘM), sygn. 73, 73a, 74, 75; por. S. Kotlárová, Fond Řádu Maltézských rytířů, s. 261–262; M. L. Wójcik, Kolekcja odlewów średniowiecznych pieczęci śląskich Franza Paula von Smitmera w zbiorach Haus-, Hof- und Staastsarchiv w Wiedniu, [w:] M. Goliński, S. Rosik (red.), Historicae viae. Studia dedykowane Profesorowi Lechowi A. Tyszkiewiczowi z okazji 55-lecia pracy naukowej (Scripta Historica Medievalia, 1), Wrocław 2012, s. 65, 68–69. 3 J. Delaville Le Roulx, Cartulaire général de l’ordre des hospitaliers de S. Jean de Jérusalem (1100–1300), t. 1–4, Paris 1894–1906. 4 K. Beránek, Věra Beránková, Archiv českého velkopřevorství maltézského řádu, díl 1: Listiny 1128–1880. Inventář SÚA, Praha 1966, mps w Národní archiv Praha. 352 Artykuły recenzyjne i recenzje logów, dotyczące przeważnie dokumentów pochodzących tylko z jednej wybranej komandorii joannickiej5. Tym razem mamy do czynienia ze scalonym i uporządkowanym chronologicznie katalogiem obejmującym 12 śląskich placówek joannickich z siedzibami w Brzegu, Dzierżoniowie, Grobnikach, Kłodzku, Koźlu, Lwówku Śląskim, Łosiowie, Oleśnicy Małej, Strzegomiu, Tyńcu nad Ślęzą, Wrocławiu i Złotoryi. Zasadnicza jego część, inwentarzowa, uwzględnia 1222 (wedle zastosowanej ciągłej numeracji) dokumenty z lat 1170/1189–18096, zarówno pochodzące z zespołów zgromadzonych w ramach poszczególnych komandorii śląskich, jak i znajdujące się w tych działach praskiej kolekcji, które nie są związane bezpośrednio ze Śląskiem (m.in. České velkopřevorství, Extranea, Komenda Brno, Komenda Žitava, Panství Volyně, Spolia). Uzupełniają ją niezbędne w tego typu opracowaniach indeksy (osobowo-geograficzny, właścicieli pieczęci i znaków notarialnych), a także niezbyt obszerny wstęp, w którym w bardzo skondensowanej, niemal ascetycznej formie przedstawiono zarys historii zakonu joannitów w Europie Środkowej i na Śląsku, losy archiwaliów pozostałych po śląskich joannitach oraz dzieje poszczególnych komend śląskich, nadto omówiono zasady, jakimi kierował się autor przy opracowaniu katalogu. Całość dopełnia 16 czarno-białych reprodukcji dokumentów. Katalog zestawia, jak już wspomniano, dokumenty pochodzące z 12 komandorii joannickich uznawanych przez autora za śląskie. Próżno byłoby jednak szukać wyjaśnienia, jaki obszar określa on mianem Śląska, a w konsekwencji – co stanowi kryterium zakwalifikowania danej placówki jako funkcjonującej na tym właśnie terenie. Nie jest to sprawa drugorzędnej wagi. Dwie spośród uwzględnionych przez autora komandorii, obie powstałe z inicjatywy czeskich Przemyślidów, mianowicie w Grobnikach w diecezji ołomunieckiej oraz w Kłodzku w diecezji praskiej, leżały wszak poza granicami historycznego Śląska; pierwsza na Morawach, druga – na terytorium Czech7. Nasuwa się zatem pytanie, dlaczego autor pominął komandorię w Opawie, zaliczając ją niefrasobliwie do „nie związanych bezpośrednio ze Śląskiem” (s. 17), skoro Opawszczyzna właśnie, aż po XVI w. oscylująca między Śląskiem i Morawami, przynależy w istocie (geograficznie i administracyjnie) do Śląska (Opavské Slezsko)?8 Na przyjętej przez 5 R. Stelmach, Dokumenty śląskich komend joannitów w zasobie Centralnego Archiwum Państwowego w Pradze, „Archeion”, 102, 2000, s. 111–133; Idem, Dokumenty do dziejów komendy joannitów we Lwówku Śląskim zachowane w Centralnym Archiwum Państwowym w Pradze, „Rocznik Jeleniogórski”, 33, 2001, s. 59–72; Idem, Zachowane dokumenty do dziejów komendy joannitów w Tyńcu nad Ślęzą, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, 56, 2001, s. 331–345; Idem, Dokumenty do dziejów komendy joannitów w Dzierżoniowie z Centralnego Archiwum w Pradze, ibidem, 57, 2002, s. 233–240; Idem, Komenda joannitów w Oleśnicy Małej w świetle zachowanych dokumentów z Centralnego Archiwum w Pradze, ibidem, 57, 2002, s. 211–232; Idem, Komenda joannitów w Strzegomiu w świetle zachowanych dokumentów, „Rocznik Świdnicki”, 30, 2002, s. 57–80; Idem, Niepublikowane glacensia w archiwum praskiej komendy joannitów, „Kladský sborník”, 5, 2003, s. 229–244; Idem, Źródła do dziejów joannitów na ziemi opolskiej, [w:] E. Bimler-Mackiewicz (red.), Sacrum i profanum. Klasztory i miasta w rzeczywistości Górnego Śląska w średniowieczu, Rybnik 2003, s. 115–127; Idem, Źródła do dziejów joannitów na ziemi opolskiej, „Zeszyty Gliwickie”, 31, 2003, s. 49–63; Idem, Dokumenty do dziejów komendy joannitów Bożego Ciała we Wrocławiu, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, 59, 2004, s. 34–61; Idem, Źródła do dziejów joannitów na ziemi opolskiej, ibidem, 60, 2005, s. 399–412; Idem, Praskie archiwum komendy joannitów w Złotoryi, [w:] R. Żerelik (red.), Dziedzictwo kulturowe Złotoryi na tle dziejów Śląska i Europy = Das Kulturerbe Goldbergs vor dem Hintergrund der Geschichte Schlesiens und Europas = Kulturní dĕdictví Złotoryje na pozadí slezských a evropských dějin (Biblioteczka Miłośników Ziemi Złotoryjskiej, 5), Złotoryja 2007, s. 49–85. 6 W rzeczywistości dokumentów jest nieco więcej niż 1222, o czym niżej. 7 R. Heś, Joannici na Śląsku w średniowieczu, Kraków 2007, s. 67–69. 8 Zob. m.in.: J. Konvičná, Opavsko – Morava nebo Slezsko? (Několik poznámek k politicko-správnímu vývoji Opavska do konce husitských válek), [w:] J. Fantysová-Matějková, J. Zdichynec (ed.), Korunní země v dějinách Artykuły recenzyjne i recenzje 353 autora atrybucji zaciążyła typowa dla polskiej historiografii praktyka uznawania za śląskie wszystkich średniowiecznych domów joannickich istniejących na obszarze tej części Śląska, która dziś przynależy do Polski (województwa dolnośląskie, opolskie i śląskie)9. Szkoda, gdyż włączenie dokumentów komendy w Opawie, ważnej z punktu widzenia dziejów ziem opawskiej, karniowskiej i raciborskiej, integralnie zespolonych ze Śląskiem, pozwoliłoby nadać katalogowi w pełni śląski wymiar. Czytelnik nie uzyska także informacji na temat kryteriów doboru materiału dyplomatycznego stanowiącego podstawę do jego edycji katalogowej. Sformułowanie „śląskie dokumenty” nie precyzuje wszak, czy chodzi o dokumenty dotyczące spraw śląskich, pochodzące zarówno z kolekcji komturii uznanych przez autora za śląskie, jak i z innych działów praskiego archiwum joannitów, czy może o całość spuścizny śląskich komandorii, bez względu na jej treść, oraz dokumenty odnoszące się do śląskich placówek joannickich i samego Śląska przechowywane w pozostałych – pozaśląskich – działach zespołu. Klucza nie sposób odkryć na własną rękę. Po zsumowaniu zestawionych przez autora tabelarycznych danych o liczbie dokumentów pochodzących z poszczególnych komandorii śląskich wynika wszak, że „do dziejów śląskich komend joannitów zachowało się” ich 1221 (s. 11). Dołączyć do nich należy „dokumenty śląskie”, na jakie autor katalogu natrafił w 14 innych wymienionych przezeń z nazwy, a „nie związanych ze Śląskiem”, działach zespołu (s. 17). Stelmach nie podaje, niestety, ich liczby. Zakładając jednak, że z każdego z działów wykorzystał tylko po jednym dokumencie, katalog winien obejmować co najmniej 1235 pozycji. Dokładne przejrzenie „obcych” (nie śląskich) sygnatur pod dokumentami wykazało jednak, że jest ich 5410, co oznacza, że katalog powinien liczyć 1275 regestów. Tymczasem rzeczywista liczba skatalogowanych dokumentów – po doliczeniu zdublowanych numerów katalogowych oznaczonych literą a (nr 3a, 168a, 308a, 561a, 618a, 904a, 939a, 1003a, 1090a) lub jej pozbawionych (nr 615), odliczeniu pozycji opuszczonych (nr 278, 610, 908, 935, 1094), wyłączeniu dokumentu opublikowanego dwukrotnie pod dwiema różnymi datami (nr 168a, 365) oraz pominięciu dokumentu niezwiązanego ze Śląskiem (nr 43) – wynosi 1225. Dysproporcje te wyraźnie pokazują, iż z katalogu wyłączonych zostało w najlepszym wypadku 50 dokumentów. českého státu. I. Integrační a partikulární rysy českého státu v pozdním středověku. Sborník příspěvků přednesených na kolokviu pořádaném dne 4. června 2002 na FFUK, Ústí nad Labem 2003, s. 59–76; N. Mika, Przebieg śląsko-morawskiej granicy na przestrzeni wieków, [w:] Jedność małych ojczyzn jednością Unii Europejskiej, Racibórz-Krzyżanowice 2004, s. 9–19; A. Bindacz, Pogranicze śląsko-morawskie na przykładzie powiatu raciborskiego, [w:] J. Nowosielska-Sobel, G. Strauchold (red.), Śląsk w czasie i przestrzeni (Spotkania Dolnośląskie, 4), Wrocław 2009, s. 123–131; D. Halmer, Kształtowanie się i przebieg granicy śląsko-morawskiej w okolicach Głubczyc w średniowieczu, „Kalendarz Głubczycki”, 17, 2010, s. 117–126. 9 Por. np. A. Tarnas-Tomczyk, Fundacje joannickie na Śląsku w średniowieczu. Z badań nad początkami śląskich klasztorów, [w:] M. L. Wójcik (red.), Człowiek – obraz – tekst. Studia z historii średniowiecznej i nowożytnej, Dzierżoniów 2005, s. 11–34, która – podobnie jak autor katalogu – włączyła do listy śląskich fundacji joannickich komandorie w Grobnikach i Kłodzku, pominęła zaś placówkę w Opawie. 10 Chodzi o dokumenty pochodzące według wydawcy z następujących działów: Austriaca – 1 dokument (nr 43); České velkopřevorství-papežské buly – 15 (nr 96, 98, 99, 107, 115, 179, 342, 484, 515, 605, 636, 645, 672, 688, 1220); České velkopřevorství-velmistrovské buly – 1 (nr 760); Extranea – 9 (nr 31, 80, 161, 491, 611, 846, 859, 881, 1210); Fara Pičín – 1 (nr 284); Komenda a klášter Strakonice – 6 (nr 280, 707, 719, 762, 763, 764); Komenda Brno – 2 (nr 774, 867); Komenda Opava – 11 (nr 168a, 201, 206, 365, 608, 748, 778, 869, 1075, 1076, 1214); Komenda Žitava – 1 (nr 163); Panství Volyně – 3 (nr 739, 761, 804); Personalie členů pražského konwentu – 1 (nr 1222); Pražský konvent – 1 (nr 288); Spolia – 1 (nr 1218) i Velkopřevoři – 1 (nr 759). 354 Artykuły recenzyjne i recenzje Pewien niedosyt informacyjny wzbudza też chronologia wykorzystanego zbioru. Wedle słów autora dokumenty śląskich domów joannickich trafiały do archiwum wielkiego przeoratu w Pradze „w wyniku kresu działalności poszczególnych placówek” (s. 10). Niektóre z nich zlikwidowano już w dobie reformacji (Dzierżoniów, Strzegom, Złotoryja) bądź też oddano w ręce konkurencyjnych zgromadzeń zakonnych (Kłodzko objęli jezuici), inne przetrwały aż do kasat pruskich z 1810 r. (Grobniki, Oleśnica Mała, Wrocław). Zrozumiałe jest, że dokumenty tych pierwszych urywają się na XVI–XVII w. Ale niezaspokojoną stosownym komentarzem ciekawość czytelnika wzbudza to, dlaczego w tym samym czasie kończą się również dokumenty komend funkcjonujących nieprzerwanie do początku XIX stulecia. Czyżby w XVIII w. nie zachował się ani jeden śląski dokument joannicki, skoro żaden nie został w katalogu uwzględniony? Pojawia się również pytanie, czy dokumenty trafiały do Pragi istotnie dopiero po likwidacji danej placówki. Jak bowiem objaśnić fakt, iż w archiwum przeoratu już przed końcem XVIII w., co znajduje odzwierciedlenie w rękopiśmiennym inwentarzu Franza Paula von Smitmera, znalazły się dokumenty komend skasowanych dopiero na mocy edyktu sekularyzacyjnego ogłoszonego w 1810 r. przez króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III?11 Katalog został sporządzony według schematu zastosowanego przy opracowaniu Katalogu dokumentów przechowywanych w Archiwach Państwowych Dolnego Śląska, którego współtwórcą był autor omawianego tutaj wydawnictwa12. Opis każdego dokumentu składa się z następujących elementów: daty (według współczesnego zapisu oraz w lekcji oryginału) i miejsca wystawienia (w brzmieniu współczesnym i oryginalnym), regestu (mniej lub bardziej rozbudowanego streszczenia dyspozycji), informacji na temat cech zewnętrznych (forma przekazu, język, rodzaj materiału, wymiary, środki uwierzytelniające), aktualnej oraz dawnej sygnatury archiwalnej, wreszcie wskazówek bibliograficznych (o ile dokument był publikowany in extenso lub w postaci regestu). Zastosowany układ, powszechnie przyjęty w edycjach o charakterze katalogowym, nie budzi wątpliwości. Zastrzeżenia można mieć natomiast do kompletności, czy też może raczej niekompletności, niektórych danych. Jeśli bowiem katalog ma spełniać funkcję przewodnika po zbiorach archiwalnych, jego użytkownik ma prawo oczekiwać od autora nie tylko rzetelnej, ale i w miarę pełnej informacji. Tymczasem wskazówki bibliograficzne – niezwykle użyteczne, a nawet wręcz niezbędne, w tego typu pracach – ograniczone zostały, przy czym niekonsekwentnie, jedynie do dokumentów z lat 1178/1189–1360, których komplet został udostępniony mediewistom w ramach trzech podstawowych wydawnictw: Schlesisches Urkundenbuch (do 1300 r.)13, Regesten zur schlesischen Geschichte (do 1342 r.)14 oraz Regesty 11 Wątpliwości co do zasadności wyrażonej przez badacza tezy, od lat przezeń powielanej w różnych opracowaniach (zob. przyp. 5), zgłaszałem już wcześniej, zob. M. L. Wójcik, Kolekcja odlewów, s. 68–69. 12 Katalog dokumentów przechowywanych w Archiwach Państwowych Dolnego Śląska, t. 1: Do 1300 r., oprac. R. Stelmach, Wrocław 1991; t. 2: 1301–1327, oprac. Idem, Wrocław 1991; t. 3: 1328–1350, oprac. R. Żerelik, Wrocław 1991; t. 4: 1351–1365, oprac. R. Stelmach, Wrocław 1991; t. 5: 1366–1379, oprac. Idem, Wrocław 1991; t. 6: 1380–1391, oprac. M. Chmielewska, Wrocław 1995; t. 7: 1392–1400, oprac. R. Stelmach, Wrocław 1993; t. 8: Indeksy do t. I–VII (do 1400 r.), oprac. R. Stelmach, R. Żerelik, Wrocław 1998; t. 9: Archiwa książęce i drobne akcesje, cz. 1: 1401–1500, oprac. R. Żerelik, Wrocław 1998. 13 Schlesisches Urkundenbuch, Bd. 1: 971–1230, Bearb. H. Appelt, Köln-Graz 1963–1971; Bd. 2: 1231–1250, Bearb. W. Irgang, Wien i in. 1977; Bd. 3: 1251–1266, Bearb. Idem, Köln-Wien 1984; Bd. 4: 1267–1281, Bearb. Idem, Köln-Wien 1988; Bd. 5: 1282–1290, Bearb. Idem, Köln i in. 1993; Bd. 6: 1291–1300, Bearb. Idem, Mitarb. D. Schadewaldt, Köln i in. 1998 (dalej: SUb z numerem tomu). 14 Regesten zur schlesischen Geschichte, [w:] Codex diplomaticus Silesiae, Bd. 7, Th. 1: bis zum Jahre 1250, Bearb. C. Grünhagen, Breslau 1884; Bd. 7, Th. 2: bis zum Jahre 1280, Bearb. Idem, Breslau 1875; Bd. 7, Th. 3: Artykuły recenzyjne i recenzje 355 śląskie (1344–1360)15. Sporadycznie przywoływane są także inne edycje źródłowe, ale nigdy w odniesieniu do dokumentów wystawionych po 1360 r. Oznacza to, że autor nie zadał sobie trudu ich skolacjonowania. Nie tłumaczy go w żadnej mierze zapowiedź cytowania tylko „najnowszych wydawnictw, zawierających publikację treści dokumentu lub jego regestu” (s. 17), albowiem od tej deklaracji czyni liczne wyjątki, cytując wydawnictwa XIX-wieczne, m.in. – poza pierwszymi tomami wspomnianych już Regesten zur schlesischen Geschichte – podstawowe dla dziejów ziemi kłodzkiej Geschichtsquellen der Grafschaft Glatz16. Zamieszczenie informacji o miejscu publikacji dokumentów wydaje się tym bardziej pożądane, że autor nie uwzględnił list świadków oraz formuł kancelaryjnych (datum per manus, ad relationem czy qui presentia habuit in commisso), co uznać należy za największy mankament katalogu. Stelmach tłumaczy, iż świadomie zrezygnował z ich przytaczania „dla oszczędności miejsca” (s. 16), ale usprawiedliwienie to, zważywszy na wysuwane w historiografii postulaty udostępniania w edycjach źródłowych (regestach, ekscerptach, katalogach) także spisów świadków, brzmi co najmniej zaskakująco. Trudno powiedzieć, czy z tego samego powodu nie opisał on dokładniej pieczęci (z podaniem ich kształtu i typu, deskrypcją wizerunku, a nawet odczytem legendy), ale nie ma najmniejszych wątpliwości, że stwierdzenia typu „na pasku pergaminowym pieczęć komtura” (nr 441), „na paskach pergaminowych 7 pieczęci – starosty, Wolframa, Mikołaja, Tomasza i Mikołaja Panwiczów, komtura Piotra i komendy kłodzkiej” (nr 437), „na czerwonych sznurach pieczęć piesza z kontrasigillum” (nr 187) oraz liczne inne im podobne, jakby żywcem wyjęte z XIX-wiecznych kodeksów dyplomatycznych, zupełnie nie przystają do dzisiejszych, zdecydowanie bardziej wygórowanych potrzeb badawczych. Szkoda, że autor nie skorzystał ze sprawdzonych rozwiązań zastosowanych choćby w wydanym przed niespełna dekadą katalogu dokumentów ze zbiorów Tomasza Niewodniczańskiego, który – choć daleki od doskonałości, zwłaszcza w sfragistycznej warstwie informacyjnej – jest ewidentnym przykładem dostosowywania się wydawców do oczekiwań odbiorców17. Podążając tokiem myśli autora, zatroskanego o oszczędność miejsca kosztem pożytków płynących z katalogu dla czytelnika i nauki, można byłoby przewrotnie zasugerować w ogóle rezygnację z jego publikacji. Na stronie internetowej www.monasterium.net, o której wspomina autor (s. 10), dostępna jest wszak pełna kolekcja zespołu joannickiego do 1526 r. włącznie. Nie obejmuje ona zaledwie 152 skatalogowanych przez Stelmacha (według jego numeracji) dokumentów śląskich joannitów z lat 1527–1809. W bazie zawarto dokładnie te same dane, które zestawia autor, mianowicie: sygnaturę, datę i miejsce wystawienia, regest, informacje bis zum Jahre 1300, Bearb. Idem, Breslau 1886; Bd. 16: 1301–1315, Bearb. C. Grünhagen, C. Wutke, Breslau 1892; Bd. 18: 1316–1326, Bearb. Iidem, Breslau 1898; Bd. 22: 1327–1332, Bearb. Iidem, Breslau 1903; Bd. 29: 1334–1337, Bearb. K. Wutke, E. Randt, H. Bellee, Breslau 1923; Bd. 30: 1338–1342, Bearb. K. Wutke, E. Randt, Breslau 1930 (dalej: SR z numerem regestu). 15 W. Korta (red.), Regesty śląskie, t. 1: 1343–1348, oprac. K. Bobowski, J. Gilewska-Dubis, W. Korta, B. Turoń, Wrocław i in. 1975; t. 2: 1349–1354, oprac. K. Bobowski, M. Cetwiński, J. Gilewska-Dubis, A. Skowrońska, B. Turoń, Wrocław i in. 1984; t. 3: 1355–1357, oprac. J. Gilewska-Dubis, Wrocław i in. 1990; t. 4: 1358–1359, oprac. J. Gilewska-Dubis, K. Bobowski, Wrocław-Warszawa [1992]; t. 5: 1360, oprac. J. Gilewska-Dubis, Wrocław-Warszawa 1992. 16 Geschichtsquellen der Grafschaft Glatz, Hg. F. Volkmer, W. Hohaus, Bd. 1: Urkunden und Regesten zur Geschichte der Grafschaft Glatz bis zum Jahre 1400, Habelschwerdt 1883; Bd. 2: Urkunden und Regesten zur Geschichte der Grafschaft Glatz von 1401 bis 1500, Habelschwerdt 1888. 17 Katalog dokumentów pergaminowych ze zbiorów Tomasza Niewodniczańskiego w Bitburgu, oprac. J. Tomaszewicz, M. Zdanek, Kraków 2004. 356 Artykuły recenzyjne i recenzje na temat cech zewnętrznych (język, rodzaj materiału, wymiary, pieczęcie). Jej wyższość polega jednak na zamieszczeniu również bardzo dobrej jakości skanów dokumentów, w każdym wypadku zarówno awersu, jak i rewersu. Projekt Monasterium, koncentrujący uwagę na dokumentach, dopełnia baza Pečetĕ (Katalog pečetí, pečetidel a sbírkových odlitků. Soupis sfragistického materiálu uloženého v archivech České republiky), dostępna online pod adresem http:// database.aipberoun.cz/pecete, której istnienie autor pominął milczeniem, zestawiająca z kolei drobiazgowe informacje wyłącznie o pieczęciach. Uwzględniają one m.in.: dane o właścicielu pieczęci, stanie jej zachowania, typie, wielkości, kształcie i barwie, sposobie ostemplowania dokumentu, a także treść formuły koroboracyjnej, opis napieczętnego wizerunku (nie zawsze wierny) oraz odczyt otokowej legendy (nie zawsze poprawny)18. Obie bazy pomijają listy świadków, lecz mimo to – uwzględniane łącznie – stanowią zdecydowanie pełniejszą alternatywę omawianego katalogu. Nie sposób dokładnie zweryfikować rzetelności katalogu. Wymagałoby to przeprowadzenia ponownej kwerendy w praskim archiwum. Na podstawie wyrywkowych kontroli można jednak stwierdzić, że katalog roi się od błędów. Mylne są choćby odczyty lub identyfikacje osób i miejscowości. I tak np. zamiast Barth powinno być Baruth (nr 60), zamiast Nenkeri – Renkeri (nr 142), zamiast Jan, wójt miasta Głubczyce – Henryk (Heineco, Heinko, Hynek) dictus de Lubschicz (nr 168)19, zamiast Donytskinenesis – Donyrsteynensis (nr 225), zamiast Fryczko Pawelwicz – Tyczko Panowitz (nr 225), zamiast Dreczczink – Creczczink (nr 319), zamiast Qulnicz – Gulnicz (nr 418), zamiast Konrad, książę Śląska, pan Oleśnicy i komtur joannitów w Oleśnicy Małej – Rupert, książę Śląska i komtur joannitów w Oleśnicy Małej (nr 469, 471), zamiast Bolkowa – Hayn (nr 319), predykat utożsamiany z nazwiskiem familii rycerskiej (Hayn lub Hain), a nie miejscowości20, zamiast Ratna – Rachenau (nr 534), czyli przydomek szeroko rozrodzonej w Kłodzkiem rodziny rycerskiej21, zamiast Istebki – Skarżyce (nr 537)22. Wiele omyłek dotyczy także pieczęci. Autor często albo nie uwzględnia czyjegoś stempla, albo przypisuje go niewłaściwej osobie. Z pierwszym przypadkiem mamy do czynienia np. w odniesieniu do dokumentów z 6 I 1340 r. (nr 156, brak pieczęci rycerza Bronchinusa), 11 II 1353 r. (nr 226, brak pieczęci Weisa Knoblauchsdorfa), 2 X 1388 r. (nr 354, brak pieczęci Jana i Henryka Knoblauchsdorfów oraz Mikołaja Pannewitza) i 5 XII 1394 r. (nr 378, brak sigillum Ottona Pannewitza). Błędne przyporządkowanie stempli odnotować możemy z kolei m.in. przy dokumentach z 1350 r. (b.d., nr 213), 30 IX 1374 r. (nr 295), 9 VI 1387 r. (nr 346), 13 XI 1394 r. (nr 377), 13 III 1404 r. (nr 437), 11 VIII 1409 r. (nr 459) i 24 XI 1417 r. (nr 534)23. Zdarzają się także wpadki chronologiczne. Dokument Ruperta, księcia śląskiego i komtura w Oleśnicy Małej, publikuje autor pod datą 28 XII 1413 r., po czym w uwagach informuje, że „baza monasterium źle datuje dokument na 28 XII” 18 Bazę tę, wraz z jej wszystkimi wadami i zaletami, omówił szczegółowo W. Mischke, Pieczęcie polskie w czeskich bazach internetowych, [w:] Z. Piech, W. Strzyżewski (red.), Zbiory pieczęci w Polsce, Warszawa 2009, s. 477–498. 19 Zob. o nim ostatnio D. Halmer, Kariera Henryka (Heinka) z Głubczyc. Przyczynek do badań nad otoczeniem księcia opawsko-raciborskiego Mikołaja II Przemyślidy, „Średniowiecze Polskie i Powszechne”, 4 (8), 2012, s. 113–127. 20 T. Jurek, Obce rycerstwo na Śląsku do połowy XIV w. (Prace Komisji Historycznej Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Wydział Historii i Nauk Społecznych, 54), Poznań 1996, s. 232–233. 21 Ibidem, s. 271. 22 Ibidem, s. 205. 23 Poprawnie w bazie Pečetĕ (http://database.aipberoun.cz/pecete). Artykuły recenzyjne i recenzje 357 (nr 494). Istotnie, gdyż właściwa data to 28 października (am Sonnabende von Omnium Sanctorum). Podobnie rzecz wygląda w przypadku dokumentu Stefana Zapolyi, starosty świdnicko-jaworskiego, który Stelmach poprawnie datuje na 9 czerwca (am Dinstige nach Bonifacii) 1478 r., a w uwagach oświadcza: „w bazie monasterium zła data dokumentu – 9 VI” (nr 829). Przytrafiają się też pominięcia. Nie uwzględniono np. dokumentów Ruperta, księcia śląskiego i komtura w Oleśnicy Małej, z 6 i 25 VI 1411 r. (ŘM, nr 850, 851) oraz dokumentu Henryka z Łażan z 25 VI 1411 r. (ŘM, 2739), przy dokumencie Rudolfa zwanego Paar, pana na Hartbergu, nie podano natomiast sygnatury archiwalnej (nr 1203). Podobnych przykładów różnych uchybień można by tu mnożyć więcej. Usterki, wymagające sprostowania bądź uzupełnienia, zdarzają się również we wstępie do katalogu. Nazwisko autorki szkicu o początkach zakonu joannitów na Śląsku brzmi Gancarczyk24, a nie – jak podaje Stelmach – Gancarzyk (s. 15, przyp. 33, 35). Nadanie komesa Gosława na rzecz joannitów makowskich z 1239 r. obejmowało wieś Cisek25, a nie Ciszek (s. 13). Wśród wymienionych w zespole joannickim praskiego archiwum działów odnotowano we wstępie nieistniejący zbiór o nazwie Fara Jičín (s. 17), zamiast którego miał się znaleźć dział Fara Pičín (poprawnie na s. 79). W tabelarycznym zestawieniu dokumentów zachowanych w archiwach śląskich komandorii joannickich podano, że z Wrocławia pochodzi 190 dokumentów z okresu od 1245 r. do połowy XVII w. (s. 11), tymczasem ostatni dokument zdeponowany w zbiorze wrocławskim nosi datę 15 III 1695 r. (nr 1221). Trudne do zaakceptowania jest przekonanie, jakoby joannici grobniccy przenieśli się do Głubczyc w 1327 r. (s. 12). W roku tym, dokładnie 7 grudnia, poświadczony jest tylko pierwszy uchwytny źródłowo komtur głubczycki Dytryk26, ale komturia funkcjonowała w mieście zapewne wcześniej. Sam autor w tabeli na s. 9, jako czas jej powstania, podaje rok 1279. Istotnie, po 1279 r. mieszczanie głubczyccy, chcąc nakłonić braci szpitalników do zmiany siedziby, zburzyli ich placówkę w Grobnikach, po czym zobowiązali się do dostarczenia im środków na zakup dwóch domów położonych przy kościele parafialnym w Głubczycach, nad którym prawo patronatu joannici grobniccy objęli między 1259 a 1278 r.27 Stosowną ugodę w tej sprawie zawarto w 1282 r.28 Terminus post quem translokacji wyznacza jednak dopiero rok 1288, kiedy to pojawia się w źródłach jeszcze komtur grobnicki29. Niepewna jest także data powrotu joannitów z Głubczyc do Grobnik. Autor wyznacza ją na około 1520 r., tymczasem w historiografii przyjmuje się bardziej uzasadnione daty, mianowicie: około 1492 r., którą wiąże się z budową nowej siedziby (zamku) w Grobnikach30, lub dopiero rok 1535, kiedy to w dobie nasilających się konfliktów między katolikami i protestantami joannici opuścili głubczycki Kreuzhof 31. Wątpliwości budzą wreszcie daty fundacji komandorii 24 K. Gancarczyk, W kwestii początków zakonu joannitów na Śląsku, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, 40, 1985, s. 191–201. 25 SUb, 2, nr 165. 26 SR, nr 4704. 27 A. Tarnas-Tomczyk, Fundacje joannickie, s. 15–16; R. Heś, Joannici na Śląsku, s. 73. 28 SUb, 5, nr 38. 29 Ibidem, nr 384. 30 R. Heś, Joannici na Śląsku, s. 74. 31 M. L. Wójcik, Beginki głubczyckie, [w:] M. Derwich, A. Pobóg-Lenartowicz (red.), Klasztor w mieście śred niowiecznym i nowożytnym. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej zorganizowanej w Turawie 358 Artykuły recenzyjne i recenzje grobnickiej i kłodzkiej, określone odpowiednio na lata 1183–1185 oraz na okres przed 1183 r. (s. 9). Daty te opierają się wszak na falsyfikatach księcia Fryderyka czeskiego i odzwierciedlają stan prawny z okresu ich sporządzenia w połowie XIII w.32 Czary goryczy dopełnia brak dbałości o właściwą oprawę edytorską publikacji. Katalog aż się prosi o solidną adjustację tekstu. Zawiera wszak rażące błędy literowe, które – jak choćby „pubklikacja” (s. 10), „obecbnie” (s. 10), „najmłoszej” (s. 13) czy „niepoublikowane” (s. 13, przyp. 23) – wyglądają niewinnie i dość zabawnie, ale niektóre z nich – np. sformułowanie „w monumentalnym kodeksię [sic!] dypolomtycznym” (s. 10) – u laika mogą wytworzyć mylne przekonanie, iż ma do czynienia z profesjonalną nomenklaturą. Wiele do życzenia pozostawia wreszcie dołączony do katalogu materiał ilustracyjny w postaci reprodukcji 16 dokumentów śląskich joannitów. Pojawia się bowiem pytanie, czemu on ma służyć, skoro zastosowana technika ich wykonania przypomina kserokopię, w dodatku marnej jakości. Dokumenty są pomniejszone, co utrudnia, a nawet uniemożliwia w niektórych wypadkach czytelność duktu, a zamiast wizerunków wiszących przy nich pieczęci widnieją jedynie czarne plamy. Większy pożytek przyniosłoby z pewnością zamieszczenie na wkładce z papieru kredowego osobnych fotografii kilku niepublikowanych dotąd pieczęci komturów śląskich oraz próbek pisma dokumentów sporządzonych w joannickich skryptoriach. Katalog dokumentów śląskich joannitów wpisuje się znakomicie w podnoszone ostatnio w historiografii postulaty publikowania wybranych zespołów archiwalnych33. Nie ulega wszak wątpliwości, że tylko w ten sposób możliwe będzie z czasem całościowe rozpoznanie ogromnego ilościowo oraz rozproszonego po licznych archiwach i bibliotekach, zarówno polskich, jak i zagranicznych, materiału dyplomatycznego zachowanego z obszaru Śląska lub jego dotyczącego. Żałować jednak należy, iż autor katalogu nie nawiązał do sprawdzonych wzorów wydawniczych, idących w kierunku wydawnictw regestowych (z listami świadków), opierając się na edycji serii własnych katalogów dokumentów przechowywanych w dolnośląskich archiwach34, które mogą uchodzić najwyżej za – by użyć słów jednego z najlepszych współczesnych edytorów źródeł śląskich – „ogólnikowe inwentarze”35. Trudno kwestionować fakt, iż nawet w dniach 6–8 V 1999 r. przez Instytut Historii Uniwersytetu Opolskiego i Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocławskiego (Opera ad Historiam Monasticam Spectantia. Series, 1, Colloquia, 4) Wrocław-Opole 2000, s. 588–589. 32 SUb, 1, nr 329, 404; por. A. Tarnas-Tomczyk, Początki komandorii joannitów w Kłodzku, [w:] M. Derwich, W. Mrozowicz, R. Żerelik (red.), Memoriae amici et magistri. Studia historyczne poświęcone pamięci Prof. Wacława Korty (1919–1999), Wrocław 2001, s. 89–100; Eadem, Fundacje joannickie, s. 12, przyp. 4; R. Heś, Joannici na Śląsku, s. 67–68. 33 Por. M. Cetwiński, Dorobek i potrzeby z zakresu wydawnictw źródłowych do dziejów Śląska – średniowiecze (akta i dokumenty), [w:] K. Bobowski, R. Gładkiewicz, W. Wrzesiński (red.), Stan i potrzeby śląskoznawczych badań humanistycznych, Wrocław-Warszawa 1990, s. 216; W. Irgang, Schlesisches Urkundenbuch – ein Resüme, [w:] W. Irgang, N. Kersken (Hg.), Stand, Aufgaben und Perspektiven territorialer Urkundenbücher im östlichen Mitteleuropa (Tagungen zur Ostmitteleuropa-Forschung, 6), Marburg 1998, s. 158–161; Idem, Stand Und Perspektiven der Editionen auf dem Gebiet der Diplomatik zur mittelalterlichen Geschichte Schlesiens, [w:] M. Derwich, W. Mrozowicz, R. Żerelik (red.), Memoriae amici, s. 111–123; R. Żerelik, Schlesisches Urkundenbuch oder Schlesische Regesten? Überlegungen zur Kontinuität des Editionstätigkeit, [w:] Stand, Aufgaben, s. 163–170; T. Jurek, Die Edition der Schweidnitzer Landbücher, [w:] Stand, Aufgaben, s. 189–194. 34 Zob. przyp. 12. 35 Landbuch księstw świdnickiego i jaworskiego, t. 2: 1385–1395, wyd. T. Jurek, Poznań 2000, s. VIII. Artykuły recenzyjne i recenzje 359 w tak ograniczonym kształcie omawiany katalog-inwentarz będzie zajmował ważne miejsce w biblioteczce badaczy dziejów zakonu joannitów i Śląska. Winien być jednak wykorzystywany ostrożnie, gdyż na skutek usterek i błędów czasami może przynieść więcej szkód niż pożytku. Marek L. Wójcik Instytut Historyczny Uniwersytet Wrocławski Agnieszka Krzepkowska, Zygmunt Lauxmin. Traktat „Ars et praxis musica”, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper, 2012, ss. 121 Wśród środowisk zakonnych angażujących się w kulturę artystyczną epoki baroku szczególną rolę odegrali jezuici. Znaczenie Towarzystwa Jezusowego w tej dziedzinie było tym większe, że dysponowało ono doskonale rozwiniętą siecią szkół, które w znaczący sposób wspomagały proces kształtowania i rozpowszechniania nowych wzorów sztuki. W jezuickich szkołach uczono m.in. muzyki, bez której ówczesna kultura żadną miarą obejść się nie mogła. Poza samą praktyką muzyczną jezuici wykorzystywali w swoim programie dydaktycznym także elementy teorii muzyki, które okazywały się niezwykle przydatne np. podczas wystawianych przez uczniów jezuickich kolegiów spektakli teatralnych. Jak jednak wyglądało w praktyce nauczanie muzyki? Jakie zagadnienia składały się na program dydaktyczny tych placówek? W jaki sposób łączono praktykę z elementami teorii muzyki? I jakie znaczenie miało jezuickie szkolnictwo dla pielęgnowanych – lokalnie i globalnie – jezuickich tradycji artystycznych? Na te pytania stara się odpowiedzieć Agnieszka Krzepkowska w monografii poświęconej traktatowi Ars et praxis musica żmudzkiego jezuity Zygmunta Lauxmina (1596–1670). Zadanie to do łatwych nie należy, albowiem ilość zachowanych źródeł niestety nie jest proporcjonalna do zaangażowania jezuitów w animowanie tradycji muzycznych. Źródła te ponadto nie informują o podejmowanej przez nich edukacji muzycznej, co wynika po części stąd, że muzyka nigdy dla nich „nie stanowiła najwyższej wartości” (s. 9). Służyła raczej jako środek do osiągnięcia celu, spełniając tym samym wymóg zgodności z ignacjańskim paradygmatem hierarchii celów. Jezuicką kulturę muzyczną można jednak badać, w czym nieocenioną pomoc stanowią źródła sporządzane przez członków zakonu i przechowywane w jego archiwach. W sposobie organizacji tych materiałów autorka pracy dobrze się orientuje; z archiwaliów prowincji litewskiej Towarzystwa Jezusowego jednak raczej nie korzysta, opierając się w swoich badaniach na istniejącej już literaturze przedmiotu. Szkoda, gdyż pomimo zniszczeń substancji archiwalnej wileńskich jezuityków można by się tu jakoś odnieść do 67 tomów rękopisów zachowanych w Archivum Romanum Societatis Iesu, odnoszących się do interesującego badaczkę obszaru1. Autorka nie porusza również ciekawego problemu faktycznego stanu zachowania źródeł rękopiśmiennych in situ – w dzisiejszych zbiorach bibliotecznych Wilna. Jak przypuszcza, „zbadanie zbiorów biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego ujawniłoby nowy materiał źródłowy”, ogranicza jednak swoje pole badawcze do wniosków płynących z lektury przedwojennych katalogów 1 Por. Polonica w Archiwum Rzymskim Towarzystwa Jezusowego, t. 1: Polonia, oprac. A. P. Bieś, L. Grzebień, M. Inglot (Źródła do Dziejów Kultury. Inwentarze i Katalogi, 1), Kraków 2002. 360 Artykuły recenzyjne i recenzje Michała Brensztejna i Władysława Tatarkiewicza (s. 11). Nawet opis fizyczny wileńskiego egzemplarza omawianego przez siebie druku autorka podaje za Vitalisem Jurkštasem. Jakość warsztatu badawczego Krzepkowskiej ratują odwołania do kilku rękopiśmiennych historii wileńskiego kolegium jezuitów, przechowywanych obecnie w krakowskim Archiwum Prowincji Południowej Towarzystwa: m.in. De viris illustribus Provinciae Lithuaniae S.J. Jana Poszakowskiego oraz Lithuanicarum Societatis Jesu Historiarum Provincialium pars prima Stanisława Rostowskiego. Wiadomości te w istotny sposób wzbogacają aktualny stan badań nad kulturą jezuicką w Polsce, czego dowodem jest treść pierwszych dwóch rozdziałów książki. W tej perspektywie za poważny mankament pracy należy uznać zgromadzoną przez autorkę bibliografię muzykologiczną, nieobejmującą najbardziej kluczowych publikacji z tego zakresu2. A uwzględnienie ich winno być chyba standardem dla pracy doktorskiej, która powstała w Katedrze Źródeł i Analiz Muzyki Dawnej na Uniwersytecie im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Licząca niewiele ponad 100 stron tekstu książka Krzepkowskiej składa się z ośmiu systematycznych rozdziałów, z których pierwsze dwa przedstawiają właściwy dla tematu pracy kontekst historyczny. Szkicując panoramę wiążących się z nim wydarzeń, autorka zwraca uwagę na historyczne, kulturowe, konfesyjne, narodowościowe i polityczne uwarunkowania jezuickich misji na terenie Litwy i Żmudzi. Nie omija przy tym tematów „niewygodnych”, dbając o stworzenie jak najbardziej obiektywnego, a przez to – możliwie wiarygodnego obrazu rzeczywistości historycznej tych obszarów w czasach Lauxmina. Szczególną uwagę poświęca kwestiom rynku księgarskiego, w którym wkrótce wileńscy jezuici mieli odgrywać rolę pierwszoplanową. Wiązało się to oczywiście z wyraźnie edukacyjnym profilem ich lokalnych misji, skupionych wokół założonej już w 1579 r. Akademii Wileńskiej i uruchomionego niemal 30 lat później kolegium w Krożach. Z obydwiema tymi placówkami blisko był związany sam Lauxmin; wiadomo także, że pracował jako wykładowca również w innych kolegiach jezuickich prowincji, m.in. w Płocku, Połocku i Nieświeżu. Systematyczny opis jego kariery zakonnej, będący przedmiotem rozdziału trzeciego omawianej książki, ujawnia także bliskie kontakty żmudzkiego jezuity z humanistycznymi kręgami Walentego z Kolna i Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, u których Lauxmin uczył się retoryki. Umiejętności te niewątpliwie przyczyniły się także do powierzenia mu w Towarzystwie Jezusowym wielu funkcji administracyjnych: rektora kilku kolegiów prowincji, prokanclerza Akademii Wileńskiej, wiceprowincjała, a także delegata na dwie kolejne Kongregacje Generalne do Rzymu. O skali zainteresowań naukowych Lauxmina świadczy zaś wykaz jego publikacji, których wspólnym mianownikiem jest ich funkcja praktyczna. To z myślą o lokalnych potrzebach dydaktycznych powstawały kolejne jego podręczniki, adaptujące dla kolegiów prowincji litewskiej elementy szkoły retorycznej Cypriana Suareza. Teoria ta musiała się zresztą wiązać z doświadczeniami praktycznymi żmudzkiego jezuity, który u progu swej zakonnej kariery był ponoć członkiem zespołu muzycznego fundowanego dla jezuickich gimnazjalistów przez bpa Melchiora Giedroycia. Podając – za Maciejem Wołonczewskim – informacje na ten temat, au2 Poza starą monografią M. Wittwera, Die Musikpflege im Jesuitenorden unter besonderer Berücksichtigung der Länder deutscher Zunge, Inaugural-Dissertation zur Erlangung der Doktorwürde der Hohen Philosophischen Fakultät der Universität Greifswald, Greifswald 1934, należało uwzględnić przynajmniej publikacje T. D. Culleya, przede wszystkim Jesuits and Music, t. 1: A Study of the Musicians connected with the German College in Rome during the 17th Century and their Activities in Northern Europe (Sources and Studies for the History of the Jesuits, 2), Rome-St. Louis Mo. 1970, a także J. Kochanowicza, choćby Geneza, organizacja i działalność jezuickich burs muzycznych (Studia i Materiały do Dziejów Jezuitów Polskich, 7, Jezuickie Bursy Muzyczne w Polsce i na Litwie w XVII i XVIII wieku, 1), Kraków 2002. Artykuły recenzyjne i recenzje 361 torka pracy nie usiłuje już jednak dociec, jaki repertuar mogli wykonywać uczestnicy tej fundacji, zadowalając się powtórzeniem dość niejasnego stwierdzenia, że „kantorzy wyszkoleni i opłacani z osobistych funduszów Giedrojcia codziennie śpiewali pacierze” (s. 33). Wprowadzeniem w kolejne trzy tematy badawcze są następne trzy rozdziały książki Krzepkowskiej. Pierwszy z nich poświęcono (w tytule) nauczaniu muzyki w Polsce i na Litwie w końcu XVI i w XVII w.; w rzeczywistości jednak dotyczy spraw znacznie bardziej ogólnych, co zresztą pozwala na wartościowe sproblematyzowanie kluczowych wątków badawczych wiązanych z traktatem Lauxmina. Pierwszym z nich jest immanentny związek sztuki muzycznej przełomu renesansu i baroku z aktywnością włoskich humanistów. Jego konsekwencją były historyczne przewartościowania stylu muzyki wczesnego baroku, których nie sposób postrzegać w innej niż europejska perspektywie. Z tymi procesami wiązały się z kolei rozwiązania praktyczne, zmieniające na terenie całego kontynentu nie tylko tryb funkcjonowania muzyki, ale także sposób obecności poszczególnych gatunków muzycznych w praktyce liturgicznej dworów świeckich i kościołów, przede wszystkim środowisk zakonnych. Rozprzestrzenianie się nowego stylu muzyki autorka postrzega w kontekście istotnych przemian społecznych, jakie nastąpiły w Europie u progu wieku XVII: wynikały one nie tylko ze wzmożonego ruchu wydawniczego (zarówno kancjonałów z repertuarem wernakularnym, jak i powstających na fali reform potrydenckich nowych ksiąg liturgicznych), ale także z krystalizacji nowego programu dydaktyki muzycznej, której ważne reformy zaproponowali właśnie jezuici. Problem obecności muzyki w środowisku jezuickim podejmuje rozdział piąty książki. Autorka usiłuje w nim dociec, skąd wynikała ambiwalencja jezuitów wobec ówczesnej praktyki muzycznej. Trafnie zauważa, że na pierwotnym stosunku władz Towarzystwa do muzyki zaciążył specyficznie jezuicki profil duchowości zakonnej, koncentrujący się bardziej wokół indywidualnej kontemplacji niż zbiorowej liturgii, wyrażanej za pomocą typowych środków sztuki muzycznej. Odnotowuje jednak zarazem znaczące zakłócenia tej tradycji, daleko wykraczające poza kodyfikowane na drodze prawnej zasady. Tych sprzeczności już nie tłumaczy, wskazuje jedynie, że zakazy angażowania się w praktykę muzyczną dotyczyły wyłącznie profesów Towarzystwa, a stopniowa liberalizacja usus musicae w kościołach jezuickich była konsekwencją presji społecznej, która wywoływała w jezuitach zwykle reakcje asymilacyjne, dostosowujące ich sposoby działania do zastanej potrzeby duszpasterskiej. To właśnie akomodacyjny zmysł jezuitów doprowadził do wykształcenia się na terenie Polski sieci burs muzycznych, które kształciły młodzież w zakresie muzyki wokalnej i instrumentalnej, angażując ją nie tylko do pielęgnowania muzyki liturgicznej w kościołach, ale także do celów okolicznościowych i reprezentacyjnych. Podobną genezę miał zresztą jezuicki teatr szkolny, w którego wileńskich spektaklach czynnie brali udział muzycy z trzech miejskich burs jezuickich, działających dzięki fundacjom bpa Waleriana Protasewicza, ks. Ambrożego Bejnarta i sędziego oszmiańskiego Jerzego Korsaka. Autorka pokrótce omawia sposób funkcjonowania jezuickich burs muzycznych, odnajdując pewne podobieństwa tych instytucji do działających w tym czasie w Wenecji czy Neapolu konserwatoriów muzycznych. Szkoda, że wątku tego nie rozwija, pomimo dotychczasowych badań bowiem struktura organizacyjna tych placówek i ich związek z pokrewnymi instytucjami dydaktycznymi epoki jest ciągle tematem niezakończonym. Ważnymi obserwacjami autorka opatruje opis funkcji muzyki w spektaklach dramatycznych, pisząc, że „muzyka służyła wyraźniejszemu wydobyciu obrazu scenicznego, pomagała uwypuklić teatralną rzeczywistość i odgrywane postaci” (s. 52). Nieco słabiej prezentują się już wnioski dotyczące obecności muzyki w programie nauczania Akademii Wileńskiej. Konstatując w wykazach tej uczelni brak do roku 1696 nazwisk profesorów muzyki, autorka stawia temat nauczania muzyki w tej placówce pod 362 Artykuły recenzyjne i recenzje znakiem zapytania. Pisze jednak zarazem, że nieobecność tych nazwisk nasuwa przypuszczenie, iż zatrudniano tam nauczycieli świeckich (s. 54), a od roku 1697 – co potwierdzone źródłowo – braci zakonnych. Temat ten rzeczywiście wymagałby szerzej zaprojektowanych studiów, w których poza istniejącą literaturą przedmiotu3 pod uwagę wzięto by sporządzane również dla litewskiej prowincji Towarzystwa Jezusowego jezuickie instrukcje szkolne, znane pod nazwą consuetudinariów4. Przedmiotem kolejnego, szóstego rozdziału książki Krzepkowskiej jest polskie XVI- i XVII-wieczne piśmiennictwo muzyczno-teoretyczne, poprzedzające czas wydania Ars et praxis Lauxmina. Temat ten został potraktowany na tyle pobieżnie, że spełnia tylko wymóg zarysowania historycznego tła tematów podejmowanych w traktatach teorii muzyki. Z racji ich nader ograniczonej liczby wymieniono tu także traktaty znane w ośrodkach akademickich Rzeczypospolitej. Za oryginalny wkład w powszechnie znaną tematykę należy chyba uznać ostatni podrozdział tej części pracy, zatytułowany w iście barokowej konwencji Traktaty XVII-wieczne muzyczno-teoretyczne lub inne zawierające rozdziały na tematy muzyczne autorów, którzy należeli do Towarzystwa Jezusowego, wydane nie w Polsce a zachowane w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej (s. 61). Szkoda, że zawartość tych traktatów nie została zestawiona z treścią omawianego w kolejnym rozdziale książki traktatu Lauxmina; być może porównanie to doprowadziłoby autorkę do bardziej konstruktywnych wniosków. Sam tekst traktatu Ars et praxis musica jest omawiany na zaledwie 10 stronach kolejnego rozdziału książki, który zawiera nadto kompletną i fachową transkrypcję oraz translację oryginalnego tekstu Lauxmina. Jego filologiczny przekład stanowi centralną wartość całej książki, która jest tym większa, że idąc wzorem Elżbiety Witkowskiej-Zaremby, zachowuje oryginalnie łacińską formę zapisu terminologii muzycznej. Bezpośredni kontakt czytelnika ze źródłem muzycznym poprzedzają dwa krótkie podrozdziały, dociekające okoliczności genezy tekstu traktatu i najistotniejszych podejmowanych w nim wątków. Pobieżny charakter tych komentarzy nieco rozczarowuje, ponieważ opisuje treści dość przewidywalne w sposób wyraźnie dystansujący się od stawiania bardziej odważnych hipotez. Za mało wykorzystaną należy uznać jedyną bardziej oryginalną interpretację pojęcia cantus fractus, którego definicja i pole semantyczne są w ówczesnym piśmiennictwie teoretycznym zjawiskiem najbardziej tu oryginalnym. W jaki sposób jednak traktat Lauxmina odnosi się do ówczesnej praktyki liturgicznej? Jak odwołuje się do wielkiej tradycji retoryki humanistycznej, której autor był wybitnym reprezentantem? Co konkretnego wynika z treści traktatu dla repertuaru wydanych przez Lauxmina w tych latach Antyfonarza i Graduału? Na te pytania nie znajdziemy niestety w omawianej książce odpowiedzi. Nie przynosi ich także ostatni, ósmy rozdział książki Krzepkowskiej, lakonicznie zatytułowany Po „Ars”, poświęcony próbom określenia wpływu, jaki miał traktat Lauxmina na piśmiennictwo teoretyczne jego następców. Zestawiając jego Ars et praxis musica z Muzyczną Gramatyką Mikołaja Dyleckiego, autorka konstatuje zupełnie nieporównywalny charakter obydwu podręczników, odnoszących się do zupełnie innych nurtów praktyki muzycznej tej epoki. Podobnie bezprzedmiotowe okazuje się porównanie traktatu Lauxmina z akustycznymi rozdziałami Philosophia curiosa Wojciecha Tylkowskiego i anonimowym traktatem z niedawno odkrytej tabulatury organowej ze żmudzkich Kroż. Jedynym wnioskiem, do którego zmierzają tutaj wy3 Wiele informacji na temat muzyki w szkołach jezuickich przekazuje K. Bobková-Valentová, Každodenní život učitele a žáka jezuitského gymnázia, Praha 2006. 4 Np. Consuetudines communes Provinciae Lituaniae SI omawia szczegółowo J. Kochanowicz, Geneza, organizacja i działalność, s. 58–59. Artykuły recenzyjne i recenzje 363 wody autorki, jest ocena znaczenia traktatu Lauxmina... zaczerpnięta z publikacji Tadeusza Szeligowskiego, który już w roku 1934 zauważył, że „wobec braku dowodów istnienia innych prac prócz Ars w długim ponad stuletnim okresie po jej wydaniu, można pokusić się o stwierdzenie, że był to chyba jeden, o ile nie jedyny, funkcjonujący podręcznik nauki śpiewu kościelnego na terenie wileńskim i tam wydawany przez długie lata” (s. 93). W podsumowaniu swej pracy Krzepkowska pisze, że Ars et praxis musica Lauxmina jest źródłem cennym: nie tylko dla filologów, ale i dla historyków i muzykologów. Bylibyśmy w stanie przychylić się do tej opinii, gdyby nie fakt, że źródło to nie zostało przez autorkę poświęconej mu monografii należycie opracowane. A szkoda, ponieważ – jak sama pisze – „każda z przedstawionych tu kwestii mogłaby zainicjować dyskusję na te tematy znawców dawnej teorii i historii muzyki” (s. 97). I parę akapitów wcześniej: „zaprezentowany traktat skłania czytelnika do pytań, na które często trudno znaleźć jednoznaczne odpowiedzi”. Trudno jednak uwierzyć, by tak ciekawy materiał źródłowy nie prowadził badacza do hipotez, których nie trzeba by kwitować okrągłymi zdaniami ogólników. Może przed podjęciem decyzji o druku omawianej pracy doktorskiej należało ją skierować do niezależnych recenzentów, którzy pomogliby w doprowadzeniu jej treści do zadowalającego poziomu? Przy okazji tekst książki mógłby skonsultować od strony językowej i technicznej redaktor, którego nazwiska w drukowanej wersji książki również nie podano. Ujednolicenia wymagałaby tu bowiem nie tylko pisownia imion i nazwisk... Pozostaje mieć nadzieję, że zainteresowanie piśmiennictwem teoretycznym polskich jezuitów i kultywowaną przez nich tradycją muzyczną dopiero się rozpoczęło i ciągle czeka na swoich interpretatorów z prawdziwego zdarzenia. Tomasz Jeż Instytut Muzykologii Uniwersytet Warszawski Andrzej Kozieł, Emilia Kłoda (red.), Jeremias Joseph Knechtel (1679–1750) – legnicki malarz doby baroku [Jeremias Joseph Knechtel (1679–1750), ein Liegnitzer Maler der Barockzeit], Legnica: Muzeum Miedzi, 2012, S. 264* Das Kupfermuseum in Liegnitz feiert im Jahr 2013 seinen 50. Geburtstag. Als Geschenk für sich selbst und die Besucher wurde aus diesem Anlaß eine Ausstellung zum Werk des bedeutendsten Liegnitzer Barockmalers Jeremias Joseph Knechtel vorbereitet, dessen Schaffen auf diese Weise erstmals einem größeren Interessentenkreis vorgestellt wurde. Hauptautoren der Schau und gleichzeitig Redakteure des aus diesem Anlaß erarbeiteten Katalogs sind die Breslauer Kunsthistorikerin Emilia Kłoda, die dem genannten Künstler ihre Magisterarbeit widmete und deren Magistervater, der bekannte Breslauer Barockspezialist Prof. Andrzej Kozieł. In die politisch und gesellschaftliche Situation in Liegnitz in den Jahren 1675 bis 1740 führt eine exzellente und kenntnisreiche Studie des Breslauer Neuzeithistorikers Prof. Przemysław * Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientific work financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016. 364 Artykuły recenzyjne i recenzje Wiszewski ein. Zwei weitere Beiträge über die naturwissenschaftlichen Untersuchungen an dem Knechtelschen Gemälde St. Bartholomäus aus der Filialkirche St. Vinzenz in Preichau bei Wohlau von Marcin Ciba und Barbara I. Łydżby-Kopczyńska bzw. über die Restaurierung von zwei Bildern dieses Künstlers aus dem St. Petrus Fourier-Altars der Mariä-Himmelfahrts-Kirche in Sagan von Katarzyna Wantuch-Jarkiewicz, besitzen den nicht unbedeutenden Vorteil, daß es ihnen gelungen ist, auf eine verständliche Weise dem interessierten Laien die Grundprinzipien und Möglichkeiten der derzeit zur Verfügung stehenden Untersuchungs- und Restaurierungsmethoden nahezubringen. Im Katalogteil der Publikation stellt E. Kłoda, unterstützt von Beata Sebzda und Arkadiusz Muła, 182 Gemälde vor, die nach der Meinung dieses Teams in der Werkstatt des Liegnitzer Künstlers entstanden. Dies allein ist eine anerkennenswerte Leistung, die allerdings durch die Tatsache getrübt wird, das die Qualität mancher Dokumentationsfotos sehr zu wünschen übrig läßt. Leben und Werk des genannten Meisters stellt E. Kłoda in einem umfassenderen Beitrag vor, A. Kozieł hingegen charakterisiert das allgemeine Niveau und die Tendenzen der schlesischen Malerei im Zeitalter des Barock. Der mit sehr viel Akribie und Fleiß erarbeiteten ausführliche Katalogteil stellt einen bedeutenden Fortschritt in der schlesischen Barockforschung dar. In ihm sind bestenfalls drittrangige Details wie etwa die Frage, ob der bei einigen Nikolausdarstellungen des Künstlers regelmäßig im Vordergrund liegende schwach bekleidete Mann wirklich, wie Frau Kłoda will, der schuldlos zum Tode verurteilte Jüngling, den der Heilige wieder zum Leben erweckte, ist, oder nicht doch der im einem Schiffsbruch Getötete, dem St. Nikolaus laut seiner Legende ebenso das Leben zurückgab, was das hinter dem Dargestellten angeordnete gestrandete Schiff zu suggerieren scheint. Neben diesen, wie gesagt, nebensächlichen Details, besitzt die besprochene Edition leider auch zahlreiche schwerwiegendere Mängel. Diskussionswürdig sind vor allem zahlreiche Aussagen von E. Kłoda, die in ihrer Tendenz zur ideologischen Überfrachtung von Quellenangaben im Prinzip aber für einen großen Teil der zeitgenössischen polnischen schlesischen Kunstgeschichte typisch sind. Das Problem beginnt eigentlich schon bei der Interpretation des Aufgebots- (nicht Heirats-Eintrag, wie Frau Kłoda behauptet!). Hier zeugt nach ihrer Meinung die Titulatur „kunstreich“ davon, daß Knechtels Werke zum Zeitpunkt seiner Heirat „in der Umgebung schon bekannt waren“ (S. 40). Dem ist entgegen zu halten, daß diese Bezeichnung nur eine im Zeitalter des Barocks einem jedem Vertreter eines künstlerischen Berufs zustehende Titulatur war, die keine tieferen Inhalte besaß, so wie beispielsweise jedem Bauer unabhängig davon, ob er ein Ausbund des Fleißes oder ein Faulpelz pur war, die Bezeichnung „arbeitssam“, jedem Soldaten, selbst dem größten Feigling hingegen die Charakteristik „streitsam“ zustand. Ein Umstand, der im Prinzip auch nur Verwunderung erzeugen kann, ist die Tatsache, daß E. Kłoda geradezu obsessiv immer wieder die Frage erörtert wie es Knechtel dem „Fremden“ bzw. „Ausländer“ gelungen ist, in der Liegnitzer Maler- und Bildhauerzunft zu Ehren und Würden zu kommen und A. Kozieł ähnlich intensiv zahlreiche aus Böhmen zugezogene Künstler mit der Bezeichnung „tschechisch“ belegt. Selbst wenn man dem Breslauer Professor zu Gute hält, daß in der polnischen Sprache in der Tat keine dem deutschen „böhmisch“ entsprechende Vokabel existiert, so bleibt doch festzustellen, daß die Anwendung dieser Bezeichnung ohne die entsprechende Erläuterung bei dem Leser der Eindruck entsteht, all die in Böhmen geborenen Künstler seien tschechischer Nationalität gewesen. Dieses totale Durcheinander ist vor allem für die derzeit an der Oder übliche semioffizielle, in nahezu allen politischen Orationen übliche Unterteilung der „multikulturellen“ schlesischen Geschichte typisch, in der auf die polnische, die tschechische, auf diese die Habsburger Epoche folgt, die dann von der preußischen und diese letztendlich 1871 von der deutschen Zeit abgelöst wird, bei der offensichtlich noch Nie- Artykuły recenzyjne i recenzje 365 mandem aufgefallen ist, daß hier ethnische, politische und dynastische Kriterien in einer Weise vermischt werden, daß dem unbedarften Laien vielleicht die Frage kommen könnte, ob die Habsburger vielleicht Chinesen waren, oder wann und wie die Deutschen die Preußen aus Schlesien verdrängt haben. Um zumindest hinsichtlich der weit verzweigten Malerfamilie Knechtel etwas mehr Klarheit herein zu bekommen, muß festgestellt werden, daß es sich bei ihr mit nahezu hundertprozentiger Sicherheit um eine sudetendeutsche Familie handelte. Aus diesem Grund unterschied sich beispielsweise der Dialekt von Jeremias Joseph weniger von dem der eingeborenen Liegnitzer als der anderer Mitglieder der Liegnitzer Zunft, deren Geburtsort in anderen weiter entfernten Gebieten des damaligen deutschen Sprachraums lag. In politischer Hinsicht herrschten am Geburtsort Knechtels sogar die gleichen Oberherren, wie in der mittelschlesischen Stadt, die Habsburger, sodaß hier noch viel weniger von irgendeiner „Fremdheit“ die Rede sein kann. Der einzige Unterscheidungspunkt bestand darin, daß im Gegensatz zu den meisten ihrer schlesischen Mitbürger die Knechtel katholisch waren, ein Umstand, der im Zeitalter der Dominanz und massiver, teilweise geradezu brutaler Rekatholisierungsversuche Schlesiens durch die damalige Staatsgewalt eher positiv zu Buche schlug. Hält man sich diese offensichtlichen Tatsachen vor Augen, wird klar, warum der kulturelle Austausch zwischen Schlesien und Böhmen bis 1741 so intensiv war, wie es unter anderen auch in den Ausstattungen der Kirchen im böhmischen Grenzstreifen zum Ausdruck kommt, von denen nicht wenige Elemente, wie durch zahlreiche beispielsweise im Freiwaldauer Bezirksarchiv erhaltene Rechnungen belegt, auf der nördlichen, schlesischen Seite, vor allem in Glatz und Neiße entstanden. Immer wieder auffallend ist, daß E. Kłoda (vermutlich sogar unbewußt) versucht, die konkreten Tatsachen ihren Vorstellungen unterzuordnen, offensichtliche Widersprüche durch rhetorische Kraftakte und fehlendes kulturhistorisches Grundwissen durch intellektuelle Manipulationen zu ersetzen. Zur Erläuterung dieser Vorbehalte sei ein längeres Fragment ihrer Beweisführung zitiert: Der von der obligatorischen Wanderschaft zurückkehrende Geselle konnte sich für eine entsprechende Summe von der ernie drigenden und die Lehrzeit unnötig verlängernden zweijährigen Arbeitszeit in der Werkstatt eines Meisters freikaufen. ... Ge rade die Abschwächung der Restriktionen in der Behandlung der Ausländer und die Möglichkeit viele Arbeitsjahre durch die Zahlung einer Summe zu ersetzen, erleichterten Knechtel vermutlich die Integration in die Zunftstrukturen. Für den in Prag ausgebildeten Ankömmling mußte die Perspektive einer zweijährigen Arbeitszeit unter der Leitung eines provinziellen Meisters außergewöhnlich unangenehm sein (S. 40f.). Abgesehen von logischen Fehlern – wenn einer an einen Ort zurückkehrt, kann er dort kein Fremder sein, fällt auf, daß eine zweijährige Pflichtarbeitszeit, die zwar auch nicht den Realitäten entspricht, ihnen aber relativ nahe kommt, wenige Zeilen davon entfernt zu „viele Arbeitsjahren“ avanciert, die man sich „durch die Zahlung einer Summe“ ersparen konnte. Aus den genannten Gründen ist es an der Zeit, sich zu überlegen, ob die von der Breslauer Kunsthistorikerin postulierte Fremdenfeindlichkeit der Zünfte überhaupt existieren konnte. Als erstes seien daher die Zu- und Abgangszahlen in der Liegnitzer Maler- und Bildhauerzunft im Eintrittsjahrzehnt von Jeremias Joseph Knechtel analysiert. Im genannten Zeitraum traten au-er dem Genannten fünf Mitglieder in die Innung ein, der Maler Johann Caspar Kühnell († 1751)1, drei Bildhauer, Johann Konrad Kalb, Daniel Steinberg(er) (1676–1726) und der mit Knechtel befreundete Hans Michael Wüst (1673–1714) sowie der jung verstorbene Andreas 1 Die Angabe der einzelnen Lebensdaten erfolgt jeweils auf der Grundlage der entsprechenden Kirchenbucheinträge. 366 Artykuły recenzyjne i recenzje Winter (1682–1702), der beide in der genannten Innung vertretenen Berufe ausübte. Im gleichen Zeitabschnitt verstarben vier Zunftgenossen, der Bildhauer Elias Lorentz (1660–1705), der schon erwähnte Andreas Winter sowie die Maler Balthasar Kaspar Güller († 1704) und Tobias Willmann (1624–1702). Unter dem Strich bleibt also ein nicht gerade imposanter Zuwachs von zwei Personen in einem Jahrzehnt, ein für einen Zeitraum mit extrem stark boomenden Markt nicht gerade ein gutes Ergebnis. Schon um ihre Marktstellung gegen Pfuscher und vom Zunftzwang befreite Künstler halten zu können, mußte die Liegnitzer Zunft an einem stärkeren Eintritt von jüngeren Kräften in ihre Organisation interessiert sein. Abgesehen davon, ergibt eine vorurteilsfreie Analyse, daß die Zunft, abgesehen von einer vielleicht schärferen oder milderen Beurteilung der Meisterstücke, und auch diese unterlag in Streitfällen der letztendlichen Entscheidung der Aufsichtsbehörden, keine ins Gewicht fallenden Möglichkeiten der Diskriminierung von qualifizierten Eintrittswilligen besaß. Der Verweis auf die Breslauer Zunft durch E. Kłoda ist in diesem Fall außerordentlich unglücklich, denn erstens lag zwischen den von ihr zitierten dortigen Ereignissen und dem Knechtelschen Eintritt mehr als ein halbes Jahrhundert und zweitens unterschieden sich die Verhältnisse in der mächtigen Breslauer Zunft, die bei Benachteiligungsversuchen von katholischen Mitgliedern immer auf die heimliche Unterstützung des protestantischen Stadtrates rechnen konnte, signifikant von denen in der über viel bescheideneren Einfluß verfügenden Liegnitzer, in der noch dazu die Katholiken nach dem Tod des letzten Piastenherzogs im Jahre 1675 einen dominanten Einfluß besaßen. Eine weitere zu klärende Frage ist, welches Gebiet die jeweilige Zunft vor den mythologischen „Fremden“ schützen konnten. So wichtig diese Frage ist, so leicht ist sie zu beantworten – auf dem Terrain, auf dem ihre Innungsprärogative unmittelbar zur Anwendung kamen, und das war bei städtischen Zünften das Weichbild des jeweiligen Ortes. Als instruktive Illustration der wirklichen Verhältnisse können die Umstände des Baues der ersten Orgel der ev. Friedenskirche in Jauer dienen. Ihr Autor Hans Hofrichter (* 1593) bestellte 1662 deren Gehäuse nicht bei einem in Jauer ansässigen Handwerker, sondern bei dem Landeshuter Tischlermeister Michael Steiger vel Steudner (irrtümlich sogar Rieder). Der entsprechende Vertrag wurde am 22. Januar des genannten Jahres unterzeichnet, von der Tischlerzunft in Jauer aber schon am 15. März, also sofort nach der zeitnächsten Quartalsversammlung, angefochten2. Angesichts der starken Verhandlungsstellung von Steiger – die einflußreiche evangelische Gemeinde drängte auf eine möglichst schnelle Fertigstellung der Orgel durch Hofrichter und dieser wiederum erklärte, er würde nur mit Steiger zusammenarbeiten, weil dieser ihm schon mehrere Orgelgehäuse zu seiner vollkommenen Zufriedenheit gebaut habe – wurde relativ schnell ein Kompromiß geschlossen – Steiger mußte für die Zeit der Abwicklung des Orgelauftrags in die Jauerer Zunft eintreten und für seinen Gesellen den üblichen Beitrag bezahlen, konnte aber dann den prestigeträchtigen Auftrag übernehmen3. Daß sie sich damit einen Bärendienst erwiesen hatten, wurde den Jauerer Meistern vermutlich erst später klar – auch der Auftrag für die Tischlerarbeiten des Altares des Gotteshauses fiel 1672 dem „Fremden“ aus Landeshut zu4. 2 Staatsarchiv Liegnitz, ehem. Archiv der ev. Friedenkirche in Jauer, Nr. 41, S. 212. 3 Ibidem, Nr. 13, S. 5. 4 Ibidem, Nr. 41, S. 213, vergl. auch R. Sachs, Die Orgeln der ev. Friedenskirche in Jauer und ihre Geschichte, „Silaesia Nova“, 4, 2007, 4, S. 73f.; Ch. F. E. Fischer, Geschichte und Beschreibung der schlesischen Für stenthumshauptstadt Jauer, Bd. 2, Jauer 1804, S. 165ff., 171; L. Tomši, Organologicky material z česko-polskégo pomezí, [in:] J. Stępowski (red.), Zabytkowe organy śląskie. Ogólnopolska Sesja Naukowa „Zabytkowe Organy Śląskie“, Brzeg – Muzeum Piastów Śląskich 16–18 października 1987 (Ludowy Instytut Muzyczny. Zeszyty Naukowe, 4), Legnica 1992, S. 198. Artykuły recenzyjne i recenzje 367 Noch aus einem weiteren Grund hätte die damalige Staatsgewalt den Kampf mit „Fremden“ sehr ungern gesehen. Nach den kriegerischen Ereignissen des 17. Jahrhunderts, die zu einer teilweisen Entvölkerung zahlreicher Regionen geführt hatten, waren nahezu alle Herrscher bestrebt, Fremde, und damit Steuerzahler, in ihrem Staatsgebiet anzusiedeln. Als einzige Ausnahme kann für das Habsburgerreich die Diskriminierung nichtkatholischer Glaubensgemeinschaften ins Feld geführt werden, die aber für die Knechtel, die bekanntlich Katholiken waren, nicht zutraf. Diese Tendenzen erreichten in Schlesien ihren Höhepunkt in der Peuplierungspolitik Friedrichs II. (1712–1786), in deren Zug man, übte man einen den Behörden besonders angenehmen Beruf aus, sogar ein neu gebautes Haus mit Grundstück geschenkt bekommen konnte, wie es beispielsweise dem Stuckateur Johann Maximus Schmidt 1783 in Reichenbach gelang5. Die Äußerungen von E. Kłoda an vielen Stellen lassen keinen Zweifel daran, daß die Mitgliedschaft eines „wahren Künstlers“ in einer Innung für diesen nur der Grund von notorischer Unzufriedenheit und gewissermaßen ein Fleck auf der persönlichen Ehre sein konnte. Aus diesem Grund versucht sie, wie schon erwähnt, vermutlich unbewußt, auch die entsprechenden Sachzeugnisse gewaltsam ihrer Vorstellungswelt anzupassen. Ein sehr typisches Beispiel hierfür ist ihre Interpretation eines Gemäldes des postulierte Lehrer Knechtels, des Prager Malers Johann Georg Heinisch († 1712). Ihr Kommentar lautet folgendermaßen: Obgleich sich keine detaillierten archivalischen Angaben, die uns Näheres über das Funktionieren des Heinsch‘schen Ateliers berichten würden, erhalten haben, weist Vieles darauf hin, daß dies eine große Werkstatt mit zahlreichen Gehilfen und Schülern war. Genau so stellt Heinsch selbst sein Atelier dar, der sich in dem Bild St. Lucas malt die Madonna selbst als den Evangelisten porträtierte, seine Malergesellen jedoch zeigte, wie sie die Bolusuntergrund auf die auf die aufgezogenen Bleitrahmen aufgezo gene Leinwand auftragen (S. 39). Angesichts der Tatsache, daß der Meister auf dem besprochenen Bild in Wirklichkeit nur zwei Mitarbeiter und nicht „zahlreiche Gehilfen und Schüler“ dargestellt hat, sollte man erwägen, ob eine ungefähr so lautende Erläuterung: das damals für alle Zünfte obligatorische Rahmenstatut sah für alle Innungen, die keine Ausnahmeregelung erreichten, vor, daß jeder Meister gleichzeitig zwei Gesellen und einen Lehrling halten durfte, weshalb auf dem Bild des Prager Künstlers auch nur zwei Mitarbeiter seiner Werkstatt widergegeben wurden den Realitäten eher entspricht. Wie stark die genannte Einschränkung in der Zeit der Gültigkeit der Zunftgesetze gewirkt haben muß beweist der Umstand, daß auch vom Innungszwang befreite Künstler, die diese Vorschrift umgehen konnten, sie in der Regel beachtet haben, selbst der bedeutendste schlesische Barockmaler, Michael Leopold Willmann (1630–1706), schuf seine berühmten Grüssauer Fresken im Prinzip mit nur zwei Mitarbeitern, seinem Sohn Michael Leopold II. (1669-1706) und seinem Stiefsohn Johann Christoph Liška (1640–1712) und auch Ignaz Albrecht Provisore († 1743) begnügte sich bei der Marmorisierung der Säulen des Hochaltares der Basilika auf dem Klarenberg in Tschenstochau mit drei Mitarbeitern6. Auch die Behauptung, ein von der obligatorischen Wanderschaft zurückkehrende Geselle konnte sich für eine entsprechende Summe von dem erniedrigen den und die Lehrzeit unnötig verlängernden zweijährigen Arbeitszeit in der Werkstatt eines Meisters freikaufen, wovon ihrer Meinung nach auch Jeremias Joseph Knechtel Gebrauch machte, denn 5 Staatsarchiv Breslau, ehem. Stadtarchiv Reichenbach in Schlesien, Nr. 38, S. 191ff.; Nr. 53, S. 73, 81f., 84. 6 Vergl. die Rezension R. Sachs, Śląsk – perła w Koronie Czeskiej, „Szkice Legnickie”, 29, 2008, S. 287. 368 Artykuły recenzyjne i recenzje für den in Prag ausgebildeten Ankömmling mußte die Perspektive einer zweijährigen Arbeitszeit unter der Leitung eines provin ziellen Meisters außergewöhnlich unangenehm sein (S. 40f.), muß nicht unwesentlich korrigiert werden, weil die genannte Möglichkeit nur unter gewissen Voraussetzungen bestand und relativ selten zur Anwendung kam. Vor allem sind derartige Fälle überliefert, wie der schon oben zitierte Fall des Landeshuter Tischlermeisters Steiger, in denen es galt, einen Berufsgenossen, der in der Innung eines anderen Ortes sein Meisterrecht längst erworben hatte, zum Eintritt in eine Zunft zu zwingen. Noch spektakulärer als bei diesem gestalteten sich sicherlich die Verhältnisse bei dem seit Langem in der schlesischen Landeshauptstadt agierenden bischöflichen Hofmaurermeister Blasius Peintner (1673–1732), der bereit war, 1725 des heiligen Friedens wegen, für die Erlassung eines erneuten Mutjahres bei seinem Eintritt in die Breslauer Maurer- und Steinmetzinnung die nicht geringe Summe von 150 Reichstalern auf den Tisch zu legen7. Ansonsten wurden von den Zünften Freistellungen eher von der Pflicht der Wanderschaft gewährt, wenn der Meisterkandidat entweder der einzige Ernährer nicht mehr erwerbsfähiger Eltern oder er selbst mit bedeutenden körperlichen Gebrechen belastet war. Generell muß festgestellt werden, daß die alten Zunftordnungen entgegen der Vermutungen von E. Kłoda nicht grundsätzlich darauf hin angelegt waren, zukünftige Berufsgenossen vom Innungseintritt abzuschrecken. Angesichts der Tatsache, daß ein Meister nach der erfolgreich bestandenen Meisterprüfung in der Regel lebenslänglich der entsprechenden Innung angehörte, scheint es nur zu sehr begründet zu sein, daß er sich in einem Probejahr den kritischen Blicken seiner späteren Zunftgenossen stellen mußte, denn schließlich übernahm die Zunft gegenüber ihren Mitgliedern zahlreichere und fundamentalere Verpflichtungen als irgendeine andere der ihr gleichzeitigen Institution, angefangen von der Beaufsichtigung der Ausbildung der Nachwuchses über die Organisation der Produktion und Distribution der Waren, bis hin zur Absicherung der ganzen Familien im Falle von Krankheit oder Ableben des Meisters, die feierliche Bestattung von ihm und aller seiner Familienangehörigen nicht ausgenommen. Das zweite Pflichtjahr vor dem Erwerb des Meisterrechts, das sog. „Mutjahr“, brachte der Kandidat für den Erwerb dieses Titels entgegen der Überzeugung von E. Kłoda nicht bei seinem bisherigen Meister, sondern obligatorisch unter strenger Aufsicht in der Werkstatt eines anderen Zunftgenossen zu, denn es diente zur Anfertigung der Meisterstücke. Auch einige Bemerkungen der Breslauer Kunsthistorikerin zur zahlreichen Malerfamilie der Knechtel erfordern Verbesserungen und Richtigstellungen. Mit Sicherheit falsch ist die Annahme, Knechtels Vater Georg Anton sei trotz der eindeutigen Berufsbezeichnung „Maler“ in Wirklichkeit, weil bisher kein Werk von ihm bekannt ist und er (was ja in seiner Heimat keine Seltenheit war) Beziehungen zu Glasmachern besaß, in Wirklichkeit Glasmaler gewesen, denn die Unterschiede zwischen diesen Berufen waren sowohl hinsichtlich der in ihnen angewandten Technologien, als auch der Distribution der Waren so groß und die Berufsbezeichnungen in allen bisher bekannten Fällen so genau, daß eine notorische Verwechslung auch in diesem Fall hundertprozentig ausgeschlossen werden kann8. 7 R. Sachs, Blasius Peintner, Kärtner aus Gmünd – wichtiger Baumeister des barocken Breslau, „Geschichtsverein für Kärnten“, 2012, 1, S. 3f.; Idem, Am Rande des deutschen Sprachgebietes. Wechselbeziehungen in bildender Kunst und Kunsthandwerk zwischen Kärnten und Schlesien, „Carinthia“, 202, 2012, S. 113f., dort auch die ältere Literatur. 8 Idem, Die Glasmaler Schlesiens vom 16. bis 18. Jahrhundert, [in:] A. Kozieł (red.), Wokół Karkonoszy i Gór Izerskich. Sztuka baroku na śląsko-czesko-łużyckim pograniczu, Jelenia Góra 2012, S. 219–224. Artykuły recenzyjne i recenzje 369 Auch die biographischen Angaben von E. Kłoda zu Joseph Jeremias Knechtel können glücklicherweise an vielen Stellen ergänzt werden. Seine von ihr anläßlich der Heirat erwähnte Frau starb schon 1745 und wurde in der Krypta der Liegnitzer Franziskanerkirche zur letzten Ruhe gebettet9. Durch sie wurde Knechtel übrigens Verwandter einer für die damalige schlesische Kunstszene sehr wichtigen Persönlichkeit, denn Anna Helena Katharina Blanck (* 1690), die Schwester seiner Frau, ehelichte am 14 VI 1712 in Sagan den Liegnitzer Steinmetzmeister Johann Christoph Ferdinand Bobersacher (1680–1740), einen Sohn des Leitmeritzer Steinmetzen Johann Jakob Bobersacher. Dieser Ehebund dauerte allerdings nicht sehr lange, denn Anna Helena Katharina starb schon am 9 X 1713, vermutlich im Kindbett. Doch zurück zu Joseph Jeremias Knechtel. Seine Familie war nicht wenig zahlreicher, als E. Kłoda angibt. Die meisten der ihr bekannten Nachkommen starben im Kindesalter, Maria Eleonora (* 1705) ein Jahr nach der Geburt, Johanna Eleonora (* 1709) im Geburtsjahr, Johann Joseph Ignaz (* 1710) 1712, Karl Joseph Franz (* 1713) 1718, Anton Joseph (* 1715) in seinem Geburtsjahr. Da Maria Josepha Theresia (* 1716) 1733 als die älteste Tochter des Malers bezeichnet wird, können auch Anna Franziska (* 1707) und Anna Helena Franziska (* 1712) damals nicht mehr gelebt haben. Aller Wahrscheinlichkeit verstarben sie 1721, denn die heute in Prag aufbewahrte Handschrift der Liegnitzer Franziskaner, aus der die bisher zitierten Angaben stammen, registrieren für dieses Jahr den Tod von zwei Töchtern unseres Meisters, ohne deren Namen anzugeben. Angesichts der Tatsache, daß wir die Todesdaten aller bisher erwähnten Knechtel-Söhne kennen, kann es als sicher gelten, daß wir es bei zwei weiteren männlichen Nachkommen, deren Bestattungen die genannte Quelle für die Jahre 1729 und 1730 registriert, erneut mit Personen zu tun haben, welche im Kinderalter verstarben. Im besten Fall konnten ihn also seine Töchter Maria Josepha Theresia und Anna Maria Barbara (* 1718) überleben, womit klar ist, warum keiner seiner Nachkommen den Beruf des Vaters fortsetzen konnte. Hinsichtlich der Familie seines Bruders Matthäus ist eher der Ordnung halber festzuhalten, daß sich aufgrund des Geburtsbriefs vom 6 IV 1761 die Vermutung von E. Kłoda bestätigt, daß Johann Joseph (1739–1810) ein Sohn von Johann Ignaz (* 1705) war10. Darüber hinaus steht fest, daß einer von dessen Söhnen, also ein Urenkel von Matthäus, Johann Karl Ignaz (* 1779), ebenfalls den Beruf seiner Vorfahren wählte. An ihm wird allerdings kein großer Künstler verloren gegangen sein, denn bisher wissen wir nur, daß er 1833 vom Schweidnitzer Magistrat 8 Sgr. für die auf Papier gemalte Goldinschrift Dem Jubilar auf dem Glückwunschschreiben zum 50-jährigen Dienstjubiläum des Stadtkommandanten Generalleutnant Laroche v. Starkenfels (1770–1838) erhielt11, ein Jahr vorher die dortige Styriusbrücke12 für ein Honorar von 26 Rtlr. anmalte, dabei aber seine Auftraggeber erst nach einer Nachbesserung zufrieden stellen konnte, nachdem er „dem verehrten Publikum“ schon 1824 mitgeteilt hatte, daß er sich außer mit Öl- auch mit gewöhnlicher Stubenmalerei befasse13. Zur analysierten Veröffentlichung zurückkehrend, fällt auf, wie leicht in der Vision der Autorin aus der Kombination einiger Annahmen Pseudotatsachen entstehen. So heißt es beispielsweise in einem Satz 9 Nationalrchiv Prag, RF, Buch 59, o. Pag. Die Kenntnis dieser Handschrift verdanke ich einem freund lichen Hinweis von Dr. Stanisław Jujeczka, dem an dieser Stelle dafür ganz herzlich gedankt sei. 10 Staatsarchiv Breslau, ehem. Stadtarchiv Schweidnitz, Nr. 125, S. 710f. 11 Ibidem, Nr. 502, o. Pag. 12 Ibidem, Nr. 567, S. 57, 59f., 64. 13 „Obrigkeitliche Bekanntmachungen Schweidnitz“, 1824, Nr. 25, o. S. 370 Artykuły recenzyjne i recenzje Vielleicht versuchte Jeremias Joseph seinen Bruder zu helfen, indem er ihn in seiner Werkstatt beschäftigte und seine Söhne als Gesellen annahm (S. 45), woraus, sage und schreibe, schon im nächsten Satz wird An den Beispielen von Matthäus und Antonia della Vigna läßt sich beobachten, daß die Mitarbeit in einer Werkstatt, den auf dem lokalen Kunstmarkt deutlich dominierte, sicher war und mehr einbrachte als der Versuch, eine eigene Werkstatt zu gründen. Angesicht dieser Aussage muß hervorgehoben werden, daß wir derzeit nicht einmal über den Anschein einer sicheren archivalisch Angabe verfügen, daß Jeremias Joseph Knechtel irgendeinen männlichen Verwandte bei sich in Lehre gehabt oder als Gesellen beschäftigt hat, weil es gegen die Meinung der Breslauer Kunsthistorikerin trotz allem lukrativer war, selbstständig als der Gehilfe zu sein. Sich bei dieser Gelegenheit auf den casus einer Enkelin des Meisters, von Antonia della Vigna, zu berufen, kann auch in keiner Weise überzeugen. Unabhängig, wie künstlerisch begabt sie war – das einzige bisher bekannte von ihr signierte Gemälde in Jaschgüttel bei Breslau steht den Durchschnittswerken der damaligen zünftigen Maler nicht nach – ist es für jeden, der die damalige Stellung der Frauen in Mitteleuropa kennt, offensichtlich, daß ihr der Zunfteintritt verwehrt bleiben mußte. In dieser Zeit mußten selbst Frauen mit einer eindeutig höheren Intelligenz als ihre männlichen Partner in allen öffentlichen Auftritten auf sog. „Beistände“ zurückgreifen. Damit ist klar, daß Antonia della Vigna sich nicht einfach auf die Walze begeben konnte, um so eine der Grundvoraussetzungen für den Erwerb des Meisterrechts zu erfüllen. Dieses Problems waren sich notabene beide Seiten bewußt, die Zunft konnte nicht von ihrer Forderung zurücktreten, was Knechtel dadurch zu nivellieren suchte, daß er seine Enkelin nicht nur selbst ausbildete, sondern noch bei einem weiteren Zunftmeister in die Lehre schickte, dem Breslauer Johann Heinrich Kinast († 1793), der 1753 im Liegnitzer Benediktinerinnenkloster tätig war14 und 1756 für die dortige evangelische Stadtpfarrkirche St. Peter & Paul ein Bild lieferte15. Objektiv betrachtet, muß auf jeden Fall festgestellt werden, daß die Liegnitzer Zunft diese untypische Situation sehr elegant zu meistern verstand, denn indem sie die Möglichkeiten der Enkelin ihres Oberältesten geringfügig beschnitt, verteidigte sie ihre Privilegien und die bestehende Rechtsordnung, ohne ihr wirklich zu schaden, denn die Erlaubnis, daß sie Porträts und „Schildereien“16 malen dürfe bildete bei entsprechender Ausnützung eine solide Grundlage für ein würdevolles Leben, denn das Wort „Schildereien“ bezeichnet im Deutschen nicht, wie E. Kłoda will, die Schildermalerei, sondern die Anfertigung narrativer Gemälde, was im Klartext heißt, daß die Zunft Antonia mit Ausnahme der Sakral- und vielleicht der Geschichtsmalerei erlaubte, alle Sparten dieses Kunstzweiges auszuüben. Zur Vervollständigung des gezeichneten Bildes ist noch zu erwähnen, daß die Teilnahme von Frau und Kindern am Produktions- und Distributionsprozeß der jeweiligen Waren (bei den männlichen Nachkommen nur bis zum Beginn der Lehrzeit) nicht nur erlaubt war, sondern sogar zu einem der Grundpfeiler des Zunftsystems gehörte. Daher kann es nicht verwundern, 14 Ernstes und Heiteres aus dem Leben einer Liegnitzer Innung, „Wir Schlesier“, 7, 1927, S. 647. 15 D. Czekaj, Kościół protestancki w Cieplicach, „Karkonosze“, 2/3, 1993, S. 170; A. H. Kraffert, Chronik von Liegnitz, Bd. 3, Liegnitz 1872, S. 204; H. Lutsch, Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien, Bd. 3: Die Kunstdenkmäler des Reg.-Bezirks Liegnizt, Breslau 1891, S. 223; F. Bahlow, Die evangelischen Stadtkirchen in Liegnitz, [in:] Heimatbuch der Liegnitzer Kreise, Liegnitz 1927, S. 195; H. Lutsch, Schlesiens Kunstdenkmäler. Textband, Gütersloh 1985, S. 60; J. Harasimowicz, Chrzcielnica, ambona i ołtarz główny kościoła św. św. Piotra i Pawła, [in:] Idem (red.), Kultura artystyczna dawnej Legnicy, Opole 1991, S. 61. 16 Ernstes und Heiteres. Artykuły recenzyjne i recenzje 371 daß die schlesische archivalische Überlieferung manchmal geradezu rührende Details von den Anstrengungen einzelner Meister übermittelt, ihren Familienmitgliedern nach ihrem Tod eine würdige Existenz zu garantieren. Als Standardbeispiel könnte man sich auf den Schweidnitzer Kartenmacher Georg Kaper berufen, der in seinem Testament vom 15 VIII 1597 seiner geistig behinderten Tochter Ursula nicht nur einen höheren Erbteil als ihren gesunden Geschwistern zusichert, sondern noch zusätzlich ein geradezu ausgeklügeltes System von Sicherungen und Beschützern für sie installiert und von seinen Nachkommen kategorisch fordert, sie mögen sie, so wie er, weiterhin wie eine Gesellin in der Werkstatt anstellen und den ihr zustehenden Lohn von drei Böhmern auf einen extra für sie eingerichteten Alters- und Krankheitsversorgungsfonds einzuzahlen17. Bei der Durchsicht der Aussagen von E. Kłoda kann man sich selbst bei größten Sympathien für ihr im Katalogteil wirklich gelungenen Werkes nicht des Eindrucks erwehren, daß derzeit eine korrekte Interpretation deutschsprachiger Archivalien hoffnungslos überfordert. So ist, um sich auf einige Beispiele zu beschränken „der Maler und Bildhauer Geschworener nicht der Richter der Maler- und Bildhauerzunft“ (S. 43) – eine derartige Funktion hat es nie gegeben! – sondern der Älteste dieser Innung. Angesichts des Gewichts dieser Vorbehalte sei ein größeres Fragment der Aussagen der Autorin in extenso zitiert: Gleichzeitig unterstrich der Liegnitzer Meister den außergewöhnlichen Charakter seines Berufs und die privilegierte Stellung der Malerei unter den freien Künsten. Die in einem der Briefe auftauchende Formulierung das Malen, eine freye Kunste [sei] weist darauf hin, daß sich Knechtel der Sonderstellung seines Berufs, der keine gewöhnliche handwerkliche Tätigkeit war, bewußt war. In einem Brief von 1721 wurde die Malerei als eine Kunst, deren Schönheit und innere Ordnung nur die Menschen und Gott erkennen, mit der Musik und der Literatur auf eine Ebene gestellt. Nach dem Autor des Brief bilden die Bilder den „na tionalen Schatz der Väter“18, den man pflegen muß. Die geheimnisvolle Eigenschaft der Malerei, die „in viridi observantia ist“, bedeutet höchstwahrscheinlich, daß die Bilder öffentlich ausgestellt werden und allgemeine Bewunderung erwecken, was noch zusätzlich das Prestige des Malerberufs erhöht. Die interessantesten Fragmente der Dokumente bestehen aus die bedeutenden Fähigkeiten der Zunftmaler, die es verstanden, Vorbilder zu wiederholen, sondern auch nach eigenen Ideen zu malen, unter streichenden Sätzen. Die in diesem Zusammenhang auftretende Redewendung „ein sheeler Blick“, bezeichnet sicherlich „eine besondere Betrachtungsweise“ und soll die große Bedeutung der künstlerischen Vision des Schöpfers hervorheben. Das nicht eindeutige „bis mancher mit Schaden hinter die Wahrheit kommt“ weckt Assosationen mit dem geheimnisvollen und düsteren Schöpfungsakt, bedeutet aber am Wahrscheinlichsten, daß der Vorstoß zur Wahrheit im Schaffen mit der Überwindung von vielen Schwierigkeiten verbunden ist. Die interessanteste Äußerung Knechtels bildet eine Argumentationsweise gegen die Vorwürfe des Pfuschers Müller. Auf die Anschuldigung einer schlechten Qualität der ausgeführten Werke und eines schlechten Rufs der Innung unter dem Adel der Umgebung, antwortet der Liegnitzer Meister mit diesen charakteristischen Worten: Gestaltsam shon oben angeführt, dass ich Jeremias Knechtel die gnade gehabt, Ihro Exell. Dero hochgräfl. Frau gemahlin und Familie zu mahlen, auch nebst mir meine Kunst genossen sonst Vielfältig so vornehm, als geringere Personen zu Conterfeyen [...] (S. 64). 17 Staatsarchiv Breslau, Dokumente der Stadt Schweidnitz, U 3596, vergl. auch R. Sachs, Schweidnitz und seine Spielkartenproduzenten, „Das Blatt”, 20, 1999, S. 1, 29f.; Idem, Die Spielkartenhersteller der Stadt Schweid nitz in Schlesien, [in:] The International Playing-Card Society, Convention IPCS 1999, Breslau 1999, S. 1; Idem, Od gotyku do baroku, [in:] B. Czechowicz, A. Dobrzynecki, I. Żak (red.), Z dziejów rysunku i grafiki na Śląsku oraz w kolekcjach i zasobach ze Śląskiem związanych. Materiały sesji Oddziału Wrocławskiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Wrocław, 23–24 marca 1999, Wrocław 1999, S. 67. 18 So die Übersetzung der Formulierung Landes väterlichen Schutz! 372 Artykuły recenzyjne i recenzje Eine Polemik scheint an dieser Stelle wenig angebracht, denn selbst Personen mit rudimentären Deutschkenntnissen wissen, daß „Landes väterlicher Schutz“ nicht, wie die Autorin will, „nationalen Schatz der Väter“ und der „scheele Blick“ nicht „eine besondere Betrachtungsweise“ bedeutet, welche „die große Bedeutung der künstlerischen Vision des Schöpfers hervorheben“ soll. Auch die Formulierung „mit Schaden hinter die Wahrheit kommen“ ist völlig eindeutig und kann kaum „Assosationen mit dem geheimnisvollen und düsteren Schöpfungsakt“ hervorrufen. Die Aussage Knechtels Gestattsam schon oben angeführt, dass ich Jeremias Knechtel die gnade gehabt, Ihro Exell. Dero hochgräfl. Frau gemahlin und Familie zu mahlen, auch nebst mir meine Kunst genossen sonst Vielfältig so vornehm, als geringere Personen zu Conterfeyen [...] erhält ihren logischen Sinn, wenn man das fehlende Komma hinter „Ihro Exzellenz“ setzt, daß auch gleichzeitig das Rätselraten um die Familie, auf deren Porträts Knechtel anspielt, beendet, denn der Liegnitzer Maler konnte wohl schon davon ausgehen, daß der Adressat des Briefs noch weiß, wer er selber ist. Außer den bisher genannten Eigenschaften entdeckte die Breslauer Forscherin an Knechtel noch zwei Eigenschaften, eine exzellente Kenntnis des Zunftrechts und ... Arroganz. Im ersten Fall argumentiert sie folgendermaßen: Knechtel nahm im Millieu der Liegnitzer Maler und in der Zunftstruktur zu Beginn der 20-er Jahre des 18. Jahrhunderts eine sehr hohe Stellung ein. Davon zeugt die Tatsache, daß gerade er der Autor der im Namen der Zunft geschriebenen Briefe war, in denen er die Achtung der Rechte und Privilegien dieser Gilde forderte. In diesen Briefen berief sich Knechtel auf die konkreten Ausstel lungsdaten der Zunftprivilegien und zitierte die konkreten Formulierungen, die in der Regel die Strafen für die Verletzungen der Zunftrechte, Zahlungen und Verdienstsummen betrafen. Die sehr gute Kenntnis der eigenen Rechte ermöglichten ihm einen erfolgreichen Kampf mit den das Zunftsystem nicht respektierenden Fuschern und die Formulierung der juristisch begründeten Forderungen an den Liegnitzer Magistrat (S. 63). Aufgrund der obigen Aussage der Autorin ist anzunehmen, daß Jeremias Joseph Knechtel in ihren Augen ein exzellenter und in seinem Milieu völlig außergewöhnlicher Kenner des Zunftrechts war. Auch diese Ansicht erfordert einer Korrektur. Erstens scheint es sicher, daß alle seine Mitmeister ein vergleichbares Wissen über die ihr Berufsleben regulierenden Rechtsvorschriften besaßen, denn deren Zahl war relativ gering und die meisten von ihnen wurden immer wieder im Alltagsleben der Innung angewandt. Sollte man jedoch etwa gewisse ihrer Details vergessen haben, war das auch kein Problem, denn eine der fundamentalsten Zunftvorschriften forderte von jeder irgendwo existierenden Zunft eines jeden Gewerbes, daß sie in ihrer Zunftlade alle sie betreffenden Rechtsvorschriften besaß, sei es in der Form von originalen Verleihungen, sei es in Form von beglaubigten Abschriften. Ein rechtmäßiges Handeln ohne ihre Anwendung war praktisch unmöglich, denn erst nach der Öffnung der Innungslade erhielten die Zunftquartale und alle weiteren juristischen Handlungen der Zunft ihre Rechtskraft, die Formulierung „bei geöffneter Zunftlade“ war geradezu fester Bestandteil eines jeden Sitzungsprotokolls oder eines Lehr- bzw. Meisterbriefs der Innungen. Selbst wenn, was praktisch völlig unmöglich war, alle Meister einer Zunft totale Ignoranten im Innungsrecht gewesen wären, wäre dies noch keine Katastrophe gewesen, denn zu jeder Zunft gehörten drei Mitglieder, die sich nicht mit dem Produktionsgebiet der jeweiligen Innung befaßten, der Innungsphysikus (= -arzt), der Syndikus und der Zunftbote. Der uns in diesem Fall interessierende Syndikus war stets ein Jurist, der im Zunftleben eine Doppelrolle spielte, einerseits kontrollierte er, daß die Innungsbeschlüsse nicht gegen bestehende Rechtsnormen verstießen, andererseits unterstützte er die Zunft mit seinem juristischen Wissen in Streitfällen oder im Kontakt mit den Behörden. Artykuły recenzyjne i recenzje 373 Auf die Spur der Arroganz des Liegnitzer Malers traf die Breslauer Kunsthistorikerin auf folgende Weise: Trotz der späteren Versicherung Knechtels von seiner Bescheiden- und Dienstfertigkeit scheint es, daß der Pfuscher Müller, der den Liegnitzer Meistern Arroganz vorwarf, Recht hatte. Aus der Analyse der Zunftdokumente ergibt sich nämlich, daß Knechtel außergewöhnlich selbstbewußt war und nur zu gut um seine hohe Position in Liegnitz wußte. Der Maler zögerte nicht, zu dem prestigeträchtigsten Amt in diesem Teil Europas zu kandidieren – 1730 bewarb er sich um den Hofmalertitel in Prag. Er war nicht nur auf die eigenen Errungenschaften, sondern auch auf die Kontakte mit hochgestellten Stiftern stolz. Das jedoch sind Eigen schaften, die nur Künstler von außergewöhnlicher Klasse und einer nicht bestrittenen Autorität besitzen (S. 64). Dieses Konglomerat von logischen Fehlern und seltsamen Argumentationsweisen sei an dieser Stelle nicht weiter kommentiert. Obgleich die Liste der fehlerhaften Interpretationen der Autorin bei Weitem noch nicht erschöpft ist, zeigen schon die zitierten Beispiele, daß die Aussagen von E. Kłoda in diesem Teil der Monografie teilweise völlig aus der Luft gegriffen sind und keinerlei sachlich begründete Beweiskraft besitzen. Abschließend muß man der Kollegin noch einen Vorwurf, den einer Unterlassungssünde, machen. Aus dem im Buch als Fotografie abgebildeten Taufeintrag Knechtels wissen wir, daß er bei seiner Taufe nur einen Vornamen, Jeremias, erhielt. Angesichts der Tatsache, daß er auch einen weiteren Vornamen, Joseph, stets, man möchte fast sagen, ostentativ, mitverwandte, wäre es interessant zu wissen, unter welchen Umständen (vermutlich bei der Firmung) ihm dieser verliehen wurde, und welche Gedankengänge sich bei dem Liegnitzer Meister mit seinem zweiten Namen verbanden – aber diese Frage scheint E. Kłoda offensichtlich sogar übersehen zu haben. Das zweite kunsthistorische Essai der besprochenen Edition besitzt einen völlig anderen Charakter. In ihm beschreibt Prof. A. Kozieł das niederschlesische Malermillieu in den ersten Jahrzehnten des 18. Jahrhunderts in einer Weise, daß es schwer fallen würde, ihm nicht zuzustimmen. Nur die Apostrophierung von Johann Kliemann (* 1665) als einen „nicht näher bekannten“ Maler (S. 100) dürfte wohl entschieden zu pessimistisch sein. Da er und sein Sohn Johann Joseph im künstlerischen Leben ihrer Zeit eine gewisse Rolle spielten, sei ihnen an dieser Stelle etwas Aufmerksamkeit gewidmet. Als erstes ist die Behauptung zu berichtigen, Kliemann-Vater sei Hofmaler des Breslauer Bischofs Franz Ludwig von der Pfalz-Neburg (1664–1732) gewesen (S. 100), die Kozieł von A. Muła übernommen hat, denn in der Tat besaß der genannte Meister einen Hofmalertitel, aber nicht des genannten Bischofs, sondern, wie es die Quellen der Jahre 1698–1701 mehrmals feststellen, den der letzten Piastin Charlotte von Liegnitz-Brieg-Wohlau, Herzogin von Schleswig-Holstein auf Sonderburg und Wiesenburg (1652–1707). Im Jahre 1702 siedelte Kliemann nach Beuthen an der Oder über, wo er bis zu seinem Tode im Jahre 1739 verblieb. Von seinen zahlreichen Kindern überlebten fünf die Kindheit: Johann Joseph (1694–1758), Sophia Elisabeth (1696–1729), Anna Helena (* 1702), Ernst Karl (* 1705) und Eva Theresia. Beide Söhne traten in die Fußstapfen des Vaters, Johann Joseph übernahm offensichtlich die väterliche Werkstatt, denn 1730 wird er noch als Maler und Bürger in Grünberg erwähnt, seit 1732 bis zu seinem Tode jedoch schon nur ausschließlich als Maler und Bürger in Beuthen an der Oder. Von seinem Bruder wiederum ist bekannt, daß er ursprünglich im Beuthen an der Oder tätig war, 1755 aber nach Liegnitz übersiedelte, wo er bis 1768 erwähnt wird. Obwohl wir von den Werken dieses Dreigestirns zur Zeit relativ wenig wissen – bisher kennen wir nur 374 Artykuły recenzyjne i recenzje die Porträts der Pastoren Gottfried Fuchs aus Schweidnitz19 und Johann Friedrich Lemberg aus Freystadt20, nicht zuletzt durch deren graphische Wiedergabe vdżon Johann Tscherning (1650–1732) – ist diese Familie aus einem anderen Grund sehr interessant, denn die Analyse ihres Verwandten- und Bekanntenkreises ist eine gute Illustration zu den fast mafiaähnlichen Verflechtungen unter den Künstlern dieser Zeit. In seiner Breslauer Zeit unterhielt Johann Kliemann enge Kontakte mit dem Bildhauer Zacharias Strauß und den Malern Franz Dominicus Seibt († 1737), der in dieser Zeit ebenfalls in Breslau weilte, später aber zu einem der einflußreichsten Maler in Schweidnitz, vor allem zum Führer des katholischen Flügels in der dortigen Zunft avancierte21. Die letztgenannte Beziehung wurde offensichtlich durch verwandtschaftliche Bande zementiert, denn Sophia, die Frau des Kliemanns war eine geborene Seibt, vermutlich die Schwester des Schweidnitzer Malers. In Beuthen an der Oder unterhielt er engere Kontakte zu dem dortigen Maler Johann Friedrich Ebersbach (1671–1726), obwohl dieser vermutlich evangelischen Bekenntnisses war. Seine älteren Töchter konnte der Beuthener Meister erstaunlich gut unter die Haube bringen: Anna Helena heiratete am 22 IX 1732 Johann Philip Friedrich, den Sekretär Heinrichs v. Württemberg, während ihre Schwester Eva Theresia am 5 V 1728 schon den bedeutenden Liegnitzer Bildhauer Christian Grünewald geehelicht hatte. In der nächsten Generation unterhielt Johann Joseph nähere Beziehungen mit dem Bildhauer Karl Joseph Weber (1704–1761) aus Neustädtel, einen Sohn des berühmten Schweidnitzer Bildhauers Georg Leonhard Weber (1672–1739). Die obigen Ausführungen zusammenfassend, kann festgehalten werden, daß die besprochene Monografie zu Leben und Werk des Liegnitzer Barockmalers Johann Jeremias Knechtel in ihrem Dokumentationsteil eine bedeutende Errungenschaft der jungen Breslauer Kunsthistorikerin E. Kłoda und einen nicht zu unterschätzenden Fortschritt in der schlesischen Barockforschung darstellt. Nahezu völlig mißlungen hingegen ist ihre Skizze zur zünftigen Malerei in Liegnitz zu Lebzeiten des von ihr vorgestellten Meisters, die gnadenlos einen bedeutenden Nachholbedarf im Bereich des Verständnisses der historischen Rahmenbedingungen des Kunstlebens dieses Zeit und bei den archivalischen Studien bloßlegen. Die Tatsache, daß ihr Magistervater Prof. Andrzej Kozieł, als Mitherausgeber des Bandes nicht nur nicht glättend eingegriffen hat, sondern sogar an vielen Stellen auf die „archivalischen Feststellungen“ seiner Schülerin beruft, dokumentiert, daß die signalisierten Schwachstellen nicht nur für die junge Kollegin, sondern weitgehend für die ganze derzeitige Breslauer kunsthistorische Barockforschung typisch sind, eine Tatsache, welche notabene durch zahlreiche Äußerungen anderer Forscher bestätigt wird. Aus diesem Grund hat die besprochene Edition schon begonnen, ihre Doppelrolle zu spielen, als äußerst nützlicher und gelungener Versuch der Inventarisierung 19 A. Schultz, Untersuchungen zur Geschichte der Schlesischen Maler (1500–1800), Breslau 1882, S. 90, Kupferstich von Johann Oertel von 1699. 20 Ibidem, S. 90, 161. 21 Besonders interessant ist in dieser Hinsicht die Tatsache, daß die Schweidnitzer Malerzunft sich am 17 V 1724 über Seibt, der damals das Oberältestenamt einnahm, weil er den Jesuitenmaler beschäftigte, obwohl dies aufgrund eines Innungsbeschlußes verboten war (Staatsarchiv Breslau, Schweidnitz, Nr. 156, S. 365). Obgleich der genannte Künstler nie namentlich genannt wird, ist es aufgrund der Analyse der damaligen Schweidnitzer Verhältnisse nicht unwahrscheinlich, daß sich hinter dieser Bezeichnung Johann Jeremias Knechtel verbarg (vergl. R. Sachs, Sztuka Śląska od XVI do XVIII wieku, [in:] A. J. Baranowski (red.), Sztuka pograniczy Rzeczypospolitej w okresie nowożytnym. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki Warszawa, październik 1997, Warszawa 1998, S. 91). Artykuły recenzyjne i recenzje 375 und ikonographischen und ästhetischen Analyse des Werkes eines wichtigen Vertreters der schlesischen Barockmalerei, aber auch die negative als ein Sammelsurium von durch nichts bewiesenen, die Quellenlage völlig verfälschenden Hypothesen zum schlesischen Kunstleben dieser Zeit. Der letztgenannte Aspekt ist nicht zuletzt deshalb gefährlich, weil in der nächsten Zeit an der mittleren Oder kaum mit einer Hinwendung zu soliden kunsthistorischen Archivstudien zu rechnen ist, sondern die bisherigen in der Regel mit Wissenschaft verwechselten Konstrukte aus verschiedenen losen Vermutungen und von der Quellenlage abstrahierenden Einschätzungen weiterhin das Feld behaupten werden. Rainer Sachs Wrocław Anna Szylar, Działalność wychowawczo-edukacyjna żeńskich zgromadzeń zakonnych w Małopolsce w okresie potrydenckim do 1815 roku, Kraków: Oficyna Wydawniczo-Drukarska „Secesja”, 2012, ss. 465, il.* Działalność wychowawczo-edukacyjna stanowi jeden z niezastąpionych filarów kultury i obyczajowości każdej społeczności. Pozostaje ona w ścisłym związku z jakością życia politycznego, formowaniem się i funkcjonowaniem instytucji publicznych, z państwem na czele, wiąże się także z poziomem rozwoju ekonomicznego i gospodarczego. Tego typu aktywność odgrywała zawsze znaczącą rolę w życiu i działaniach Kościoła katolickiego, rozwijając się w wielu nurtach i kierunkach, począwszy od szkół elementarnych, a na prestiżowych uniwersytetach skończywszy. Badanie każdego elementu i przejawu działalności wychowawczo-edukacyjnej jest więc ze wszech miar interesujące i ważne, ponieważ dotyka żywotnej tkanki życia i świadomości całych społeczności ludzkich i każdego ich przedstawiciela. Nie tylko pozwala rozumieć zjawiska występujące w minionych epokach, lecz także niejednokrotnie ukazuje genezę występujących aktualnie problemów oraz ich znaczenie. W prezentowanym opracowaniu Anny Szylar otrzymaliśmy obszerne, syntetyczne i ważne z badawczego punktu widzenia studium historyczne dotyczące działalności wychowawczo-edukacyjnej prowadzonej przez żeńskie zgromadzenia zakonne na terenie Małopolski. Autorka zajęła się zagadnieniem, które – mimo swojego podstawowego znaczenia – nie cieszyło się dotychczas szerszym zainteresowaniem badaczy. Powstawały raczej prace o charakterze przyczynkarskim i fragmentarycznym. Ich znaczenie jest, oczywiście, niepodważalne, ponieważ to właśnie dzięki nim mogła powstać szeroka i dokładna synteza opracowana przez A. Szylar. Zaprezentowane studium sytuuje się ponadto w szerszych ramach prowadzonych od pewnego czasu z dużym powodzeniem badań historycznych dotyczących dziejów życia zakonnego w Polsce. Również ta problematyka z rozmaitych powodów, głównie ideologicznych, przez dłuższy czas nie cieszyła się specjalnym zainteresowaniem historyków, choć wpisuje się ona w główny nurt życia społecznego w minionych wiekach. Trzeba powiedzieć, że również histo* Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientific work financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016. 376 Artykuły recenzyjne i recenzje rycy zajmujący się dziejami Kościoła nie żywili większego zainteresowania życiem zakonnym poza okresem średniowiecza. Z tych powodów każda nowa praca dotycząca życia zakonnego wydatnie przyczynia się do wzbogacenia znajomości tego ważnego wątku dziejów kościelnych, mającego bardzo szerokie odniesienie do problemów kulturowych i społecznych. Z tych dwóch zasadniczych racji studium A. Szylar, już w punkcie wyjścia, zasługuje na zauważenie i docenienie, ponieważ w dużym stopniu i zarazem twórczo wypełnia lukę w prowadzonych dotychczas badaniach nad przeszłością. Inne, bardziej szczegółowe zalety tego studium uwidaczniają się przy lekturze kolejnych rozdziałów, które zarówno wykorzystaną bogatą bazą źródłową, czerpaną w dużym stopniu z archiwów zakonnych, jak i osiągniętą syntetycznością i przejrzystością pozwalają na poznanie podjętego tematu. Osiągnięcie w efekcie końcowym takich zalet było możliwe także dzięki temu, że autorka już wcześniej poświęciła problematyce szkolnictwa klasztornego wiele prac o charakterze przyczynkarskim, które warunkują ostatecznie wypracowanie spójnej syntezy w ramach podejmowanej problematyki badawczej. Autorka w pięciu rozdziałach usystematyzowała podjętą problematykę działalności wychowawczo-edukacyjnej prowadzonej przez żeńskie zgromadzenia zakonne na terenie Małopolski. Pierwszy rozdział został poświęcony zagadnieniom o charakterze instytucjonalnym, tzn. przedstawia prawne i organizacyjne aspekty tworzenia i funkcjonowania szkół klasztornych w omawianym okresie. Kwestia bynajmniej nie była prosta z instytucjonalnego punktu widzenia, ponieważ prowadzenie szkół przez klasztory żeńskie napotykało wiele ograniczeń natury zarówno prawnej (np. klauzura), jak i mentalnościowej (klasztory były miejscami modlitwy, a nie nauczania dziewcząt). Niemniej jednak reforma trydencka, stawiając rozległe wymogi o charakterze eklezjalnym i społecznym, otwarła także drogę do zaangażowania się klasztorów żeńskich w szkolnictwo. Podjęcie tej działalności ożywiło żeńskie życie zakonne i nie pozostało bez wpływu na nowe fundacje, łącznie z tym, że na początku XVII w. powstał w Krakowie zakon prezentek, utworzony wyłącznie w celu prowadzenia edukacji dziewcząt; jego założycielką była Zofia z Maciejowskich Czeska (1584–1650). A. Szylar omawia w swoim studium powstawanie kolejnych szkół i formy prowadzonej w nich działalności edukacyjnej. Dokonujące się przemiany dziejowe, zwłaszcza zabory, zmusiły na przełomie XVIII i XIX w. klasztory do reorganizacji swojej działalności; w sposób szczególny dokonało się to w zaborze austriackim. Kolejnym etapem reorganizacji szkół były czasy Księstwa Warszawskiego – doszło wtedy do repolonizacji szkół, ale także do większego dowartościowania nauczania kobiet z racji społecznych oraz z powodu ich formacji patriotycznej, która już w niedługim czasie przyniosła widoczne rezultaty, zwłaszcza w okresie powstań narodowych. W rozdziale drugim A. Szylar omawia kluczowe zagadnienia dotyczące bazy lokalowej i materialnej prowadzonej przez klasztory działalności wychowawczo-edukacyjnej. Zwraca więc uwagę na lokalizację szkół i ich wyposażenie, koszty pobytu na pensji i w szkole oraz koszty prowadzenia i utrzymania pensji i szkół. Nie ulega wątpliwości, że te kwestie sprawiały zakonnicom niemało trudności i wymagały ich sporego zaangażowania, tym bardziej że siostry często musiały korzystać z pomocy zaufanych protektorów w rozwiązaniu takich problemów. Newralgicznym elementem prowadzenia szkoły była ekonomia, dlatego bardzo ciekawym elementem studium A. Szylar jest pokazanie, w jaki sposób starano się pokonywać trudności ekonomiczne. Rozwiązań szukano na drodze instytucjonalnej, ale nie brakowało w tej materii również indywidualnej inwencji poszczególnych klasztorów i zakonnic odpowiedzialnych za prowadzenie szkoły. W każdym razie efekty są godne zauważenia, a może nawet wykorzystania w nowych czasach. Artykuły recenzyjne i recenzje 377 Dla poznania procesu wychowania i nauczania kluczowe znaczenie ma rozdział trzeci, stanowiący centrum omawianej rozprawy. Uwarunkowany okolicznościami swojej epoki, proces ten był traktowany bardzo poważnie; miał charakter dynamiczny, chociaż obejmował sprawy bardzo podstawowe, i był nastawiony praktycznie. Zmierzał do przygotowania dziewcząt do życia odpowiadającego ówczesnym kryteriom i potrzebom. Na podstawie zebranych w rozprawie danych możemy wnioskować, że w szkołach starano się w jakiś sposób uwzględniać wymagania zmieniających się czasów, oczekiwania rodziców, sugestie Kościoła i postulaty społeczeństwa. Na przełomie XVIII i XIX w. szkoły zostały podporządkowane oficjalnym instytucjom nadzorczym, które zapewniły wprowadzanie reform i ujednolicanie szkolnictwa, przyczyniając się do podnoszenia jego poziomu, chociaż trzeba dostrzegać także kreatywność wszystkich osób uczestniczących w prowadzeniu i funkcjonowaniu szkół. W dwóch kolejnych rozdziałach studium autorka omówiła kwestie dotyczące personelu nauczającego i uczennic. Szkołę tworzą konkretni ludzie i jest ona nastawiona na człowieka. Na uwagę zasługuje fakt, że w szkołach klasztornych dużą uwagę zwracano na dobór personelu nauczającego, nie szczędząc także środków, by nauczanie powierzać jak najbardziej odpowiednim ludziom, co bynajmniej nie było łatwe. Wiedziano doskonale, że wyniki szkoły zależą od kompetencji nauczycieli, przy czym najliczniejsze były nauczycielki zakonne i świeckie. Dopuszczano do nauczania nauczycieli duchownych i świeckich, ale stanowili oni niewielki odsetek wśród kadry nauczającej. Bardzo ciekawą sprawą jest kwestia rekrutacji uczennic i motywacji, które kierowały rodzicami lub opiekunami oddającymi córki do szkoły klasztornej. Trzeba przede wszystkim powiedzieć, że racje te były bardzo zróżnicowane, wykraczające poza dzisiejsze schematy. Jeśli chodzi o pochodzenie uczennic, to sprawa jest dość oczywista: „Wśród dziewcząt oddawanych na pensje i do szkół klasztornych można wyróżnić wywodzące się ze stanu szlacheckiego i mieszczańskiego, nie występowały wśród nich wychowanki pochodzenia chłopskiego” (s. 329). W zasadniczym stopniu szkoły klasztorne służyły dokonaniu wyboru drogi życiowej i jako takie spełniały dobrze swoją funkcję. Jaki był faktyczny efekt społeczny działalności wychowawczo-edukacyjnej szkół klasztornych – na razie nie umiemy odpowiedzieć. W podsumowaniu niniejszego omówienia wypada zaznaczyć dwie zasadnicze sprawy. Studium A. Szylar w bardzo reprezentatywny sposób ujmuje problematykę, której zostało poświęcone – reprezentatywny zarówno z terytorialnego, jak i z tematycznego punktu widzenia. Przedstawia badane zjawisko na ważnym obszarze kościelnym, jakim jest Małopolska, a także dobrze określa tematy, które tego typu praca powinna podejmować. Można by, oczywiście, zadać wiele innych pytań, poszerzając zaproponowany kwestionariusz badawczy. Warto, biorąc pod uwagę kontekst zakonny, zapytać, w jaki sposób prowadzenie szkół wpłynęło na życie klasztorne, jakie miało reperkusje dla życia duchowego zakonnic, jak odzwierciedliło się w formacji zakonnej, skoro zakonnice musiały podjąć się nowego dla nich zadania, którego nie przewidywały dawniejsze reguły i wskazania formacyjne, itd. Pytania, które można by postawić, są jeszcze bardzo liczne, przy czym tymczasowy brak odpowiedzi nie obniża wartości prezentowanego opracowania, stając się raczej zachętą do jego kontynuowania. Na drugim miejscu należy również zauważyć, że praca A. Szylar jest pracą w najwyższym stopniu nowatorską w dziedzinie historiografii zakonnej oraz dziejów szkolnictwa. Prof. M. Derwich napisał w recenzji, której fragment zamieszczono na okładce: „Jest to pierwsza taka monografia [...] zagadnienia, nie tylko w historiografii polskiej, ale – o ile mi wiadomo – także światowej”, dodając: „Praca stanowi dobrą, solidną podstawę do dalszych pogłębionych badań i dyskusji, stanowiąc ważny, milowy krok w zakresie poznania działalności wychowawczo-edukacyjnej 378 Artykuły recenzyjne i recenzje zgromadzeń żeńskich oraz ich wysiłków, aby podołać nowym wyzwaniom ze strony społeczeństwa i państwa”. Podzielając w pełni te syntetyczne stwierdzenia, wypada zachęcić autorkę do kontynuowania zapoczątkowanych badań i udostępniania ich wyników w kolejnych publikacjach. ks. Janusz Królikowski Wydział Teologiczny Sekcja w Tarnowie Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie Mariusz Krzysztofiński, Józef Marecki, Bogdan Stanaszek (red.), Aparat represji wobec Kościoła w latach 1944–1956. Terytorium obecnej diecezji sandomierskiej (Kościół w Okowach), Kraków: Instytut Pamięci Narodowej. Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu-Wydawnictwo WAM, 2012, ss. 490* Rozwój niezależnych i rzetelnych badań nad dziejami Kościoła katolickiego w okresie PRL, który nastąpił po przeobrażeniach ustrojowych w Polsce na przełomie lat 1989 i 1990 oraz po utworzeniu w 2000 r. Instytutu Pamięci Narodowej, sprawił, iż wiedza historyczna o tym zagadnieniu jest coraz większa. Nie może zatem dziwić fakt, iż na rynku wydawniczym pojawiają się coraz to nowe prace na ten temat. Szczególny wkład mają publikacje ukazujące się w ramach wspólnej serii krakowskiego Oddziału IPN oraz Wydawnictwa WAM zatytułowanej „Kościół w Okowach” (inicjatywa ta została zapoczątkowana jesienią 2009 r.). Seria liczy już pięć pozycji1, a ostatnia z nich, wydana pod koniec 2012 r., zatytułowana Aparat represji wobec Kościoła w latach 1944–1956. Terytorium obecnej diecezji sandomierskiej, będzie przedmiotem niniejszej recenzji. Omawiana pozycja jest pokłosiem zorganizowanej w Sandomierzu w dniach 4–5 XII 2007 r. konferencji naukowej poświęconej działaniom aparatu bezpieczeństwa wobec Kościoła katolickiego na obecnym terenie diecezji sandomierskiej. Jej inicjatorem był ówczesny biskup sandomierski, a obecnie metropolita szczecińsko-kamieński, abp dr hab. Andrzej Dzięga, prof. KUL. W realizację tego projektu zaangażowały się oddziały IPN w Krakowie i Rzeszowie. Koordynatorami przedsięwzięcia byli: dr Mariusz Krzysztofiński (IPN Oddział Rzeszów), ks. prof. dr hab. Józef Marecki (UP JPII w Krakowie, IPN Oddział Kraków) oraz ks. prof. dr hab. Bogdan * Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientific work financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016. 1 J. Marecki, Zakony pod presją bezpieki. Aparat bezpieczeństwa wobec wspólnot zakonnych na terenie województwa krakowskiego 1944–1975 (Kościół w Okowach), Kraków 2009; P. Mardyła, Duszpasterstwo w czasach stalinowskich. Władze komunistyczne wobec działalności duszpasterskiej kościoła rzymskokatolickiego w archidiecezji krakowskiej w latach 1945–1956 (Kościół w Okowach), Kraków 2009; J. Marecki (red.), Represje wobec Kościoła w krajach bloku wschodniego. Komuniści przeciw religii po 1944 roku (Kościół w Okowach), Kraków 2011; J. Żaryn (red.), Niezłomni ludzie Kościoła. Sylwetki (Kościół w Okowach), Kraków 2011. Artykuły recenzyjne i recenzje 379 Stanaszek (Wyższe Seminarium Duchowne w Sandomierzu). Osoby te zostały również redaktorami publikacji pokonferencyjnej. Sandomierskie sympozjum wpisało się w nurt konferencji naukowych poświęconych dziejom Kościoła w PRL, zorganizowanych m.in. we Wrocławiu, Łodzi, Rzeszowie czy Szczecinie2. Konferencja w Sandomierzu miała charakter nieco odmienny od powyższych ze względu na przyjęty zasięg terytorialny. Uczestnicy projektu mieli bowiem ograniczyć się jedynie do obecnych granic diecezji sandomierskiej. Historycy zasadniczo powinni uwzględniać dawne granice administracyjne: państwowe czy kościelne. Dlatego większość monografii regionalnych dotyczących represji wobec Kościoła w Polsce w okresie komunistycznym została opracowana według tego klucza3. W obecnych granicach diecezji sandomierskiej od 1992 r. znajdują się tereny wchodzące dawniej w skład czterech diecezji: sandomierskiej, przemyskiej, lubelskiej i tarnowskiej. Obszar ten przynależał również do trzech województw: kieleckiego, rzeszowskiego i lubelskiego. Organizatorzy sympozjum, uwzględniając przyjęty zasięg terytorialny i jego specyfikę, zdecydowali się objąć badaniami działalność Urzędów Bezpieczeństwa wobec Kościoła w poszczególnych powiatach. Historycy zatrudnieni w IPN oraz przedstawiciele środowisk kościelnych (seminaria duchowne w Sandomierzu i Radomiu) przygotowali wystąpienia o wspomnianej tematyce w odniesieniu do większości Powiatowych Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego działających na terenie obecnej diecezji sandomierskiej4. Oprócz tych referatów przedstawiono zagadnienia dotyczące struktur i sylwetek funkcjonariuszy aparatu represji zwalczających Kościół katolicki oraz działalności UB wobec centralnych struktur diecezji i represji wobec duchowieństwa. W pierwszym dniu konferencji przedstawiono referaty odnoszące się do terytorium byłego 2 Referaty wygłoszone podczas tych konferencji ukazały się drukiem: S. A. Bogaczewicz, S. Krzyżanowska (red.), Represje wobec Kościoła katolickiego na Dolnym Śląsku i Opolszczyźnie 1945–1989 (Instytut Pamięci Narodowej, Studia i Materiały, 4), Wrocław 2004; J. Wróbel, L. Próchniak (red.), Władze komunistyczne wobec Kościoła katolickiego w Łódzkiem (Konferencje IPN, 28), Warszawa 2005; S. Nabywaniec (red.), Męczennicy i świadkowie wiary. Represje komunistyczne wobec duchowieństwa na Rzeszowszczyźnie, Rzeszów 2006; T. Ceynowa, P. Knap (red.), Polityka władz państwowych wobec Kościoła na Pomorzu Zachodnim i ziemi lubuskiej w latach 1945–1989, Szczecin 2010. 3 Monografie na temat dziejów Kościoła katolickiego w PRL na terytoriach diecezjalnych: M. Mikołajczyk, Problemy religijno-moralno-społeczne diecezji częstochowskiej w latach 1945–1989 wynikające z ówczesnej sytuacji politycznej, Częstochowa 2002; B. Stanaszek, Diecezja sandomierska w powojennej rzeczywistości politycznej 1945–1967, t. 1: Polityka personalno-organizacyjna; t. 2: Duszpasterstwo i laicyzacja życia społecznego, Sandomierz 2006; R. Szczęch, Aparat bezpieczeństwa wobec księży Kościoła rzymskokatolickiego diecezji przemyskiej w latach 1944–1954 (Monografie Przemyskie), Przemyśl 2006; K. Grzesik, Relacje państwo-Kościół katolicki na terenie diecezji włocławskiej w latach 1945–1989, Toruń 2009; K. Talarek, Diecezja tarnowska w latach 1945–1970. Problemy personalno-organizacyjne, Tarnów 2012; B. Kaliski, Archidiecezja gnieźnieńska w czasach komunizmu 1945–1980, Warszawa 2012. Pozycje o tej samej tematyce dotyczące terytorium różnych województw: Ł. Marek, „Kler to nasz wróg”. Polityka władz państwowych wobec Kościoła katolickiego na terenie województwa katowickiego w latach 1956–1970, Katowice 2009; L. Potykanowicz-Suda, Państwo a Kościół katolicki w województwie gdańskim w latach 1945–1970, Warszawa 2011; A. Dziurok, Kruchtoizacja. Polityka władz partyjno-państwowych wobec Kościoła katolickiego w latach 1945–1956 w województwie śląskim/ katowickim, Katowice 2012; K. Sychowicz, Władze komunistyczne wobec Kościołów i związków wyznaniowych w województwie białostockim w latach 1944–1975, Białystok 2013. 4 Zabrakło chętnych do opracowania działań UB wobec Kościoła katolickiego w powiatach Stalowa Wola i Kolbuszowa. 380 Artykuły recenzyjne i recenzje województwa kieleckiego i lubelskiego, dzień później ukazano represje wobec Kościoła w byłym województwie rzeszowskim. Redaktorzy omawianej pozycji zachowali w niej (z jednym wyjątkiem5) kolejność artykułów zgodną z wystąpieniami na sympozjum. Kilku poprawek dokonali autorzy6. Publikacja pokonferencyjna liczy 13 artykułów. Uzupełnia ją wstęp, który w imieniu zespołu redakcyjnego opracował ks. prof. Bogdan Stanaszek. Oprócz tego w omawianej książce znalazły się wykaz skrótów oraz indeks nazwisk i pseudonimów. Pod względem tematyki artykuły znajdujące się w omawianej pozycji można podzielić na trzy grupy. Pierwszą z nich stanowią opracowania dotyczące struktur oraz ludzi aparatu bezpieczeństwa zwalczających Kościół katolicki. Druga to blok artykułów omawiających inicjatywy UB wymierzone w centralne struktury diecezji sandomierskiej oraz represje wobec duchowieństwa. Ostatnia przedstawia materiały na temat działalności powiatowych struktur bezpieki. Recenzje poszczególnych artykułów autor przedstawi, uwzględniając wyżej wymienioną tematykę. Pierwsza grupa artykułów zamieszczonych w omawianej publikacji skupia się na głównym organie władzy przeznaczonym do zwalczania przeciwników ustroju komunistycznego, w tym Kościoła katolickiego, tj. na aparacie bezpieczeństwa. Autorzy materiałów o tej tematyce przedstawili zarówno struktury tej instytucji, jak i sylwetki poszczególnych osób tam pracujących. W bloku tym znalazły się trzy artykuły. Rozpoczyna je referat dra Roberta Kuśnierza, zatytułowany Początki organów bezpieczeństwa publicznego na Kielecczyźnie (WUBP z siedzibą w Rytwianach)7. Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego z siedzibą w Rytwianach powstał w sierpniu 1944 r., a już w październiku został przeniesiony do Sandomierza. Autor ukazał sylwetki osób, które były odpowiedzialne za tworzenie organów bezpieczeństwa publicznego na terenie województwa kieleckiego, a w szczególności kpt. Hipolita Duljasza (Duliasza), pierwszego szefa WUBP. Ze względu na małą ilość materiałów źródłowych z tego okresu (najwięcej informacji zachowało się w teczkach personalnych poszczególnych funkcjonariuszy aparatu 5 Artykuł piszącego te słowa został podczas sympozjum wygłoszony jako czwarty, w publikacji pokonferencyjnej znalazł się natomiast na pozycji szóstej. 6 Dr Mariusz Krzysztofiński, który wygłosił artykuł o PUBP w Nisku, zgłosił współautora swojego artykułu, Bogusława Kleszczyńskiego. Referat o funkcjonariuszach rzeszowskiej bezpieki, który miał być przygotowany przez dra Krzysztofa Kaczmarskiego, został opracowany przez Piotra Chmielowca. Autor niniejszej recenzji natomiast, który podczas konferencji wygłosił referat na temat działań aparatu bezpieczeństwa wobec parafii diecezji lubelskiej włączonych w 1992 r. do diecezji sandomierskiej, w publikacji pokonferencyjnej zamieścił artykuł na temat represji UB wobec księży związanych z podziemiem z okolic Janowa Lubelskiego. Piszący te słowa nie zdecydował się na zamieszczenie całego materiału opracowanego na potrzeby sympozjum, albowiem w dużej mierze będzie on fragmentem rozprawy doktorskiej przygotowywanej na Papieskim Uniwersytecie Jana Pawła II w Krakowie. 7 Z opracowaniem tym korespondują publikacje: Rok pierwszy. Powstanie i działalność Aparatu Bezpieczeństwa Publicznego na Lubelszczyźnie (lipiec 1944 – czerwiec 1945), wstęp S. Poleszak, wybór i oprac. L. Pietrzak, R. Wnuk, M. Zajączkowski (Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Dokumenty, 12), Warszawa 2004; Rok pierwszy. Powstanie i działalność aparatu Bezpieczeństwa Publicznego na Rzeszowszczyźnie (sierpień 1944 – lipiec 1945), wybór i oprac. D. Iwaneczko, Z. Nawrocki (Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Dokumenty, 14), Rzeszów 2005; B. Binaszewska, P. Rybarczyk (red.), Rok pierwszy. Powstanie i działalność aparatu bezpieczeństwa publicznego na Pomorzu i Kujawach (luty – grudzień 1945), wstęp P. Rybarczyk (Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Dokumenty, 37), Warszawa i in. 2010. Artykuły recenzyjne i recenzje 381 bezpieczeństwa) R. Kuśnierzowi nie udało się w pełni odtworzyć struktur WUBP działającego w Rytwianach. Nie jest to oczywiście mankamentem tego opracowania, lecz wskazuje na słabą organizację tej instytucji w początkach jej działalności. Dwa pozostałe artykuły, które dotyczą zagadnień związanych z aparatem bezpieczeństwa, korespondują ze sobą pod względem tematyki. Pierwszym z nich jest opracowanie dr Moniki Komanieckiej Ludzie kieleckiej bezpieki w walce z Kościołem katolickim w latach 1944–1956. Autorka podzieliła swój referat na trzy części: wprowadzającą – omawiającą struktury aparatu represji odpowiedzialne za walkę z religią (na szczeblu zarówno państwowym, jak i wojewódzkim); drugą, przedstawiającą sylwetki naczelników pionów (oraz ich zastępców) odpowiedzialnych za ograniczanie Kościoła katolickiego (przedstawiając dziewięciu funkcjonariuszy), oraz ostatnią, ukazującą pracowników poszczególnych jednostek (sekcji) działających w pionach antywyznaniowych (szczegółowo ukazano sześć osób zatrudnionych w UB). Artykuł pozwala czytelnikowi na wyrobienie sobie ogólnego obrazu osób, które w bezpośredni sposób były odpowiedzialne za walkę z religią. Zapoznając się z sylwetkami naczelników, bez problemu można zauważyć, iż były to osoby, które przed wojną należały do partii i organizacji komunistycznych, a w czasie okupacji walczyły u boku Sowietów w Gwardii Ludowej, a następnie w Armii Ludowej. Dla wielu z nich stanowisko kierownicze w pionie antywyznaniowym było pierwszym poważnym zadaniem w aparacie represji i początkiem kariery w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych (Tadeusz Góralski, Stanisław Filipiak, Wiktor Muszyński). Wniosku takiego nie można wysnuć wobec kierowników sekcji zajmujących się Kościołem katolickim, ani tym bardziej poszczególnych funkcjonariuszy tam pracujących. Często pracowały tam osoby jedynie sympatyzujące z ruchem komunistycznym, posiadające bardzo niskie wykształcenie (początkowo jedynie podstawowe). Osoby te nieraz były usuwane karnie z organów bezpieczeństwa, stąd tak duża rotacja funkcjonariuszy pracujących w WUBP w Kielcach w tym okresie. M. Komaniecka część informacji na temat kierowników i funkcjonariuszy pracujących w pionach antykościelnych zawarła w tabelach. Niestety brakuje rzeczowego podsumowania tych wiadomości. Konkluzje z tych danych czytelnik musi wyciągać sam, co uwzględniając częste zmiany sekcji zajmujących się zwalczaniem religii i osób w nich pracujących, nie jest takie proste. Brakuje również odpowiedniego wprowadzenia do fragmentu części trzeciej artykułu, w którym autorka przedstawiła sylwetki kierowników poszczególnych sekcji8. Dopiero dokładna analiza treści oraz zawartych w tabelach danych pozwala na wyciągnięcie wniosków. Pomimo tych drobnych uchybień opracowanie dobrze charakteryzuje podjętą tematykę. Jak to już zostało wyżej wspomniane, tematycznie podobne do artykułu M. Komanieckiej jest opracowanie Piotra Chmielowca, zatytułowane Ludzie rzeszowskiej bezpieki w walce z Kościołem katolickim w latach 1944–1956. Referaty różnią się jednak pod względem struktury. P. Chmielowiec nie dokonał bowiem jasnego podziału treści artykułu. Analiza tekstu pozwala dostrzec, iż autor przedstawia poszczególnych funkcjonariuszy UB, uwzględniając piony zajmujące się zwalczaniem Kościoła katolickiego. W ten sposób ukazano sylwetki 22 osób zatrudnionych w rzeszowskiej bezpiece, zarówno kierowników pionów antywyznaniowych i działających tam sekcji, jak i niektórych referentów tych jednostek. Niewątpliwym atutem artykułu jest to, iż autor scharakteryzował działalność funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa nie tylko w momencie ich pracy w pionie antyreligijnym, ale również na innych stanowiskach tej instytucji, a nawet po opuszczeniu organów bezpieczeństwa. Oprócz informacji zaczerpniętych z teczek 8 Nie znajdziemy tam również informacji na temat kierownika Sekcji III Wydziału XI WUBP w Kielcach Jerzego Wtorkowskiego. 382 Artykuły recenzyjne i recenzje personalnych poszczególnych osób w opracowaniu wykorzystano sprawozdania poszczególnych jednostek zajmujących się ograniczaniem Kościoła katolickiego. Pozwala to na odtworzenie atmosfery, jaka panowała wśród funkcjonariuszy zwalczających religię (ich zaangażowanie, stan moralny, sposób wykonywania zleconych zadań). Podobnie jak M. Komaniecka, P. Chmielowiec część informacji na temat poszczególnych osób przedstawia w formie tabeli, jednak i w jego artykule brakuje ich omówienia. Minusem jest też brak podsumowania, które zebrałoby przedstawione wiadomości. Z całą pewnością niniejsze opracowanie jest dobrym uzupełnieniem dotychczasowej publikacji na temat ludzi rzeszowskiej bezpieki9. Drugi blok artykułów recenzowanej publikacji pokonferencyjnej tworzy pięć opracowań dotyczących działań organów bezpieczeństwa wymierzonych w centralne struktury diecezji sandomierskiej oraz represji wobec duchowieństwa. Rozpoczyna je referat ks. prof. dra hab. Bogdana Stanaszka Działania aparatu bezpieczeństwa wobec Kurii diecezjalnej i seminarium duchownego w Sandomierzu w latach 1944–1956. Przedstawiona tematyka jest wynikiem wieloletnich badań naukowych autora i uzupełnieniem kilku pozycji naukowych10. B. Stanaszek podzielił swój artykuł na trzy części, w których przedstawił kolejno: próby pozyskania agentury w kurii i w seminarium, formułowane przez bezpiekę oceny pracowników powyższych instytucji oraz ingerencję w obsadę personalną tych jednostek wraz z różnymi szykanami. Poza tym opracowanie uzupełnia aneks w formie pięciu tabel zawierających informacje na temat obsady personalnej kurii diecezjalnej i seminarium duchownego w Sandomierzu. Autor w swoim referacie ukazał ogromny wysiłek i szeroki wachlarz środków zastosowanych przez funkcjonariuszy UB w walce z centralnymi instytucjami diecezji sandomierskiej. I choć ich działania przyniosły kilka sukcesów bezpieki (pozyskanie cennego informatora o pseudonimie „Ul”, wymuszenie usunięcia ze stanowisk duchownych księży uznanych „za szczególnie wrogich”, przechwycenie planów duszpasterskich), to jednak stroną zwycięską w tej walce okazał się Kościół. Pracownikom aparatu bezpieczeństwa nie udało się bowiem wpłynąć na decyzje podejmowane przez bpa Jana Kantego Lorka, a sankcje materialne podjęte wobec centralnych instytucji diecezjalnych okazały się mało skuteczne. Artykuł ks. prof. Stanaszka jest opracowany starannie, wykorzystano w nim dużą bazę źródłową, pochodzącą zarówno z archiwów bezpieki, jak i z literatury pomocniczej. Nawiązaniem do powyższego referatu jest artykuł ks. prof. Józefa Mareckiego pt. Działania bezpieki wobec bp. Franciszka Jopa. Ks. Franciszek Jop w latach 1945–1951 pełnił funkcję biskupa pomocniczego diecezji sandomierskiej, a więc był ściśle zaangażowany w działalność centralnych instytucji tej diecezji. W okresie późniejszym bp Jop był rządcą części archidiecezji wrocławskiej z siedzibą w Opolu (1951–1952) oraz wikariuszem kapitulnym archidiecezji krakowskiej (1952–1956). Następnie powrócił do Opola i zarządzał tymi terenami do 1976 r. 9 J. Izdebski, K. Kaczmarski, M. Krzysztofiński (red.), Twarze bezpieki w Polsce południowo-wschodniej 1944– –1990. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa. Informator personalny (Seria Wydawnicza IPN Oddział w Rzeszowie), Rzeszów 2007. 10 B. Stanaszek, Ingerencje władz komunistycznych w obsadę personalną Seminarium Duchownego w Sandomierzu w czasach stalinowskich, „Studia Sandomierskie”, 10, 2003, s. 88–116; Idem, Usunąć biskupa! Władze PRL wobec ordynariusza diecezji sandomierskiej Jana Kantego Lorka, Sandomierz 2004; Idem, Diecezja sandomierska, t. 1, s. 443–460; Idem, Działania aparatu bezpieczeństwa wobec kurii diecezjalnej w Sandomierzu w okresie rządów biskupa Jana Kantego Lorka (1945–1967), [w:] A. Dziurok (red.), Aparat bezpieczeństwa wobec kurii biskupich w Polsce (Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Monografie, 57), Warszawa 2009, s. 317–336. Artykuły recenzyjne i recenzje 383 (początkowo jako delegat prymasa Polski, administrator apostolski, a po utworzeniu w 1972 r. diecezji opolskiej jako jej ordynariusz). J. Marecki ukazał działania aparatu bezpieczeństwa wobec bpa Jopa nie tylko na terenie diecezji sandomierskiej, ale i w pozostałych miejscach posługi duchownego. Autor podzielił swoje opracowanie na części tematyczne, którym nadał odpowiednie tytuły. Pierwsza z nich to Szczególny obiekt rozpracowań, mówiąca o sposobie inwigilacji biskupa przez organy bezpieczeństwa (rejestracja wszelkiego rodzaju działalności, sylwetki funkcjonariuszy UB/SB odpowiedzialnych za inwigilację duchownego itp.). Druga część, zatytułowana Złamać twardy opór, podejmuje temat prowadzonych spraw (obiektowych, obserwacyjnych, agenturalnych) wobec bpa Jopa. W kolejnych dwóch fragmentach, Oplatanie siecią agenturalną oraz W oczach konfidentów, J. Marecki opisuje sieć informatorów, którzy byli zaangażowani w obserwacje duchownego, oraz ich spostrzeżenia. Ciekawym passusem jest Krakowskie dręczenie i destrukcja, w którym autor omawia trudny czas pobytu bpa Jopa w Krakowie (w okresie tym odbył się m.in. pokazowy proces kurii krakowskiej). Ostatnia część, o tytule Typ ascetyczny, nie pali papierosów, nie pije, skromny, składająca się głównie z cytatów zaczerpniętych z materiałów źródłowych, przedstawia charakterystyki duchownego, jakie opracowywali funkcjonariusze aparatu bezpieczeństwa. Po przeanalizowaniu tej tematyki autor postawił wniosek, iż bp Franciszek Jop należał do grona wiernych synów Ojczyzny. Zaletą omawianego artykułu jest bardzo duża baza źródłowa wykorzystana do opisania podjętej problematyki (użyto 197 przypisów w 45-stronicowym referacie), jak również ciekawa forma przekazu i opisu zawartych informacji. Pewnym brakiem, niewynikającym z zaniedbań autora, jest brak obszernych wiadomości o posłudze bpa Jopa w Sandomierzu (w kontekście tematyki recenzowanej publikacji). Przyczyną takiego stanu rzeczy jest skromna ilość materiałów źródłowych pochodzących z tego okresu. Trzy kolejne artykuły znajdujące się w tym bloku tematycznym poruszają podobną problematykę, tj. represje stosowane wobec duchowieństwa diecezjalnego, a szczególnie procesy sądowe wytoczone duchownym. Pierwszym z nich jest opracowanie dra Ryszarda Śmietanki -Kruszelnickiego zatytułowane Kapłani diecezji sandomierskiej skazani przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Kielcach11. Choć autor nie dokonał wyraźnego podziału treści swojego referatu, można wyróżnić w nim trzy podstawowe części. W pierwszej ukazana została duża rola Wojskowych Sądów Rejonowych w walce z Kościołem katolickim. Dwa kolejne fragmenty to opis dwóch procesów sądowych wytoczonych kapłanom diecezji sandomierskiej. Niestety w opracowaniu R. Śmietanki-Kruszelnickiego zabrakło podsumowania omówionej problematyki. Pierwszy z procesów dotyczył działalności ks. Andrzeja Łukasika, oskarżonego o inspirowanie młodzieży do powołania nielegalnej organizacji Biały Orzeł. Skazano go na 2,5 roku pozbawienia wolności, jednak po półrocznym pobycie w więzieniu został zwolniony ze względu na zły stan zdrowia. Drugi proces wszczęto wobec ks. Tadeusza Morawskiego, któremu zarzucano uprawianie propagandy antykomunistycznej i niepowiadomienie władz o istnieniu związku POW na terenie szkoły, w której pracował. Kapłan został skazany na 6 lat utraty wolności. W więzieniu spędził prawie 2,5 roku. R. Śmietanka-Kruszelnicki w swoim artykule użył dość obszernych cytatów (niekiedy prawie dwustronicowych), co z jednej strony oddaje ducha tamtych czasów, ale z drugiej dla czytelnika niezaznajomionego ze źródłami pochodzącymi z okresu komunistycznego jest dość nużące. Nie obniża to jednak wartości naukowej opracowania. 11 Podobną tematykę podjął B. Stanaszek, Księża diecezji sandomierskiej więzieni przez władze komunistyczne po II wojnie światowej (Seria Wydawnicza IPN Oddział w Rzeszowie), Rzeszów 2008. 384 Artykuły recenzyjne i recenzje Z powyższym artykułem koresponduje opracowanie Piotra Chmielowca, pt. Kapłani dekanatów północnych diecezji przemyskiej skazani przez komunistyczny wymiar sprawiedliwości. Po krótkim wprowadzeniu autor ukazał sylwetki czterech duchownych więzionych przez komunistyczne władze. Z góry jednak trzeba zauważyć, iż popełnił pomyłkę w kwestii przynależności kościelnej jednego z księży. Referat miał traktować o kapłanach diecezji przemyskiej, ks. Józef Mastalerz natomiast przynależał do diecezji tarnowskiej12. Prawdopodobnie pomyłka wynikła z faktu, iż duchowny ten posługiwał w parafii Wola Baranowska, należącej do powiatu tarnobrzeskiego, a ten prawie w całości wchodził w skład diecezji przemyskiej. Pozostałymi kapłanami byli: ks. Stanisław Kluz (skazany na 3 lata więzienia za współpracę z niepodległościowym podziemiem zbrojnym, karę odbył w całości), ks. Władysław Skalski (pozbawiony wolności tylko na okres śledztwa i procesu – około 4 miesięcy; powodem aresztowania były podejrzenia o przynależność do organizacji WiN) oraz ks. Augustyn Partykiewicz (zatrzymany z powodu tzw. szeptanej propagandy na temat zbrodni katyńskiej, został skazany na 1,5 roku więzienia, karę odbył prawie w całości). P. Chmielowiec oprócz opisu przebiegu śledztwa i procesu przedstawił również życiorysy kapłanów. Jednakże w prezentacji informacji biograficznych niejednokrotne zabrakło odniesienia do odpowiedniej bazy źródłowej13. Wydaje się również, iż autor mógł szerzej omówić sylwetkę ks. Jana Puzia, który był zaangażowany w działalność Zrzeszenia WiN na terenie powiatu Nisko. Kapłan ten wyjechał na teren diecezji wrocławskiej i tam został aresztowany i osadzony w więzieniu, jednak w głównej mierze ze względu na jego aktywność na omawianym terenie. Pomimo tych kilku uchybień artykuł przybliża wiele cennych informacji na temat kapłanów więzionych przez komunistów. Ostatnim artykułem w tym bloku tematycznym jest referat piszącego te słowa Represje Urzędu Bezpieczeństwa wobec księży związanych z podziemiem z okolic Janowa Lubelskiego w okresie stalinowskim. Autor scharakteryzował pokrótce podziemie zbrojne z terenu ziemi janowskiej, a następnie ukazał dwa procesy wytoczone przez komunistyczną władzę duchownym zaangażowanym w działalność tych organizacji. Pierwszy z nich dotyczył osoby ks. Józefa Dąbrowskiego, którego oskarżano o przynależność do NSZ. W sfingowanym procesie próbowano udowodnić, iż kapłan dążył do uśmiercenia dwójki osób narodowości żydowskiej. Pomimo bezpodstawnych zarzutów został on skazany przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Lublinie na 8 lat pozbawienia wolności. Ks. Dąbrowski spędził w więzieniu prawie 2 lata, po czym został zwolniony z powodu złego stanu zdrowia. Drugi z procesów wytoczono ks. Władysławowi Stańczakowi, oskarżonemu go o przynależność do oddziału NSZ „Zęba”. Został on skazany w pokazowym procesie członków tej organizacji na 6 lat więzienia. W komunistycznym więzieniu spędził prawie 2 lata, wolność odzyskał po licznych interwencjach ordynariusza lubelskiego bpa Piotra Kałwy. Piszący te słowa ukazał w swoim referacie również działalność trzech duchownych, którzy wspierali niepodległościowe podziemie zbrojne, jednak nie zostali pozbawieni wolności: ks. Czesława Dmochowskiego, ks. Feliksa Kardasa oraz ks. Stanisława Rybki. Recenzentowi tej 12 Ciekawe, iż procesu wytoczonego ks. Józefowi Mastalerzowi nie opisuje w swojej monografii K. Talarek, Diecezja tarnowska, gdzie jest on (s. 545) wspomniany jako przykład kapłana represjonowanego podatkami, ale pod nazwiskiem używanym przez UB – „Mastelarz”. Identyfikację umożliwia parafia, w której ów „Mastalerz” posługiwał, Wola Baranowska – tu właśnie pracował ks. Józef Mastalerz. 13 W jednym z przypadków autor odwołał się do teczki personalnej ks. Augustyna Partykiewicza i jego tabeli służbowej, przechowywanych w Archiwum Archidiecezjalnym w Przemyślu, jednak zabrakło odniesienia do konkretnych dokumentów. Artykuły recenzyjne i recenzje 385 publikacji udało się dotrzeć do kilku nowych informacji dotyczących opisanej problematyki, które zostaną uwzględnione w przygotowywanej rozprawie doktorskiej. Trzecią i ostatnią grupą tematyczną recenzowanej pozycji jest pięć artykułów dotyczących działalności powiatowych struktur bezpieki (dwóch działających w byłym województwie kieleckim i trzech na obszarze ówczesnego województwa rzeszowskiego). Rozpoczyna je opracowanie ks. dra Alberta Warsy, zatytułowane Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Sandomierzu w walce z Kościołem katolickim. Już na wstępie autor powołuje się na skąpość źródeł odnoszących sie do tej instytucji, co jest zgodne z ustaleniami innych badaczy14. A. Warso nie powtarza również przytoczonych przez B. Stanaszka informacji na temat represji wobec centralnych instytucji diecezji sandomierskiej, które były w polu zainteresowania omawianego PUBP. W jego opracowaniu znalazły się zarówno ogólne wiadomości na temat powiatu sandomierskiego i działającego tam organu bezpieczeństwa publicznego, jak i poszczególnych form represji wobec Kościoła katolickiego: dezintegracji duchowieństwa, szczególnie przez rozwijanie sieci agenturalnej i ruchu księży patriotów, kontroli działalności kaznodziejskiej i zaboru mienia kościelnego. Wraz z artykułem B. Stanaszka otrzymujemy pełny obraz walki z religią na terenie Sandomierza i okolic w okresie stalinowskim. Drugi z PUBP zlokalizowanych na terenie byłego województwa kieleckiego omówiła Roksana Szczypta-Szczęch w artykule Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego Opatów z siedzibą w Ostrowcu Świętokrzyskim wobec Kościoła katolickiego w latach 1945–1955. Dokładne (niemal 100 stron) opracowanie tego tematu było możliwe dzięki odnalezieniu przez autorkę akt sprawy obiektowej o kryptonimie „Flora”, której przedmiotem zainteresowania było duchowieństwo diecezji sandomierskiej. Dokumentacja została odkryta w styczniu 2007 r. w archiwum Oddziału IPN w Krakowie. R. Szczypta-Szczęch, uznając, iż ten materiał źródłowy ma duże znaczenie dla badań nad dziejami Kościoła w okresie PRL, do swego artykułu dołączyła Komunikat dotyczący akt sprawy obiektowej o kryptonimie „Flora”. Komunikat ma na celu ułatwienie dotarcia do tej dokumentacji zainteresowanym badaczom. Autorka swoje opracowanie podzieliła na dwie główne części. W pierwszej (kilkustronicowej) omówiła materiał źródłowy, który posłużył do opisania podjętego tematu. W drugiej natomiast opisała działalność PUBP wobec duchowieństwa, dzieląc ją na kilka grup: struktura kościelna w powiecie, funkcjonariusze UB zajmujący się sprawami Kościoła katolickiego, metody walki z religią oraz sieć agenturalna. Ciekawe jest omówienie współpracy omawianego PUBP z administracją państwową w działaniach prowadzonych przeciwko Kościołowi. Możemy znaleźć tam informacje o tworzeniu ruchu księży patriotów w tym regionie i akcji zbierania podpisów pod Apelem Sztokholmskim czy opisy rozmów profilaktycznych, jakie prowadzili pracownicy administracji państwowej z duchowieństwem. Niezwykle cenne w tych rozważaniach są krótkie podsumowania zamieszczone po każdym zakończonym temacie. R. Szczypta-Szczęch w swoim referacie przedstawiła również sylwetki wszystkich omawianych kapłanów (w przypisach), ograniczyła się jednak do wyliczenia pełnionych przez te osoby funkcji. Choć opracowanie jest dokładną analizą podjętej problematyki, zabrakło w nim ważnego tematu sporów o obsadę stanowisk duchownych, a działania UB ograniczające inicjatywy duszpasterskie duchownych zostały po- 14 Por. K. Fedorowski, Represje Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Sandomierzu wobec Kościoła Rzymskokatolickiego w latach 1944–1956 – problematyka personalno-organizacyjna, „Studia Sandomierskie”, 19, 2012, 1, s. 6. 386 Artykuły recenzyjne i recenzje traktowane jedynie marginalnie. Pomimo tych małych uchybień artykuł można uznać za jeden z najlepszych spośród zamieszczonych w publikacji pokonferencyjnej. Pierwszym referatem opisującym powiatowe jednostki UB w byłym województwie rzeszowskim jest artykuł Mirosława Surdeja, zatytułowany Działania Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Mielcu przeciwko Kościołowi katolickiemu. Wybrane zagadnienia. Obszar, który podlegał PUBP w Mielcu, dziś w zdecydowanej większości leży poza granicami diecezji sandomierskiej (jedynie dekanat baranowski został przyłączony do niej w 1992 r.). Wydawać by się mogło, iż dodatek w tytule opracowania, Wybrane zagadnienia, będzie wyjściem z powyższego problemu i autor zajmie się jedynie represjami w dekanacie baranowskim. Niestety Mirosław Surdej opisał działania aparatu bezpieczeństwa wobec Kościoła w całym powiecie mieleckim, głównie skupiając się na sprawach związanych z miastem powiatowym. Przykład na to, iż autor wybrał tylko niektóre tematy, znajdujemy w części poświęconej strukturom i kadrom PUBP w Mielcu. Przedstawiono tam bowiem tylko kilka sylwetek funkcjonariuszy UB zajmujących się represjami wobec Kościoła (z okresu 1945–1951). M. Surdej w swoich rozważaniach podjął jednak kilka ciekawych tematów. Dość dokładnie omówił sieć agenturalną, która inwigilowała duchowieństwo i osoby świeckie angażujące się w życie Kościoła. We fragmencie nazwanym Walka o rząd dusz ukazał sposoby ograniczania oddziaływania kapłanów na społeczeństwo, w szczególności przez usuwanie nauczania religii ze szkół i propagandę antyreligijną. W passusie Księża reakcyjni przedstawił natomiast duchownych, którzy byli w sposób szczególny represjonowani przez aparat bezpieczeństwa (wśród nich znaleźli się kapłani oskarżeni o współpracę z podziemiem niepodległościowym, przestępstwa gospodarcze i szerzenie antykomunistycznej agitacji). Choć rozważania M. Surdeja nie ukazują wszystkich działań PUBP w Mielcu wobec Kościoła sandomierskiego, artykuł może stać się inspiracją do podjęcia dalszych badań naukowych nad tym tematem. Korespondujące z powyższym artykułem jest opracowanie Katarzyny Kyc pt. Działania Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Tarnobrzegu wobec Kościoła katolickiego w latach 1944–1956 (powiaty mielecki i tarnobrzeski sąsiadowały ze sobą). Autorka nie dokonała podziału swej pracy, jednak można wyróżnić w niej kilka części tematycznych. Zamiast wstępu odnajdujemy kilka informacji na temat powiatu tarnobrzeskiego i struktur kościelnych na tym terenie. Następnie wiele miejsca poświęcono omówieniu sylwetek funkcjonariuszy UB. Wydaje się, iż Katarzyna Kyc zbyt szeroko przedstawiła biogramy kierowników PUBP w Tarnobrzegu wraz z ich zastępcami, powołując się zresztą jedynie na dostępne publikacje książkowe15. Kontrastuje to z omówieniem jedynie dwóch funkcjonariuszy zajmujących się sprawami Kościoła katolickiego. Autorka ukazała problematykę personalną – represje wobec duchownych związanych z podziemiem zbrojnym, występujących przeciwko kolektywizacji rolnictwa, głoszących kazania zawierające treści antykomunistyczne. W referacie znalazły się informacje o sieci agenturalnej oraz walce z katechizacją w szkołach. Artykuł zawiera również tematy, które nie zostały podjęte w innych referatach recenzowanej publikacji, m.in. stosowanych ograniczeń działalności stowarzyszeń religijnych, kontroli wizytacji biskupich i odpustów oraz reakcji na tzw. cud lubelski. K. Kyc przestawiła sposób realizacji ustawy o przejęciu przez państwo tzw. dóbr martwej ręki, jednak w passusie tym nie jest powiedziane, iż zaangażowali się w tę ini- 15 J. Izdebski, K. Kaczmarski, M. Krzysztofiński (red.), Twarze bezpieki; M. Krzysztofiński, Z. Nawrocki, Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego (Powiatowy Urząd ds. Bezpieczeństwa Publicznego) w Tarnobrzegu w latach 1944–1956. Zarys problematyki, [w:] Z. Nawrocki, T. Zych (red.), Powiat tarnobrzeski w latach 1944– –1956 (Biblioteka Tarnobrzeskich Zeszytów Historycznych), Tarnobrzeg 2005. Artykuły recenzyjne i recenzje 387 cjatywę funkcjonariusze aparatu bezpieczeństwa. Niniejszy artykuł ukazuje wiele informacji na temat represji stosowanych wobec Kościoła katolickiego w okresie stalinowskim, jednakże wydaje się, iż na tak rozległym obszarze, jakim był powiat tarnobrzeski, mogło być ich znacznie więcej. Ostatnim artykułem w recenzowanej publikacji pokonferencyjnej są rozważania Bogusława Kleszczyńskiego i dra Mariusza Krzysztofińskiego zatytułowane Urząd Bezpieczeństwa w Nisku wobec Kościoła katolickiego 1944–1956. Opracowanie to ma bardzo ciekawą strukturę. Najpierw zostały omówione cztery tematy zapoznające czytelnika z najważniejszymi informacjami o UB w Nisku. Zamiast wstępu scharakteryzowano represje wobec duchowieństwa w czasie okupacji niemieckiej, wskazując, iż działania antykościelne komunistów były kontynuacją inicjatyw podjętych w czasie II wojny światowej. Następnie przedstawiono powstanie PUBP w Nisku oraz funkcjonariuszy pracujących w pionie antykościelnym (autorzy nie tylko zaprezentowali sylwetki poszczególnych osób, ale również ukazali problemy kadrowe i dyscyplinarne omawianej jednostki UB). Ostatnim tematem wstępnym jest opis agentury wykorzystywanej przeciwko duchowieństwu. Po przedstawieniu tej problematyki B. Kleszczyński i M. Krzysztofiński ukazali główne kierunki działań PUBP w Nisku wobec Kościoła katolickiego w okresie stalinowskim. W przeciwieństwie do pozostałych autorów zastosowali oni układ chronologiczny. Pozwala to na prześledzenie poszczególnych działań represyjnych, jakie zastosował aparat bezpieczeństwa względem religii katolickiej w Polsce. Trudno byłoby wymieniać wszystkie wątki poruszone w omawianym referacie, jednakże autorzy w ciekawy sposób omówili sprawę represji wobec poszczególnych duchownych (m.in. zastosowanych wobec ks. Jana Bieleckiego czy ks. Romana Hejnosza). Bogata jest również baza źródłowa – opracowanie zawiera aż 263 przypisy (artykuł liczy około 60 stron). Na terenie powiatów, które znalazły się w granicach obecnej diecezji sandomierskiej, istniało kilka klasztorów (zarówno męskich, jak i żeńskich). Wśród klasztorów położonych na terenie dawnej diecezji sandomierskiej należy wyliczyć: bernardynów w Opatowie, Zgromadzenia Księży Misjonarzy Saletynów w Ostrowcu, Zgromadzenia Sióstr Służebniczek NMP Niepokalanej w Sandomierzu, Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi w Opatowie (ochronka i szwalnia) i Ostrowcu (trzy placówki prowadzące szkołę, dwie ochronki, sierociniec i bursę dla dziewcząt), Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego à Paulo w Sandomierzu (szpital Świętego Ducha), Opatowie (szpital św. Leona), Kurozwękach (szpital Świętego Ducha) oraz Staszowie (szpital św. Anny)16. Na terenie ówczesnej diecezji przemyskiej znajdowały się następujące wspólnoty zakonne: dominikanów w Tarnobrzegu, kapucynów w Rozwadowie, dominikanek w Bielinach, służebniczek dębickich w Nisku, Pławie i Rudniku oraz serafitek w Rozwadowie17. W części przynależącej do diecezji lubelskiej istniały dwie placówki zgromadzeń żeńskich w Janowie Lubelskim (Zgromadzenia Sióstr Pasjonistek i betanek)18. Również wobec tych wspólnot aparat bezpieczeństwa prowadził działania represyjne. Jednak temat ten został podjęty przez autorów opracowań znajdujących się w recenzowanej pozycji pokonferencyjnej jedynie marginalnie. Najwięcej miejsca poświęciła mu K. Kyc w swoim referacie o powiecie tarnobrzeskim – omówiła represje, jakie spadły na zakonników, którzy udzielali pomocy 16 „Rocznik Diecezji Sandomierskiej”, 53, 1947, s. 70, 76, 178–180. 17 J. Draus, J. Musiał (red.), Diecezja przemyska w latach 1939–1945, t. 3: Zakony, Przemyśl 1990, s. 181, 343, 574–575, 678, 704–705, 734–735. 18 „Spis Kościołów i Duchowieństwa Diecezji Lubelskiej”, Lublin 1948, s. 93–100. 388 Artykuły recenzyjne i recenzje członkom WiN (m.in. przechowywali archiwum tarnobrzeskiej rady WiN). Dwaj dominikanie (o. Pittner i o. Patynek) z obawy przed szykanami opuścili klasztor w Tarnobrzegu. Inwigilacji poddano również innych członków wspólnoty dominikańskiej: o. Stasica (oskarżanego o publiczne wystąpienia antypaństwowe) oraz o. Suszyłę (rzekomo pożyczającego młodzieży książki szkalujące system komunistyczny). Autorzy artykułu o powiecie niżańskim przedstawili sylwetkę o. Jacka Kowala, kapucyna z klasztoru w Rozwadowie, któremu organy bezpieczeństwa zarzucały głoszenie „wrogiej propagandy”. Jak widać, temat represji, jakie spadły ze strony aparatu bezpieczeństwa na wspólnoty zakonne posługujące na terenie dzisiejszej diecezji sandomierskiej, został opracowany jedynie szczątkowo i może stać się przedmiotem szerszych badań naukowych. Podsumowując niniejsze rozważania, należy zauważyć, iż większość autorów w swoich opracowaniach doszła do podobnych wniosków, mianowicie: podjęte działania władz komunistycznych, a szczególnie aparatu bezpieczeństwa wobec Kościoła katolickiego, nie przyniosły pożądanych skutków. Warto przytoczyć w tym miejscu dwie charakterystyczne konkluzje. Pierwszą z nich sformułowali autorzy artykułu o PUBP w Nisku: Można uznać, że działania podejmowane przez aparat represji wobec Kościoła katolickiego kończyły się co najwyżej sukcesami połowicznymi. Polegały one na wzbudzaniu poczucia zagrożenia i dezorientacji w szeregach duchowieństwa i wiernych. Nie osłabiły jednak w sposób trwały wpływów Kościoła. Druga zaczerpnięta jest z opracowania M. Surdeja: W czasach wszechwładzy UB i PPR/PZPR Kościół katolicki był bastionem ideologicznego oporu, jednoczył wokół siebie społe czeństwo i stanowił namiastkę wolności w totalitarnej rzeczywistości. Ataki wymierzone w Kościół, zarówno w skali powiatu, jak i kraju, nie przyniosły komunistom ostatecznego sukcesu, w postaci rozbicia go lub podporządkowania. Przetrwał stalinowskie represje i pozostał jedyną niezależną strukturą. Recenzowana publikacja otwiera nieznane do tej pory karty historii diecezji sandomierskiej. Jest ona bardzo dobrym uzupełnieniem dotychczasowych pozycji na temat represji komunistów wobec Kościoła katolickiego w okresie stalinowskim, w wymiarze zarówno diecezjal nym19, jak i ogólnopolskim. Jednakże, jak często zauważali autorzy prezentowanych opracowań, badania nad historią Kościoła sandomierskiego w okresie komunistycznym powinny być kontynuowane. Szczególnym polem zainteresowania powinny stać się działania antywyznaniowe podjęte przez pracowników aparatu partyjno-państwowego. Na zakończenie należy stwierdzić, iż recenzowane dzieło zbiorowe Aparat represji wobec Kościoła w latach 1944–1956. Terytorium obecnej diecezji sandomierskiej jest publikacją wartościową. Znalazły się w nim artykuły o wysokich walorach naukowych. Godne uwagi jest to, iż autorzy w swych opracowaniach wykorzystali bogatą bazę źródłową (od literatury przedmiotu po archiwalia). W niektórych tylko przypadkach można wskazać na drobne pomyłki, co zo- 19 Najwięcej publikacji na temat represji komunistycznych wobec Kościoła w diecezji sandomierskiej opublikował ks. prof. Bogdan Stanaszek. Oprócz wymienionych wcześniej warto dodać: B. Stanaszek, „Wrogo ustosunkowany do naszego państwa”. Biskup Piotr Gołębiowski w dokumentach komunistycznej bezpieki i władz wyznaniowych, Sandomierz 2006. Poza tym w mniejszym stopniu problematykę tę możemy odnaleźć m.in. w następujących pozycjach: R. Gryz, Państwo a Kościół w Polsce 1945–1956 na przykładzie województwa kieleckiego (Ślady Pamięci), Kraków 1999; R. Szczęch, Aparat bezpieczeństwa wobec księży; M. Romański, Władze państwowe a Kościół katolicki w województwie rzeszowskim w latach 1945–1975, Sandomierz 2010. Artykuły recenzyjne i recenzje 389 stało omówione przy prezentacji poszczególnych referatów. Podsumowując wszystkie uwagi, należy stwierdzić, że recenzowana książka jest rzeczowym i profesjonalnym spojrzeniem na stosunek aparatu bezpieczeństwa do duchowieństwa diecezji sandomierskiej w okresie stalinowskim. Z całą pewnością ustalenia autorów poszczególnych artykułów spotkają się z zainteresowaniem nie tylko środowisk zawodowych historyków, ale i szerszego kręgu odbiorców. Książka jest godna polecenia wszystkim, którzy w choć minimalnym stopniu interesują się historią najnowszą. ks. Piotr Tylec Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie notki recenzyjne book notices Notki recenzyjne 393 Archiwa Kościoła katolickiego w Polsce. Informator [Archives of the Catholic Church in Poland. A Guide], ed. Maria Dębowska (Biblioteka Ośrodka Archiwów Bibliotek i Muzeów Kościelnych KUL, 1), Kielce: Jedność, 2002, pp. 268 I have already pointed out in a different publication („Quaestiones medii Aevi Novae”, 3, p. 295; 4, pp. 230-231) two short guides to church archives in Poland prepared by M. Dębowska. The presented book sums up her previous research. The author makes the compilation of all archives (diocesan, capitular, monastic) of the Catholic Church in Poland, the ones organisationally independent or constituing organisational units within diocesan and monastic institutions. After The list of people managing the archives (pp. 19-24) the author presents Diocesan archives (pp. 25-120, dioceses in an alphabetical order; at the end, outside alphabetical order, the Archive of the Old Records of the Toruń Diocese in Toruń and the Archdiocesan Archive in Szczecin were added) as well as The archives of the orders and male congregations (pp. 121-180) and The archives of the orders and female congregations (pp. 181-238), both in the alphabetical order of congregations and orders. The descriptions of the archives have a regular structure. General information (name, contact data (address, phone number, e-mail), the manager of the archive, information about opening hours and the rules for the use of archival materials) is followed by: the historical sketch of a particular institution, the history of the archive, the presentation of its resources (the list of the files, archival aids, the condition of microfilming), a reference library and publications about the archive. Using the guide is easier thanks to the two lists: The archives in the alphabetical order of the locations of seats and The monastic archives in the alphabetical order of the colloquial names of the orders and congregations. The work is complemented with the index of persons and geographical names, as well as the introduction, also in an English version. Marek Derwich Institute of History University of Wrocław Paolo Bianchini (cura), Morte e resurrezione di un Ordine religioso. Le strategie culturali ed educative della Compagnia di Gesù durante la soppressione (1759-1814) (Storia. Ricerche), Milano: Vita e Pensiero, 2006, ss. 231 Zbliżająca się 240. rocznica kasaty zakonu jezuitów skłania do zwrócenia uwagi na nowsze wydawnictwa poświęcone temu wydarzeniu. Jedną z ciekawszych ostatnio publikacji jest sygnalizowana tu praca zbiorowa, w której co prawda zabrakło tekstu poświęconego kasacie zakonu na ziemiach Rzeczypospolitej, jednakże aż dwa artykuły poświęcone są rosyjskiemu epizodowi jego losów. Oto zawartość książki: P. Bianchini, Prefazione. Oltre il secolo buio della Compagnia di Gesù; N. Guasti, I gesuiti spagnoli espulsi (1767-1815): politica, economia, cultura; P. Bianchini, Un mondo al plurale: i gesuiti e la società francese tra la fine del Settecento e i primi decenni dell’Ottocento; M. Whitehead, „Con grandi difficoltà”: le sfide educative della Compagnia di Gesù nella restaurata provincia inglese (1803-1842); B. Signorelli, I gesuiti sabaudi durante la soppressione (1773-1814); A. Trampus, I gesuiti austriaci e italiani dopo la soppressione tra nuove forme di sociabilità e il 394 Notki recenzyjne dibattito sulla libertà dell’uomo: problemi di metodo e di interpretazione; P. Shore, Il destino degli gesuiti di Cluj, in Transilvania, dopo la soppressione; S. Pavone, La catena ininterrotta: i gesuiti in Russia tra cultura, politica e religione; M. Inglot SJ, L’accademia di Połock (1812–1820), ateneo della Compagnia di Gesù superstite in Russia. Marek Derwich Instytut Historyczny Uniwersytet Wrocławski Andrzej Paweł Bieś SJ, Jan Badeni SJ (1858–1899). U początków ruchu społecznego katolików w Galicji [Jan Badeni S.J. (1858-1899). Beginnings of the Catholic social movement in Austrian Galicia] (Studia i Materiały do Dziejów Jezuitów Polskich, 19), Kraków: Wydawnictwo WAM-Akademia Ignatianum, 2012, pp. 393, illustrated The author presents the life and work of Jan Badeni S.J., one of the first community activists on the territory of Poland under the Austro-Hungarian rule. It is set against the background of the role which the Jesuits played in the creation of the Catholic-social movement in the said territory. The author describes, successively: Badeni’s childhood, his early years at a Jesuit school, the decision –taken at the age of 15– to become a Jesuit, and monastic education (chapter one); early output of historical, hagiographical, philosophical-theological, and purely literary nature (chapter two); journalistic work of social (chapter three) and political kind, and the involvement in the activities of the Catholic-social movement (chapter four). The book is supplemented with appendices, a bibliography of Badeni’s works and of publications concerning him, and with an index of persons. Marek Derwich Institute of History University of Wrocław Fr. Franciszek Borowski, Dekret kasacyjny z roku 1819 i jego wykonanie w stosunku do zakonów diecezji sandomierskiej [Execution of the Dissolution Decree from 1819 in the Diocese of Sandomierz], “Studia Sandomierskie. Teologia – filozofia – historia”, 18, 2011, 1, pp. 7–162 It is a printed copy (in its original form) of the doctoral dissertation defended in 1959 in the Faculty of Theology in the Catholic University of Lublin. The work, based on the archival sources, consists of three parts. In the first part the author analyses the genesis of the dissolution decree from 17 April 1819 and the problem of the breach of the powers (defined in the bull Ex imposita Nobis by Pius VII from 1818) by the person who issued the decree, that is the papal delegate, the Archbishop of Warsaw, Franciszek Skarbek Malczewski. The part of great importance is the second one, in which the author presents the organisational side of the dissolution. He discusses: taking over the suppression funds by the state (Chapter 1), the liquidation and evacuation (Chapter 2), the beginnings of the management of the general religious fund Notki recenzyjne 395 (Chapter 3). In the third part he discusses the dissolution of the individual monasteries located in the Diocese of Sandomierz, first, male ones – Benedictine abbeys in Sieciechów (Chapter 1) and in Łysa Góra (Chapter 2), the Camaldolese monastery in Rytwiany (Chapter 3), Cistercial abbeys in Koprzywnica (Chapter 4), Sulejów (Chapter 5) and Wąchock (Chapter 6), and then the fate of the schools from the dissolved monasteries (Chapter 7) as well as female, Benedictine abbeys in Radom (which was dissolved) and in Sandomierz (which survived). Marek Derwich Institute of History University of Wrocław Antonio Calisi, Monachesimo ed iconoclastia. La partecipazione dei monaci al Concilio di Nicea II (787), Bari: Nicholaus, 2011, ss. 97 Jednym z ciekawszych faktów dotyczących II Soboru Nicejskiego (787 r.) jest udział w nim mnichów. Nie brali oni wprawdzie czynnego udziału w obradach soborowych, ale byli na nich obecni. Uzasadnieniem ich obecności było to, że w czasie kryzysu ikonoklastycznego okazali się oni nieprzejednanymi obrońcami świętych obrazów. Ich obrona wyraziła się zarówno w opracowywaniu odpowiedniej teologii, stanowiącej wsparcie dla kościelnej czci obrazów, jak i w oddawaniu za nie niejednokrotnie życia. Te aspekty ikonoklazmu i II Soboru Nicejskiego były już przedmiotem analiz. Opracowanie A. Calisiego ujmuje je w sposób całościowy, z tego powodu zasługuje na zauważenie i docenienie. Uczony z Bari przedstawia najpierw udział mnichów w II Soborze Nicejskim, akcentując jego wymiar teologiczny i instytucjonalny. Następnie omawia ich wkład w pierwszą fazę recepcji uchwał nicejskich. Szczególnie wiele miejsca poświęca Teodorowi Studycie, który wypracował najdojrzalszą interpretację teologiczną II Soboru Nicejskiego, do dzisiaj stanowiącą kluczowy wykład doktrynalny na jego temat i źródło dalszych interpretacji. ks. Janusz Królikowski Wydział Teologiczny Sekcja w Tarnowie Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie Czerwińsk [Czerwińsk], text by Janusz Nowiński S.D.B., photographs collective work, Warszawa: Towarzystwo Salezjańskie. Inspektoria pw. św. Stanisława Kostki, 2012, pp. 96 Founded in the 1150’s, the monastery of Canons Regulars of St. Augustine in Czerwińsk was dissolved in 1819. Until 1902, it was occupied by Norbertine sisters, transferred from Płock. In 1907, the west wing –being the most damaged one– was pulled down. The proceeds from the sale of the brick were used to save the remaining buildings. The renovation works begun at the time were later carried on by Silesians, to whom the entire monastery complex was handed over in 1923. An exquisite album containing a fine and highly useful selection of photographs of excellent quality documents the past and the present of this site. The author presents, 396 Notki recenzyjne subsequently: 1. historical images of the abbey (from 1851-1935); 2. an outstanding Romanesque church and 3. a portal from the middle of the 12th century; 4. frescos from the early 13th century; 5. a baroquised interior of the church; 6. a painting of Mother Mary of Czerwińsk (from 1612) with votive offerings from members of the congregation; 7. the most important movable artifacts related to Czerwińsk, out of which the oldest ones have either been lost or currently form part of various collections (several of them, from the 17th and the 18th century, are still kept in Czerwińsk); 8. the monastery in its present form, which it took in the first half of the 17th century. Marek Derwich Institute of History University of Wrocław Marek Derwich, Marek L. Wójcik (eds), Pruskie kasaty klasztorne na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Polsce i Europie. Międzynarodowa konferencja naukowa, Wrocław, 18–21 listopada 2010. Księga streszczeń = The Prussian dissolution of monasteries in Silesia against a background of secularization processes in Poland and Europe. International scientific conference, Wrocław, 18–21 November 2010. Book of summaries. Wrocław: Wrocławskie Towarzystwo Miłośników Historii, 2010, pp. 242 The publication was published as a part of international scientific conference The Prussian dissolution of monasteries in Silesia against a background of secularization processes in Poland and Europe [...] Book of summaries, which took place on 18-21 November 2010 in Wrocław. The book opens with an introduction by M. Derwich and M. L. Wójcik, characterizing the general assumptions of the organized conference. The essential part of the conference are summaries of speeches presented by lecturers during the session in Polish and English. The book of abstracts is supplemented by: list of papers, list of participants, conference program and practical information for speakers. Bartłomiej Stawiarski Namysłów Fr. Kazimierz Dola, Dominikanie w Nysie 1749–1810. Przyczynek do historii zakonu i miasta [Dominicans in Nysa 1749-1810. A Contribution to the History of the Order and the City] (Z Dziejów Kultury Chrześcijańskiej na Śląsku, 52), Opole: Redakcja Wydawnictw Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego, 2009, pp. 134, 41 ill. in the text, 20 ill. on the inset It is a great, unique, full monograph about the monastery which came into existence and was dissolved under Prussian rule in Silesia. In the first chapter the author discusses the circumstances of establishing the Dominican religious house in Nysa, taking over a land from Francis- Notki recenzyjne 397 cans and the beginning of the building of their second church in Nysa, and in the second chapter – the building completion in 1750, establishing the vicariate in the St. Dominic’s church in 1753, the building of a monastery (until 1772) and a new church (until 1788) as well as its furnishing. The third chapter is devoted to the convent: its line-up, offices, life in a community, observing the rule of poverty, recruitment and the library. The fourth chapter discusses the issues connected with the ministry: a liturgical order, preaching, brotherhoods and tertiaries, the military ministry, and the fifth chapter – the sources of livelihood: the diocesan collection, allowance, church legacies, fundraising and other sources of income, household (including the auxiliary staff), expenses as well as the supervision of the royal office workers. The last, sixth chapter presents the dissolution of the vicariate and the fate of the monastic buildings. The appendix compiles, in an alphabetical order, the members of the Nysa convent. The work is concluded with the bibliography. Marek Derwich Institute of History University of Wrocław Fr. Kazimierz Dola, Kapucyni w Nysie 1658–1810 [Capuchins in Nysa 1658-1810] (Z Dziejów Kultury Chrześcijańskiej na Śląsku, 71), Opole: Redakcja Wydawnictw Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego, 2012, pp. 300, 25 ill. in the text, 38 ill. on the inset It is the first monograph about this monastery. In the first chapter the author outlines the history of the Capuchins in Silesia from their appearance in this area in 1629, the foundation of the monasteries in Prudnik (1654), Nysa (1658), Wrocław (1671), Świdnica (1680) and Brzeg (1680) as well as the hospice “Góra Kapliczna” [“Chapel Mountain”] near Prudnik (1728) to the dissolution in 1810 (only the hospice, transformed into a secular foundation, survived). He also describes Nysa and Przedmieście Morawskie before the Capuchins’ arrival. In the second chapter he presents the foundation, building the monastery and the church, their furnishings and the monastic archive. In the third chapter he discusses the sources of livelihood: bishop’s alms, i.e. allowance, fundraising, an orchard, a fishpond, testamentary and church legacies, the work of a syndic, i.e. “a spiritual parent”. In the fourth part he outlines the creation of the Silesian Capuchin Custody in 1772 as well as the location of its authorities in Nysa, personal problems, the statistics of the custody, custodial chapters. He also compares Silesian provincial and general custodians. The fifth chapter is devoted to the everyday life in the convent: its line-up, the authorities, liturgy, the chapter of faults, confession, retreats, meals, friars’ clothes and travelling, the rules of enclosure, the care of sick people (including the pharmacy and medicines), funerals, contacts with the city and citizens as well as the monastery as a penitentiary place and an asylum. In the sixth chapter he discusses a formation house: the interference from the secular authorities with admitting the novices, recruitment, novitiate and profession, studies, holy orders, brothers laymen and the library. In the seventh part he presents the issues which have an influence on preserving the proper level of observance and which rarely appear in monographs: visits in friendly houses, pastoral service in manor houses, meeting with women, correspondence, social behaviours undermining the sense of community (i.e. friendships and the formation of groups), playing cards, using alcohol, problems with confrontational friars. 398 Notki recenzyjne The eighth chapter is devoted to the apostleship (preaching and catechisation) as well as the ministry (occasional pastoral service in parishes and manor houses, for the army and convicts), confession and a Passion liturgy (sermons, the Way of the Cross, the God’s Grave), the Stable, a 40-hours liturgy, porzjuncola, Marian liturgies, the cult of the saints, redemption jubilees, participation in parish ceremonies and third orders. The work is concluded with: the description of the dissolution in 1810, conclusions, bibliography, three appendices (the Capuchins coming from Nysa, the Capuchins who died in Nysa, the Nysa convent in selected years), as well as the indexes of names, localities and countries. Marek Derwich Institute of History University of Wrocław Jan Dukała C.M., Jan Kopiec (eds), Sto tomów „Naszej Przeszłości” – bibliografia – dzieje – ludzie [One Hundred Volumes of “Nasza Przeszłość” [“Our Past”] – Bibliography - History - People], Kraków: Instytut Wydawniczy Księży Misjonarzy, 2003, pp. 553, illustrated The publication appeared on the occasion of publishing the 100th volume of “Nasza Prze szłość”, a semi-annual periodical which has contributed to the research on the history of the Polish Church. The part of great importance is the bibliography of the content of the 100 volumes, created by J. Kopiec. It is arranged in the chronological order of volumes and includes a subject index. What complements the bibliography is the alphabetical list of the authors of the publications, with their biographies and cross-references to their publications mentioned in the bibliography. In the second part, entitled History, J. Kopiec discussed the importance of “Nasza Przeszłość”, B. Krasnowolski presented two seats of its editor’s office and J. Strzelczyk – the content of the published volumes. The third part, entitled People, is the compilation of the editors’ biographies as well as the biographies of the members of the Scientific Council, which has functioned since 1984. Moreover, J. Dukała presented the members of the editorial staff and the administration. Congratulations and wishes for the next 100 significant volumes from the Editorial Staff of “Hereditas Monasteriorum”! Marek Derwich Institute of History University of Wrocław Dorota Dukwicz (ed.), Bracia Załuscy – ich epoka i dzieło. Zbiór studiów [Załuscy brothers – their age and work. A collection of studies], Warszawa: Biblioteka Narodowa, 2011, pp. 240, illustrated The volume is based on the materials of the conference organized in 1998. In 11 studies is presented the social and political activity of the brothers Andrzej Stanisław and Józef Andrzej Załuski, known primarily as the founders of the first public library in Poland (opened in Warsaw Notki recenzyjne 399 in 1747, taken away to St. Petersburg in 1794). From the scope of “Hereditas Monasteriorum” readers interests one can find here: B. Dygdała, Działalność administracyjna i duszpasterska biskupa Andrzeja Stanisława Załuskiego w diecezji chełmińskiej (1739-1746) [The administrative and pastoral activity of bishop Andrzej Stanisław Załuski in the diocese of Chełmno (1739-1746)]; K. Guttmejer, Marcin Załuski – promotor nowatorskiego nurtu w sakralnej architekturze polskiej około 1740 roku [Marcin Załuski – the promoter of innovative trend in Polish sacral architecture ca. 1740]; L. Grzebień, Kontakty braci Załuskich z Jezuitami [The relations of Załuski brothers with Jesuits]; S. Roszak, Korespondencja braci Załuskich – świadectwo erudycji kręgu respublica litteraria w Rzeczypospolitej XVIII wieku [The correspondence of Załuski brothers – the certificate of erudition of respublica litteraria community in the Commonwealth in 18th century] (discussion of the correspondence counting more than 8,5 thousand letters). In addition, one can find here: J. Dygdała, Postawa polityczna Załuskich w dobie bezkrólewia i podwójnej elekcji z lat 1733–1736 [Załuski political attitude in the times of interregnum and double election from 1733-1736]; Z. Zielińska, Kanclerz Andrzej Stanisław Załuski wobec Rosji w latach 1734-1744 [Chancellor Andrzej Stanisław Załuski towards Russia in 1734-1744]; W. Kriegseisen, Andrzej Stanisław i Józef Andrzej Załuscy a innowiercy i „sprawa dysydencka” [Andrzej Stanisław and Józef Andrzej Załuski and the dissenters and “the cause of dissident”]; K. Stasiewicz, Rola środowiska Załuskich w kreowaniu Drużbackiej – pisarki [The role of Załuski environment in shaping the writer Drużbacka]; I. Imańska, Sprawy książki w listach do Józefa Andrzeja Załuskiego od jego korespondentów z Prus Królewskich [The issues of book in the letters to Józef Andrzej Załuski of his correspondents from Royal Prussia]; S. Grodziski, Józef Andrzej Załuski, Stanisław Konarski i „Volumina Legum” [Józef Andrzej Załuski, Stanisław Konarski and “Volumina Legum”]; P. BuchwaldPelcowa, Inicjatywy wydawnicze Załuskich [Załuski publishing initiatives]. The book is complemented by the index of names and genealogical table Załuscy w pierwszej połowie XVIII wieku [Załuscy in the first half of 18th century] (J. Dygdała). Marek Derwich Institute of History University of Wrocław Silvia Evangelisti, Nuns. A History of Convent Life, 1450-1700, Oxford: Oxford University Press, 2007, ss. 301, il. Także: Paperback, Oxford: Oxford University Press, 2008, oraz tłumaczenie włoskie: Storia delle monache 1450-1700 (Biblioteca storica), Bolonia: Il Mulino, 2010, ss. 292 Silvia Evangelisti jest profesorem historii nowożytnej na University of East Anglia w Norwich. Ostatnie lata w jej pracy badawczej zaowocowały kilkoma poważnymi studiami dotyczącymi dziejów między XVI a XVIII w., zwłaszcza życia społecznego i codziennego, a także dziejów dziecka. Do tego nurtu badawczego należy jej książka o życiu zakonnic w latach 1450–1700. Dodajmy – mniszek włoskich, odniesienia do innych krajów Europy zachodniej są bowiem rzadkie, brak ich zaś do innych części kontynentu. Autorka omawia kilka zasadniczych aspektów żeńskiego życia zakonnego. Pisząc o motywach wstąpienia do klasztoru, mocno podkreśla uwarunkowania rodzinne i społeczne, lecz nie docenia innych czynników, takich jak powołanie czy miejsce mniszek w ówczesnym Kościele i w społeczeństwie. Zabrakło tu uwzględnienia tego, co możemy nazwać teologią powołania 400 Notki recenzyjne zakonnego, którego świadomość w omawianym okresie była bardzo duża, można odnieść wrażenie, iż do klasztoru wstępowano tylko w wyniku umowy rodzinno-społecznej. Następnie autorka omawia klauzurę i jej wpływ na życie w klasztorze, chociaż pomija jej wymiar duchowy, zatrzymując się na wymiarze prawnym. W kolejnych trzech rozdziałach zajmuje się znaczeniem w życiu mniszek piśmiennictwa, teatru i muzyki oraz sztuk wizualnych. Pokazuje w nich życie w klasztorach żeńskich jako otwarte na twórczość i wszechstronny rozwój osobowy i humanistyczny. De facto pokazuje ścisłe relacje między życiem klasztornym a życiem zewnętrznym, przecząc postawionej wcześniej tezie, że klauzura radykalnie oddzielała mniszki od tego, co działo się w świecie. Rozdział szósty pokazuje zjawisko bardzo mało dotąd znane, zasługujące na lepsze zbadanie, a mianowicie udziału mniszek w misjach w Nowym Świecie. Dowodzi, że zapał misyjny, który został rozbudzony w tamtym czasie w Europie, udzielił się także licznym zakonnicom i zaowocował licznymi fundacjami, a w konsekwencji miejscowymi powołaniami, wzbogacając życie zakonne w Kościele nowymi doświadczeniami. Ostatni rozdział został poświęcony „wspólnotom otwartym”, tzn. zakonnicom, które zaczęły angażować się w sprawy społeczne, wychowawcze i nauczycielskie (urszulanki, „jezuitki” – „damy angielskie”) oraz charytatywne (wizytki, „córki miłości”). Autorka stara się wskazać przyczyny pojawienia się tych nowych form życia zakonnego. Można mieć pretensje, że niektóre aspekty życia zakonnego, np. dotyczące pobożności i duchowości, nie zostały podjęte. Nie ma jednak wątpliwości, że jest to monografia wartościowa, oparta na włoskich źródłach archiwalnych oraz bogatej literaturze przedmiotu. ks. Janusz Królikowski Wydział Teologiczny Sekcja w Tarnowie Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie „Examina novitiorum” (Egzaminy nowicjuszów) jezuitów z Braniewa z lat 1569–1574 [“Examina Novitiorum” (Jesuits Entrance Examinations) taken in Braniewo between 1569-1574], intr. and ed. Justyna Łukaszewska-Haberkowa (Studia i Materiały do Dziejów Jezuitów Polskich, 21), Kraków: Akademia IgnatianumWydawnictwo WAM, 2012, pp. 240, summary The edition is based on a unique manuscript preserved in the Universitetsbibliotek in Uppsala (BUp H 167). The manuscript consists of chronologically arranged records of interviews held by 12 examiners with 124 candidates for novices to the college in Braniewo, the oldest one in Poland (founded in 1564, with novitiate open since 1569). 116 interviews were carried out in Braniewo, the remaining ones on Boszewo (1), Poznań (4), Pułtusk (2), and Vilnius (1). We are thus offered the presentation of the first generation of Polish Jesuits. Every edition of the record of an interview in Latin is preceded by a brief note on the candidate. The use of the publication is facilitated by two indices: index of the surnames of examiners and examinees, Notki recenzyjne 401 and index of persons. The introduction discusses the course of the exams for candidates and professes, and the publication of the manuscript. Marek Derwich Institute of History University of Wrocław Patryk Frankowski, Alina Mądry (eds), W służbie sacrum. Z kultury muzycznej Jasnej Góry i Poznania w XVIII wieku, Poznań: Muzeum Narodowe w Poznaniu, 2012, pp. 116, illustrated + CD with the English version = In the Service on the sacred. Selected Aspects of the Music Culture in Jasna Góra and Poznań in the 18th Century, trad. Marcin Turski This beautifully published book was released on the occasion of opening in the National Museum in Poznań an exhibition of the same title. It contains three scientific studies: R. Pośpiech, Musica Claromontana in the 18th century; A. Mądry, Parish Church Music in 18th century Poznań; P. Frankowski, Instruments of the Musical Ensemble of the Pauline friars in Jasna Góra and of the Poznań City Parish Church Ensemble – a catalogue. The complementing illustrative material constitute the catalogue of monuments presented on the exhibition. The enclosed CD contains the English version. Marek Derwich Institute of History University of Wrocław Anna Gąsior, Janusz Królikowski (eds), Dzieje diecezji tarnowskiej, t. 2: Instytucje i wydarzenia [History of the Diocese of Tarnów, vol. 2: Institutions and events], Tarnów: Biblos, 2012, pp. 670, illustrated The volume was published on the occasion of the 225th anniversary of the Diocese of Tarnów and precedes the volume 1, entirely devoted to the people who created this diocese and worked there. About its content informs sufficiently the table of contents, enclosed in the end of this information. On the columns of the periodical dedicated to the monastic legacy it is appropriate, to draw the attention to four articles related to this issue. Three of them concern the history of particular monasteries. In the first one, A. Truś-Kuźma outlined the history of the Dominican convent in Bochnia from its foundation in 1375, until its relocation in 1777 to the premises of Jesuit College in Jarosław, and final liquidation in 1824. The two other monasteries, belonging to the new type of active congregations, have a completely different story. M. Borkowska O.S.B. presented the history of the Ursuline convent in Tarnów. Thrown out of the Grand Duchy of Posen in 1876 on the wave of dissolutions related with Kulturkampf, like the other removed from this area sisters, they found their shelter in Tarnów, where in 1877 they established a prosperous monastery, functioning to the present. Fr. J. Gaweł S.C.J. introduced the history of 402 Notki recenzyjne established in 1948 in Tarnów Dehonian convent and its activity within the diocese. In turn, A. Szylar presented the history of all three nunneries operating in the Diocese of Tarnów in the first period of its existence, from 1786 to 1805. These were: the Benedictine abbey in Staniątka, the Poor Clares abbey in Stary Sącz, and the Bernardines convent in Tarnów. The last two were dissolved as soon as in 1781. The Bernardine monastery was suppressed on 3rd February 1782, and its buildings have been taken by the local Bernardine brothers. The Poor Clares of Sącz, however, despite of the proclaimed suppression on 11th February 1782, have managed to avoid it – thanks to strenuous efforts and demonstration of high resourcefulness. The list of entire content of the volume: C. Smuniewski, Pamięć Kościoła [The memory of the Church]; S. Jaśkiewicz, Historia Kościoła i „Parádosis” [The history of the Church and “Parádosis”]; J. Królikowski, Teologiczne i duchowe znaczenie historii Kościoła [Theological and spiritual meaning of the history of the Church]; M. Łabuz, Historiografia diecezji tarnowskiej. Stan badań [The historiography of the Diocese of Tarnów. State of reserach]; J. Kopiec, Nuncjusz Giuseppe Garampi i utworzenie diecezji tarnowskiej [Nuncio Giuseppe Garampi and the creation of the Diocese of Tarnów]; A. Michalik, Dwukrotna wizyta papieża błogosławionego Jana Pawła II w Kościele tarnowskim [Two visits of the Blessed Pope John Paul II in the Church of Tarnów]; J. Królikowski, Przesłanie duchowe świętej Kingi w kontekście jej kanonizacji w Starym Sączu [Spiritual message of Saint Kinga in the context of her canonization in Stary Sącz]; T. Rozkrut, Tarnowskie synody diecezjalne. Ważne wydarzenia eklezjalne w spojrzeniu historyczno-prawnym [Tarnów diocesan synods. The important ecclesiastical events in the historical and legal look]; R. Kantor, II Synod Diecezji Tarnowskiej o prawach i obowiązkach duchownych. Próba rekonstrukcji niepublikowanych statutów synodalnych [The 2nd Synod of the Diocese of Tarnów on the rights and obligations of the clergy. An attempt of reconstruction of the unpublished synodal statutes]; W. Lechowicz, Kanoniczna organizacja stałej formacji kapłanów diecezji tarnowskiej w trzecim wieku jej istnienia [The canonical organization of the permanent formation of priests of the Diocese of Tarnow in the third century of its existence]; M. Drożdż, Krytyka ateizacji i demoralizacji w wybranych listach wielkopostnych arcybiskupa Jerzego Ablewicza [Criticism of atheism and demoralization in the selected Lenten letters of Archbishop Jerzy Ablewicz]; T. Siudy, Matka Jezusa w pasterskiej posłudze Józefa Życińskiego jako biskupa tarnowskiego (1990–1997) [Mother of Jesus in pastoral ministry of Józef Życiński as the Bishop of Tarnów (1990-1997)]; A. Żurek, Studia o charakterze teologicznym i religijnym w diecezji tarnowskiej od początków jej dziejów. Instytucje [Theological and religious studies in the diocese of Tarnów since the beginning of its history. Institutions]; S. Longosz, Instytut Patrystyczny w Tarnowie [Patristic institute in Tarnów]; J. Stala, Konferencje i sympozja naukowe zorganizowane lub współorganizowane przez pracowników naukowo-dydaktycznych Wydziału Teologicznego Sekcja w Tarnowie Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II [Conferences and symposia organized or co-organized by the academic staff of the Faculty of Theology in Tarnów Section of The Pontifical University of John Paul II]; P. Kowalski, „Caritas” diecezji tarnowskiej w latach 1937–1939 [“Caritas” of the diocese of the Tarnów in 1937-1939]; S. Wojtowicz, Związek „Caritas” Diecezji Tarnowskiej w służbie bliźnim w latach 1939–1950 [The “Caritas” association in the care of others in 1939-1950]; A. Truś-Kuźma, Klasztor Dominikanów w Bochni (1375–1777) [The Dominican monastery in Bochnia (1375-1777)]; A. Szylar, Żeńskie zgromadzenia zakonne na obszarze diecezji tarnowskiej w pierwszym okresie jej istnienia (1786–1805) [Feminine religious congregations in the Diocese of Tarnow in the first period of its existence (1786-1805)]; U. Borkowska O.S.U., Tarnowski klasztor Urszulanek (1877–2011) [The Ursuline convent of Tarnów (18772011)]; J. Gaweł S.C.J., Obecność i posługa księży sercanów w diecezji tarnowskiej [The presence and service of Dehonian priests in the diocese of Tarnów]; B. Margański, Dwudziestoletnia posługa nadzwyczajnych szafarzy Komunii świętej w diecezji tarnowskiej [Twenty years service of extraor- Notki recenzyjne 403 dinary ministers of Holy Communion in the diocese of Tarnów]; J. Jurkiewicz, Towarzystwo Przyjaciół Wyższego Seminarium Duchownego w Tarnowie i jego rola w formacji przyszłych kapłanów [The Association of Tarnów Seminary Friends and its role in the formation of future priests]; Z. S. Jabłoński OSPPE, Pątnicze więzi diecezji tarnowskiej z Jasną Górą w latach 1918–1939 [Pilgrimage relationship of the diocese of Tarnów with Jasna Góra in the years 1918s-1939]; G. Brożek, Piesza Pielgrzymka Tarnowska [Walking pilgrimage of Tarnów], B. Glińska, Kult Matki Bożej Grybowskiej [The cult of Mary of Grybów]; D. Czapczyńska-Kleszczyńska, Witraże z kościoła w Zabawie [The stained glass of the church in Zabawa]; P. Pasek, Kolekcja Olgi Majewskiej w zbiorach Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie [Olga Majewska collection of the Museum of the Diocese in Tarnów]; K. Talarek, Duchowieństwo i świeccy diecezji tarnowskiej wobec Okólnika Ministerstwa Oświaty w sprawie przestrzegania świeckości szkoły [nr 26 z 4 sierpnia 1958 roku] w świetle doniesień Służby Bezpieczeństwa. [The clergy and laity of the diocese of Tarnow against the Circular Letter of the Ministry of Education on the observance of the secularity of the school [No. 26 of August 4, 1958 year] in the light of reports of the Security Service]. Marek Derwich Institute of History University of Wrocław Inwentarz archiwum konwentu bonifratrów w Cieszynie [Inventory of the Archive of the Brothers Hospitallers Monastery in Cieszyn], ed. Maksymilian Kuśka, Józef Marecki (Monumenta Historica Fratrorum Misericordiarum Tessinensis, 3), Cieszyn: Konwent Zakonu Bonifratrów, 2012, pp. 128, illustrated The introduction presents the outline history of the work of the monastery office, and discusses the archival collection and the methods of arranging and cataloguing its files. The whole collection, amounting to 269 archival units (9 lm), was divided into 11 subject sections marked with Roman numerals, and the sections into thematic groups marked with consecutive Arabic numerals. What was preserved in the biggest number were books (capital books – 58-59, cash books – 60-119, fundraising books – 121-133), economic inventories (134-175), and the files concerning the pharmacy (188-197) but especially, the hospital (198-238). The volume is concluded with concordances. Marek Derwich Institute of History University of Wrocław Edeltraud Klueting, Stephan Panzer, Andreas H. Scholten (Hg.), Monasticon Carmelitanum. Die Klöster des Karmelitenordens (O.Carm.) in Deutschland von den Anfängen bis zur Gegenwart, Münster: Aschendorff Verlag, 2012, ss. 1032, il. Monasticon dzieli się na dwie części, z których każda podzielona jest także na dwie części, przed sekularyzacją w latach 1802–1803 i po niej. Część pierwszą poświęcono prowincjom ist- 404 Notki recenzyjne niejącym przed okresem kasat: niemieckiej (Deutsche, około 1265–1348, podzielonej w latach 1318–1327), dolnoniemieckiej (Niederdeutsche, 1318–1327, 1348–1613, 1620–1803), górnoniemieckiej (Oberdeutsche, 1348–1802), saskiej (Sächsische, 1440–około 1524), kolońskiej (Kölnische, 1613–1620) i bawarskiej (Bayerisches, 1771–1802), oraz, po kasatach, odnowionym: górnoniemieckiej (Oberdeutsche, od 1922) i dolnoniemieckiej (Niederdeutsche, od 1969). Część druga, podstawowa, poświęcona jest klasztorom w porządku alfabetycznym, najpierw 58 istniejącym przez sekularyzacją w latach 802/1803 (Aachen/Akwizgran, Abensberg, Appingen, Atens, Augsburg, Bamberg, Beilstein, Boppard, Calbe, Dahme, Dinkelsbühl, Düren, Esslingen, Frankfurt, Geldern, Geldern (Elsen), Heilbronn, Hettstedt, Hirschhorn, Ingelheimerhausen, Jena, Kassel, Köln/Kolonia – Waidmarkt, Köln/Kolonia – Berge Mariä (Marienberg), Kreuznach, Leuchterhof, Magdeburg, Mainz/Moguncja, Marienau, Moers, München/Monachium, Neuleiningen, Neustadt am Kulm, Neustadt an der Saale, Nieukerk, Nördlingen, Nürnberg/Norymberga, Ohrdruf, Perleberg, Pößneck, Pützchen (Bonn), Querfurt/Kwerfurt, Ravensburg, Regensburg/Ratyzbona, Rottenburg, Schweinfurt, Simmern, Spangenberg, Sparneck, Speyer, Straubing, Tönnisstein, Trier, Vogelsburg, Weinheim, Weißenburg, Worms, Würzburg), a następnie 23 odnowionym lub nowo fundowanym w XIX i XX w. (Bad Reichenhall, Bamberg, Beilstein, Büchenbach (Erlangen, dawniej Schlüsselau), Duisburg – Brüder, Duisburg – Schwestern, Erlangen, Essen, Fürth, Habsberg, Kamp, Köln/Kolonia – Ehrenfeld, Mainburg, Mainz/ Moguncja, Marienthal, Münster, Oberdischingen, Ohrdruf, Sossau, Springiersbach, Straubing, Wegberg, Xanten). Opracowania dziejów poszczególnych klasztorów koncentrują się na przedstawieniu ich fundacji, działalności duszpasterskiej, stosunków z parafiami, miastami i biskupami, studium zakonnego, podstaw ekonomicznych, zabudowań i wyposażenia. Dzieło uzupełniają mapy i ilustracje. Marek Derwich Instytut Historyczny Uniwersytet Wrocławski Korespondencja Adama Adamandego Kochańskiego SJ (1657–1699) [Correspondence of Adam Adamandy Kochański S.J. (1657-1699)], ed. Bogdan Lisiak S.J., cooperation Ludwik Grzebień S.J. (Źródła do Dziejów Kultury. Kroniki i Listy, 1), Kraków: Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna „Ignatianum”-Wydawnictwo WAM, 2005, pp. 475, illustrated Adam Adamandy Kochański was the most eminent mathematician of 17th century Poland. His interests were manifold, but he focused on mathematics, physics, astronomy, alchemy and linguistics. He carried on academic correspondance with intellectuals from all over Europe, for instance Johannes Hevelius, Gottfried Kirch, Anastasius Kircher, Gottfried Leibnitz, Andreas Müller, Giovanni Battista Riccioli, Johann Georg Volckamer. The volume embraces 163 letters, of which over a half have never been published before. Marek Derwich Institute of History University of Wrocław Notki recenzyjne 405 „Krakowski Rocznik Archiwalny” [“Cracow Archival Annual”], 17, 2011, pp. 367, illustrated, summaries Another volume of the annual periodical published since 1995 by the National Archive (former State Archive) in Cracow (cf. http://www.kra.archiwum.krakow.pl/, which includes tables of contents as well as links to volumes 1–15 available online). For a reader of Hereditas Monasteriorum, four texts may be of particular interest. The first one, Z dziejów krakowskich cechów – msze cechowe w kościele św. Macieja [From the History of Cracow Guilds – Guild Masses in the Church of St. Matthias], ed. K. Follprecht, briefly presents the history of the church built in the 15th century, handed over to Jesuits in 1585. The author discusses extensively its fortunes between the suppression of the Society of Jesus in 1773, and 1802, when the church was pulled down. Moreover, she publishes –in Polish– an article entitled Zasady patronatu cechów krakowskich nad kościołem św. Macieja uzgodnione z Magistratem krakowskim w 1776 r. [Regulations concerning the patronage of Cracow guilds over the church of St. Matthias consulted with the Cracow municipal council in 1776.] The second one, Diary of an Unjust and Terrible Captivity, ed. J. Marecki, is an edition (in Polish) of a document Diariusz niesprawiedliwej i okropnej niewoli Jaśnie Oświeconego Księcia Kajetana Sołtyka Krakowskiego [biskupa], od Kapituły szalonym uczynionego, w Seminarium zamkowym więzionego w roku 1782, od dnia 23 lutego [Diary of an unjust and terrible captivity of Enlightened Duke Kajetan Sołtyk Krakowski [bishop], of the Chapter driven insane]. Written anonymously, it was sent to Agnieszka Scholastyka Łojowska, abbess of the abbey of Benedictine sisters in Staniątki. The third one, ed. M. Andrasz-Mrożek, is entitled to Inventory from 1822 of the Inn at the Kościuszko Mound, Built by the Convent of the Norbertine sisters in Zwierzyniec. The fourth article, The Archive of the Dominican Monastery in Gidle by A. Litewka, discusses the history of the Gidle monastery from the foundation in 1615 to the 1901 dissolution (and reopening after 1918). The author has also organised fond Gidle, Dominican monastery in the Archiwum Polskiej Prowincji Dominikanów [Archive of the Polish Province of Dominican Fathers]. The fond consists of 236 archival units (around 5,5 lm) of records from (1479) 1615–1998. Records pertinent to the project Cultural heritage of dissolved monasteries on the territory of former Poland and in Silesia in 18th and 19th centuries: fate, significance, cataloguing [Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja] mentioned by the author are, among other documents: inventories of the church and monastery from 1615–1927 (ref. no. 185 i Gi 56, including 1713 inventory) and records of the Carthusian monastery in Gidle (ref. no. Gi 225-227). Marek Derwich Institute of History University of Wrocław 406 Notki recenzyjne Księga kasowa konwentu bonifratrów w Cieszynie z lat 1833–1844 [Cash book of the Brothers Hospitallers Monastery in Cieszyn from 1833-1844], ed. Maksymilian Kuśka, Józef Marecki, transliteration and translation Jakub Grudniewski, Barbara Kalinowska-Wójcik (Monumenta Historica Fratrorum Misericordiarum Tessinensis, 2), Cieszyn: Konwent Zakonu Bonifratrów, 2012, pp. 428, illustrated The bilingual edition (the German original and a parallel Polish translation) was based on the manuscript Journal des Empfanges und der Ausgabe das Convent und Krankenspital der Barmberzigen zu Tschechen betreffend kept in the Archive and Library of Brothers Hospitallers in Cieszyn, cat. no. 89. It is a so-called control cash book, i.e. one deposited at the abbot’s office (the second example was kept by the convent’s treasurer). It covers the period between June 1833 and March 1844. The first part catalogues income, the second one – expenditure (with two exceptions: the periods from December 1839 to April 1840, and June to November 1839, for which the income and expenses are documented in tables). In the introduction, the editors present the source and briefly discuss the structure of the monastery’s income and expendit ure in view of the book’s content. The revenue was predominantly yielded by trade in beer and interest on capital; secondarily, from wine sales (of rather poor quality, since at the same time the monastery would import wine from Hungary), collections held in Austrian Silesia, income from folwarks (a type of farming estate or latifundium) and a pharmacy, accommodation fees from residents. The expenses were manifold, yet small in amount: taxes on beer and wine sales, purchase of food, equipment and other supplies, remuneration for employees, allowance for the religious, their transport costs to other convents. The footnotes compile information on the Brothers Hospitallers who are mentioned in the source text. The publication is concluded with an index of persons and localities, and a bibliography. Marek Derwich Institute of History University of Wrocław Ląd nad Wartą [Ląd on the River Warta], text by Janusz Nowiński S.D.B., photographs collective work, Warszawa: Towarzystwo Salezjańskie. Inspektoria pw. św. Wojciecha & Tamkapress, 2009, pp. 96 A beautifully published album with a very good and useful selection of high-quality photographs with a concise commentary. The first part presents the abbey in its surrounding landscape, the second part - a monastery; what dsraws attention in this part is the excellent photographic documentation of the gothic oratory of St. Jacob Apostle with a famous and unique polychromy from 1370 (pp. 32-37). The third part demonstrates the abbatial church (with furnishings and decorations), and the fourth part – the most precious movable monuments, including so-called Triptych from Ląd from the first quarter of the 16th century and Tabula Memorialis, a unique catalogue – obituary of the Cistercian abbeys in Poland from 1745. The album finishes with summaries in English and German. Marek Derwich Institute of History University of Wrocław Notki recenzyjne 407 Luis Marín de San Martín OSA (cura), Le soppressioni del secolo XIX e l’Ordine Agostiniano. Congresso dell’Istituto Storico Agostiniano, Roma 19–23 ottobre 2009 (Studia Augustiniana Historica, 17), Roma: Institutum Historicum Augustinianum, 2010, ss. 792 Warto zwrócić uwagę czytelnika na ten zbiór poświęcony kasatom klasztorów należących do zakonu kanoników regularnych św. Augustyna nie tylko z powodu jego obszerności, ale przede wszystkim dlatego, że omówione w nim zostały kasaty na całym świecie. Spośród 29 opublikowanych tu prac aż 10 dotyczy krajów pozaeuropejskich. Cztery artykuły poświęcono XIX w. jako epoce kasat (M. Á. Orcasitas OSA, El siglo XIX, un período oscuro en la historia de la Orden de San Agustín. Apertura del Congreso; M. Revuelta González, Panorama general del fenómeno exclaustrador; L. Marín de San Martín OSA, La época exclaustradora. Marco ideológico y social; F. Rojo Martínez OSA, „Inter tribulationes mundi et consolationes Dei...”). Omawiając kasaty w Europie, po trzy prace poświęcono kasatom klasztorów kanoników regularnych św. Augustyna w Italii (M. Mattei OSA, Cronologia delle leggi soppressive e della loro applicazione in Italia nel XIX secolo; P. Bellini OSA, La soppressione dei monasteri femminili agostiniani italiani nel secolo XIX – jedyna w tomie praca poświęcona kasatom kanoniczek; A. Delle Foglie, Le soppressioni napoleoniche e la sorte delle biblioteche agostiniane in Italia: I casi di Milano e Napoli) i w Hiszpanii (J. J. Vallejo Penedo OSA, Las secularizaciones de los agustinos en España durante el Trienio Liberal (1820–1823); R. Paniagua Miguel OSA, Implicaciones económicas de la desamortización de Mendizábal en los conventos agustinos españoles; C. Alonso Vañes OSA, Las posesiones de tres conventos menores de España a la vigilia de la exclaustración), po jednej kasatom w Irlandii (David Kelly OSA, The question of ”exclaustration” in the Irish Province in the 19th Century), Belgii (Provincia Franco-Belgica, M. Schrama OSA, Suppression of monasteries and religious liberty. Two consequences of the french revolution concerning the Augustinian communities in the Low Countries), Francji (W. Schouten OSA, Gli agostiniani in Francia dal 1771 al 1871), Bawarii (M. Wernicke OSA, Die säkularisation in Bayern und ihre auswirkung auf einige Augustinerkonvente), Czechach (W. S. Faix OSA, Paradigms of suppression: Emperor Joseph II (1780–1790) and the Augustinians of Bohemia), Polsce (M. Donaj OSA, Conseguenze delle rappresaglie politiche verso l’Ordine Agostiniano nel XIX secolo in Polonia) i na Malcie (J. Sciberras OSA, La libertà negata. Gli agostiniani a Malta durante l’occupazione francese (1798–1800)). Prace poświęcone kasatom w Nowym Świecie zaczyna studium pokazujące, jak dzięki kasatom w Starym Świecie zakon rozprzestrzenił się w Stanach Zjednoczonych, w których – oczywiście – kasat nie było (K. A. Gersbach OSA, Beginning and growth of the Augustinian Order in the United States 1796–1900). Część poświęconą kasatom w Ameryce Łacińskiej zaczyna charakterystyka tutejszego XIX-wiecznego liberalizmu (R. Gilberto Castillo OSA, Panorámica general del liberalismo hispanoamericano durante el siglo XIX). Następnie kolejno przedstawiono sytuację zakonu w tym stuleciu w Meksyku (R. Jaramillo Escutia OSA, E. González Ayala OSA, Las Provincias agustinas mexicanas ante el liberalismo del siglo XIX), Kolumbii, Wenezueli i Ekwadorze (F. Campo del Pozo OSA, Consecuencias de la independencia, la desamortización y las exclaustraciones en Colombia, Venezuela y Ecuador. Siglo XIX), w Kolumbii (L. A. Monroy Barrera OSA, Repercusión de las desamortizaciones y exclaustraciones del siglo XIX en la Provincia agustiniana de Colombia), Boliwii (H. van den Berg OSA, La desaparición de la Orden de San Agustín en Bolivia. 9 de noviembre de 1826), Peru, któremu poświęcono dwie prace (F. J. Campos y Fernández de Sevilla OSA, Los agustinos en el Perú en el tránsito del Virreinato a la República (1790–1840); A. Ortegal Izquierdo, La última fase del proceso de desamortización en el Perú: la Orden de San 408 Notki recenzyjne Agustín (1840–1867)), Argentynie (E. Sánchez Pérez OSA, Argentina. Los agustinos en la coyuntura independentista de América) i Chile (G. Carrasco Notario, Secularizaciones del s. XIX y sus antecendentes en la crisis del s. XVIII en la Provincia agustina de Chile). Poza tym przedstawiono także kasaty na Filipinach (P. Garciá Galende OSA, The suppression of the Augustinian parishes in the Philippines in 1889) i w Australii (M. Endicott OSA, Exclaustrated Augustinians in nineteenthcentury Australia). Tom kończy indeks osób oraz bardzo szczegółowy (z podrozdziałami) spis treści. Ze wszech miar godny polecenia zbiór. Marek Derwich Instytut Historyczny Uniwersytet Wrocławski Bogusław Migut (ed.), Leksykografia chrześcijańska na progu trzeciego tysiąclecia [Christian Lexicography on the Eve of the Third Millennium] (Towarzystwo Naukowe KUL, Źródła i monografie, 226), Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, Międzywydziałowy Zakład Leksykograficzny KUL, 2002, pp. 191 This useful publication presents three essential West-European encyclopedias (A. Heinz, Lexikon für Theologie und Kirche (LThK) – its origins, premises, and the form of the 3rd edition (19932001); G. Mathon, Catholicisme. Hier – aujourd’hui – demain. History – evaluation – perspectives (abridgement); G. Rocca, Dizionario degli istituti di perfezione) as well as information on the work on the Russian Catholic Encyclopedia (W. Zadworny). Its principal part has been dedicated to the Catholic Encyclopedia published by the Catholic University of Lublin, in particular to the eight volumes issued before Migut’s work was printed (up to the entry cinema [kino]; as of now, 17 volumes have been published in total, the last one ranging from Republic [Republika] to Serbia). Following the presentation of the origins of the encyclopedia, its editing structure, the concept behind it, and its present-day state (summed up B. Migut), members of the editorial staff and independent specialists carried out an evaluation of the first eight volumes of the encyclopedia in five main fields, namely: theology (J. Misiurek and A. Zuberbier), philosophy (S. Janeczek and J. J. Jadacki), history of the Church (A. Weiss and J. Strzelczyk), social issues (Z. Skwierczyński and P. Nitecki), literature (S. Fita), as well as literature and art (K. Dybciak). Finally, J. Warmiński compiles a listing of printed reviews and commentaries of the Catholic Encyclopedia. Marek Derwich Institute of History University of Wrocław Notki recenzyjne 409 Tomasz Mika, „Kazania świętokrzyskie” – od rękopisu do zrozumienia tekstu [The ”Holy Cross Sermons” – From the manuscript to the understanding of the text] (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Seria Filologia Polska, 132), Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2011, pp. 244, illustrated Author proves that the text of Holy Cross Sermons differs on various levels and negates the validity of drawing conclusions on Sermons according to the pars pro toto principle. He showed that the ”host-language” of Sermons is Polish and Latin is their auxiliary language, serving mainly for accumulation of preaching material. Author studies and interprets all of the signs of delimitation of the text (paragraph, capital letter and most of all – the punctum). He proves that the copyist has understood the text, preparing it fragment by fragment for oral delivery. In the appendix author’s transcription of the Sermons. Marek Derwich Institute of History University of Wrocław Ottone III e Romualdo di Ravenna. Impero, monasteri e santi asceti. Atti del XXIV Convegno del Centro Studi Avellaniti, Fonte Avellana 2002, Negarine di S. Pietro in Cariano (Verona): Il Segno dei Gabrieli Editori 2003, ss. 282 Dynamicznie działające we Włoszech Centro Studi Avellaniti prezentuje w sygnalizowanej książce akta kolejnej konferencji, która została przygotowana z jego inicjatywy. Bohaterami tomu są cesarz Otton III i św. Romuald z Rawenny, ukazani na szerokim tle dziejów monastycyzmu przełomu tysiącleci. Całość opracowania pokazuje ważną dla przełomu IX i X w. kwestię relacji między cesarstwem, papiestwem i monastycyzmem, a zwłaszcza wspólnych celów religijno-politycznych, które im przyświecały. Te relacje zarówno kształtowały nowe oblicze Kościoła, żywo uczestniczącego w poszukiwaniach polityczno-kulturowych tamtego czasu, jak i nadawały nowy kształt ówczesnej polityce, przez formowanie nowego modelu władcy i teologiczne ukierunkowanie jego działań. Większość studiów przedstawia wielorakie związki Ottona III z Italią, uprzywilejowanym polem jego aktywności politycznej, a przede wszystkim z tamtejszym monastycyzmem, którym interesował się z powodów zarówno politycznych, jak i duchowych. Na szczególną uwagę zasługują dwa artykuły (S. Barret, M. Dell’Olmo) poświęcone związkom cesarza z Monte Cassino i z Cluny. Pokazano w nich silną inspirację ideową, jaką te dwa opactwa dawały cesarzowi, tym bardziej że był to czas ich dojrzałego ideowo i silnego oddziaływania. Trzy artykuły (U. Longo, R. Fornaciari, C. D. Fonseca) dotyczą św. Romualda oraz jego reformy eremityzmu, w której uwzględnił nowe doświadczenia kościelne i niektóre wymogi polityczne swojej epoki. Na zainteresowanie z polskiego punktu widzenia zasługuje artykuł R. Fornaciariego, poświęcony uczniom Romualda, św. Benedyktowi z Benewentu i św. Janowi, którzy jako mnisi misjonarze zostali wysłani do Polski, gdzie ponieśli śmierć męczeńską (dzisiaj czczeni w grupie Pięciu Braci Męczenników). Całe opracowanie rzuca wiele światła na głębsze zrozumienie niektórych zjawisk kościelnych na przełomie tysiącleci, które odzwierciedliły się w tamtym czasie także 410 Notki recenzyjne w Polsce, jak choćby wspomniane zjawisko monastycyzmu misyjnego, odgrywającego bardzo znaczącą rolę w całym ówczesnym Kościele i życiu społeczno-politycznym. ks. Janusz Królikowski Wydział Teologiczny Sekcja w Tarnowie Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie Waldemar Jan Pałęcki, Służba Boża kamedułów polskich. Tradycje życia monastycznego w świetle potrydenckiej liturgii rzymskiej (1605–1963) [Divine Service of the Polish Camaldolese. Tradition of Eremitic Life in the Light of the Post-Tridentine Roman Liturgy], Lublin: Wydawnictwo KUL, 2012, pp. 659, summaries in Englisch and German The book consists of five chapters and annexes of source and iconographic materials. The first and second chapter is devoted to a place of the Mass (including the Eucharistic worship outside the Mass) and the Officium Divinum in life of Camaldolese monasteries. In the third chapter, the author discusses the issue of repentance in the liturgy. There are presented the sacramental forms of reconciliation, the individual and common. The fourth chapter is devoted to the issue of liturgical rites associated with monastic life, from the first profession of hermit to his death and funeral. The fifth chapter focuses on prayer and personal piety of hermits. The author based his research on the source legacy of liturgy of the Camaldolese: the liturgical books for the celebration of the Mass and Divine Office printed after the Council of Trent for their use (or other religious orders, especially the Benedictines), and these liturgical books of the Roman liturgy, which contained the appendices with Offices for Camaldolese heremits. Piotr Szukiel Institute of History University of Wrocław Gregorio Penco, Dom Jean Leclercq tra storia e profezia del monachesimo: una svolta epocale, con bibliografia degli scritti di Jean Leclercq, a cura di Valerio Cattana (Italia benedettina, 24), Cesena: Badia di Santa Maria del Monte, 2003, ss. 284 Jean Leclercq (1911–1993) zapisał się w historiografii monastycznej XX w. jako jeden z jej najznakomitszych przedstawicieli. W centrum jego zainteresowań znajdowały się osoba i dzieło św. Bernarda z Clairvaux. Przygotował wydanie krytyczne jego licznych pism, które na długo pozostanie podstawowym źródłem do prowadzenia dalszych analiz. Badanie dziejów monastycyzmu bez sięgania do prac J. Leclercqa jest dzisiaj praktycznie niemożliwe, gdyż w odniesieniu do każdego aspektu monastycyzmu dostarcza podstawowej wiedzy. Nie były mu obce zagadnienia dotyczące najbardziej codziennych spraw monastycznych, a na mistyce mnichów znał się jak mało kto. Badania J. Leclercqa wyznaczają kierunki prowadzenia dalszych poszukiwań, a on sam w niejednym przypadku wprost podpowiada zagadnienia, którymi należało- Notki recenzyjne 411 by się zająć. Na kartach jego prac można znaleźć wiele inspiracji do twórczego włączenia się w badania nad monastycyzmem. Arcydziełem tych poszukiwań pozostaje książka L’amour des lettres et le désir de Dieu. Initiation aux auteurs monastiques du Moyen Âge (wyd. polskie: Miłość nauki i pragnienie Boga, przeł. M. Borkowska (Źródła monastyczne, 14, Opracowania, 1), Tyniec: Wydawnictwo Benedyktynów, 1997). Sięganie do jego pism jest o tyle ułatwione, że były tłumaczone na różne języki i publikowane wielokrotnie w rozmaitych zbiorach. Można je znaleźć w wielu księgozbiorach podręcznych w każdej dobrej bibliotece. Zasługą Centro Storico Benedittino Italiano jest sygnalizowana tutaj publikacja, stanowiąca niezastąpione narzędzie do zapoznania się z wszechstronną aktywnością naukowo-badawczą i ważniejszymi wynikami prac J. Leclercqa. Składa się ona z dwóch części. W pierwszej Gregorio Penco, również znakomity historyk monastycyzmu, omawia różne aspekty twórczości J. Leclercqa. Nacisk kładzie jednak na jej wymiar teologiczny, mniejszą uwagę zwracając na ściśle historyczne osiągnięcia J. Leclercqa. Ten aspekt jego przygody badawczej zasługiwałby na osobna monografię. Drugą część publikacji stanowi bibliografia twórczości J. Leclercqa (s. 111–246, 1223 pozycje), którą zebrał i opracował Henri Rochais, jego długoletni współpracownik. ks. Janusz Królikowski Wydział Teologiczny Sekcja w Tarnowie Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie Podstawowa bibliografia do dziejów Towarzystwa Jezusowego w Polsce, t. 1–2 [Basic Bibliography for the History of the Society of Jesus in Poland, vol. 1-2], ed. Ludwik Grzebień S.J. (Studia i Materiały do Dziejów Jezuitów Polskich, 17/1–2), Kraków: Wydawnictwo WAM-Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna „Ignatianum”, 2009, pp. 542, 482 The bibliography consists of a selection of the most important publications concerning Jesuits working once in the area of the former Polish – Lithuanian Commonwealth (therefore, also present Belarus, Lithuania, Latvia, Ukraine and a part of Russia) as well as in the area of Poland (then also Silesia, Lubusz Land and the whole Pomerania region). It includes 8551 bibliogra phic numbers: works published from the 19th century to the end of 2008 (sometimes also older works). The bibliography is divided into four parts: 1. General subjects (law and tradition; auxiliary literature and historiography; historical monographs (distinguishing, i.a. the dissolution of the monastery, pp. 52-54 and the Belarusian period, pp. 54-58); spirituality; apostolic and pastoral work; brotherhoods and congregations; Jesuits and other orders; pedagogy – education; school subjects; culture and science; architecture and art; economic and social work; work with Polish emigrants; foreign missions; polemic works); 2. Geography – monastic posts (first, catalogues and collective works, then particular houses in alphabetical order); 3. A collection of biographical entries; 4. Biographies (including foreign Jesuits connected with Poland). The bibliography is complemented by the index of people and authors. Marek Derwich Institute of History University of Wrocław 412 Notki recenzyjne Polonika hagiograficzne w Archiwum Kongregacji ds. Kanonizacji, cz. 1: Jakub Strepa, Kinga, Salomea; cz. 2: Czesław, Sadok i towarzysze, Wincenty Kadłubek [Polish Hagiographical Records in the Archives of the Congregation for the Causes of Saints, part 1: Jakub Strepa, Kinga, Salomea; part 2: Czesław, Sadok, and comrades, Wincenty Kadłubek], ed. and commentary Janusz Królikowski (Bibliotheca Tarnoviensis, 5, 8), Tarnów: Biblos, 2009, 2010, pp. 119, 165 The work is the result of preliminary research conducted in 2007-2009 by J. Królikowski in the Archives of the Congregation for the Causes of Saints (previously: Sacred Congregation of Rites) in Rome. The aim of the research was to find the hagiographical records concerning the cult of the Polish saints. Both volumes comprise carefully published sources, mostly from the 17th and 18th century, 97 in total, from 1295-1963. Volume 1 consists of 63 documents from the periods 1650-1788 and 1939-1963, successively: of Franciscan, Blessed Jakub Strepa/Strzemię (ca. 1340-1409), no. 1–31 (11 July 1779-1788); of the sister of Saint Clare, St. Kinga/Kunegunda (1234-1292), no. 32-45 (6 August 1632 - 10 June 1698, 18 March 1939 and 23 November 1963); of the Sister of Saint Clare, Blessed Salomea (ca. 1212-1268), no. 46-63 (27 February 1650 - 26 October 1693). Volume 2 includes 34 records from 1295-1802, successively: of Dominican, Blessed Czesław (ca. 1175-1242), no. 64-66 (26/29 May 1608-1712); of Dominicans, Blessed Sadok and comrades (the 13th century), no. 67-69 (1295 - 20 January 1807); of Cistercian Wincenty Kadłubek (ca. 1160-1223), no. 70-97 (15 September 1680-1764, 18 September 1961). The documents worth noticing are under the no. 67: The cartulary with documents concerning the Sandomierz martyrs for the postulator of the process of beatification, Pio Antonino Molineri, including i.a.: no. 67.1: The protocols of the witnesses’ testimonies given in 1675-1677, confirming the cult of the Sandomierz martyrs, pp. 39-57 (no. 67.5 – Italian version); no. 67.2: Boniface VIII grants an indulgence to the Sandomierz collegiate church on 2. June, Rome, 3 November 1295, pp. 57-59; no. 67.7: Literary and iconographic testimonies confirming the cult of the Sandomierz martyrs (pp. 72-81); no. 67.8: Testimonies to the cult of the Sandomierz martyrs given by the representatives of the classes of the Sandomierz region society in 1743 (pp. 81-92). Both volumes are concluded with concordances. Marek Derwich Institute of History University of Wrocław Remigiusz Pośpiech (ed.), Liturgia w klasztorach paulińskich w Polsce. Źródła i początki [Liturgy in Pauline monasteries in Poland. The sources and origins] (Musica Claromontana – Studia, 1), Opole: Redakcja Wydawnictw Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego, 2012, pp. 471, summaries in English, German and Italian, illustrated The first volume of the series “Musica Claromontana. Studies” was made by the effort of the members of the Scientific-Editional Comitee of Jasna Góra Musical Sources. It is the result of the conference Liturgy in Pauline monasteries to the early seventeenth century: Traditions and influences that was held at the monastery of Jasna Góra from 28th November to 1st December, 2011. Notki recenzyjne 413 In the first part, the Fundamenta, was outlined the evolution of sources (J. Czerski, The influence of the liturgy of the early Church in the writings of the New Testament) and liturgical forms from the Patristic period (B. Dębogórski, Outline of the liturgy of the Patristic period. Issues selected) to the mature Middle Ages (H. J. Sobeczko, Pre-Tridentine liturgy in ecclesiastical chapters and religious orders; D. Cichor, Liturgical life of first Pauline communities according to principles of Hungarian Bishops: Bartholomew, Paul and Andrew (XIII century); F. Wolnik, Medieval liturgical cult of the saints in the Pauline Order). In the second part, the Fontes, were presented the sources of the Pauline liturgy in Poland (M. Popowska, The Pauline liturgy in the light of the manuscript ms. R659/III-913) and Hungary (G. Kiss, Pre-Tridentine sources of the Pauline Mass chant repertory; A. Papp, Tons of the Psalms in tonar of Cantuale from Częstochowa). The subsequent articles are related to the books of liturgical chant in the Pauline circle (J. Kubieniec, The mediaeval liturgical manuscripts from the Archive at Jasna Góra; I. H. Siekierka, The musical notations of the choral monody in oldest testimonies of Jasna Góra; D. Farkas, The main research results of Pauline liturgical chant in Hungary), liturgical dramatization (R. Bergasiewicz, A dramatization of the Palm Sunday procession at Jasna Góra in Częstochowa at the turn of the fifteenth and sixteenth centuries) and calendar (E. Mateja, The Pauline liturgical calendar in the light of the liturgical calendar of Diocese Wrocław in the Middle Ages). In the part entitled the Continuatio we can find the works dedicated to the methods of cultivation of the medieval liturgical traditions during the post-Tridentine period in the music sources of the Pauline Order (M. Konik, The anonymous hymns of Jasna Góra in the XVII century – attempt attribution; R. Pośpiech, Eighteenth-and nineteenth-century Pauline hymnals as a source of cherishing the liturgical tradition in the Pauline Monastery of Jasna Góra). It is worth noting that in the volume are presented the papers of Hungarian researchers (G. Kiss, A. Papp, D. Farkas) dedicated to the Pauline liturgy in their country. Piotr Szukiel Institute of History University of Wrocław o. Roland Prejs OFMCap, Administracja diecezjalna w Królestwie Polskim w latach 1864–1918. Studium prozopograficzne [Diocesan administration in the Kingdom of Poland in the years 1864-1918. A prosopographical study], Lublin: Wydawnictwo KUL, 2012, pp. 404, summary The study presents a long list of persons (35 bishops and 141 diocesan administrators, court officials, surrogate judges and regents of consistory) who have served managerial functions in dioceses located in the territory of the Kingdom of Poland in the years 1864-1918. The first chapter presents the organization and territorial structure of the Church that functioned in the Kingdom of Poland, discusses the legislation regulating the rules of his function under the tsar’s scepter (including relations between Tsarist Russia and the Holy See, characterization and activity of the Theological Seminary College in St. Petersburg, the Concordat from 1847 and rules of using of Russian language in the Church). The second chapter is dedicated to these persons. The author describes who and in which years held ecclesiastical offices in the various dioceses, who had an impact on the selection of persons and how this selection pro- 414 Notki recenzyjne ceeded. The third chapter describes individuals and collates an information on date and place of their birth, social origin, education, age of entry into ecclesiastical office and ecclesiastical career path. The fourth chapter tries to show their contribution on the life of the Church at the diocesan level as well at different dioceses. The fifth chapter presents care of the clergy and consecrated life as well a problem of the Mariavite Church. All data are summarized in the tables. Study ends with bibliography and indices of persons and geographical names. Marek Derwich Institute of History University of Wrocław André Ravier, Saint Bruno le Chartreux, Paris: Lethielleux, 20033, ss. 232 (wyd. 1: 1904, 2: 1981, wyd. angielskie: Saint Bruno the Carthusian, translated by Bruno Becker, San Francisco: Ignatius Press, 1995, dostępne online: http://transfiguration.chartreux.org/SaintBruno.htm) Trzecie, przejrzane i poprawione, wydanie książki A. Raviera poświęconej św. Brunonowi Kartuzowi wpisało się w rocznicowe obchody upamiętniające jej bohatera w 900-lecie jego śmierci. Autor skrupulatnie wykorzystuje nieliczne źródła, ukazując postać Brunona na szerokim tle ówczesnych dziejów Kościoła. Skupia się na ukazaniu propozycji zakonnej i duchowej, którą ten „człowiek o głębokim sercu” (jak go nazwał Guido I) wypracował i zaproponował swoim kontynuatorom. Myli się jednak, podkreślając jej oryginalność. Wykazano już wielokrotnie, że doświadczenie kartuskie wpisuje się w określony, bardzo szeroki nurt XI-wiecznych doświadczeń monastycznych. Mimo tego uchybienia praca A. Raviera stanowi lekturę podstawową dla wszystkich zajmujących się dziejami kartuzów. ks. Janusz Królikowski Wydział Teologiczny Sekcja w Tarnowie Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie Repertorium konwentu bonifratrów w Cieszynie z 1724 roku [Repertory of the Convent of the Brothers Hospitallers in Cieszyn from 1724], ed. Maksymilian Kuśka, Józef Marecki, translation Przemysław Stanko (Monumenta Historica Fratrorum Misericordiarum Tessinensis, 1), Cieszyn: Konwent Zakonu Bonifratrów, 2010, pp. 160 This bilingual publication (a German original version and a parallel Polish translation) has been based on a manuscript remaining in the Archive and Library of the Brothers Hospitallers in Cieszyn, cat. no. 9. It is a paper cartulary created in 1724 by an anonymous Brother Hospitaller. It starts with a short chronicle which describes building the monastery from the moment of its foundation in 1694 to the consecration of the church in 1714. Then, under the letters A-G, the author compiled, as he informs, “all documents and records referring to the building of Notki recenzyjne 415 the Brothers of Mercy monastery in the Royal City of Cieszyn, located in Upper Silesia, as well as other miscellanies and written testimonies.” The publication opens with the short outline history of the monastery, the information about the renovation of the manuscript and editorial comments. It is concluded with the index of names and localities as well as a bibliography. Marek Derwich Institute of History University of Wrocław Waldemar Rozynkowski, Studia nad liturgią w Zakonie Krzyżackim w Prusach. Z badań nad religijnością w późnym średniowieczu [Studies on the liturgy of the Teutonic Order in Prussia. Research on religiosity in the late Middle Ages] (Ecclesia Clerusque Temporibus Medii Aevi Polonia et Ordo Teutonicus in Borussia), Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2012, pp. 299, summary in German Author used primarily the inventories of Chapels of the Teutonic religious houses as well normative and narrative sources. His book is divided into eight chapters: I – Liturgy of the Hours and the Eucharist; II – Eucharistic worship (In the liturgical calendar, Corpus Christi Processions, Exposition of the Blessed Sacrament, Storage of the Blessed Sacrament, Eucharistic scarves, Administration of Communion of the sick, Adoration during of the Mass, Eucharistic callings of churches and the oratories); III – Manifestations of the Marian devotion (Feastes, Altars, Images, Vestments, Rosary, Other forms of Marial devotion); IV – Saints Patrons of Teutonic Order (Barbara, Elizabeth, George, Hubert); V – Liturgical space in the chapels (Altars and their equipment, Crosses, Carpetings, Pillows, Candlesticks, Liturgical banners, Choir stalls or bench, Lectern or ambo, Church or liturgical bells); VI – Books for liturgy (Missals, Mass Gospel and Lessons book, Breviaries, Psalters, Book of Mass collects, Antiphonaries, Graduals, Cantionals or liturgical songbooks, Legenderys, Martirologies, Notulle, Agenda); VII – Liturgical Vestments (Cashubles, Stoles, Maniples, Dalmatics and subdiaconal tunics, Albs, Amices, Cinctures, Copes or pluvials, Surplices, Bishops liturgical vestments, Colors of vestments); VIII – Liturgical heritage of the Teutonic Order (Books, Calendar, Marial devotion, Saints Patrons, Post-Teutonic chapels). Marek Derwich Institute of History University of Wrocław Sanctimonialis autem femina. Magnificat, motety i pieśni na dwa chóry żeńskie z rękopisu L 1643 Biblioteki Diecezjalnej w Sandomierzu [Sanctimonialis Autem Femina. Magnificat, Motets and Songs for Two Female Choirs Manuscript L 1643 of the Sandomierz Diocese Library], introduction and commentary Magdalena Walter-Mazur, Sandomierz: Biblioteka Diecezjalna w Sandomierzu, 2012, pp. 297, illustrated The publication consists of: 1. an introduction which discusses the environment of the manuscript’s creation as well as the pieces selected for editing, 2. an edition and 3. editor’s note. 416 Notki recenzyjne The manuscript L 1643 was written down by nine anonymous female copyists in the first half of the 17th century, most probably –as the editor argues– in the abbey of Benedictine sisters at Jarosław founded in 1611. It compris
